@@NT % $a3$In prologo si servanu #XXII@ clausuli, per li quali si mustra ki Iesu Cristu figlu di Deu divia muriri per salvari la humana natura. Primus tecxtus: #&CCum consumasset Iesus sermones hos.&c@ Perkì Deu veru elessi in sua cumpagna Iuda tradituri. Perkì Iuda non cridetti a li miraculi di Cristu. #II@ tecxtus: #&CTunc congregati sunt principes.&c@ Quod iudei non possunt dicere a nui: - Non esti licitu revocari in dubiu la sentencia di li nostri pontifichi. - Item, li iudei falsamenti neganu ki Christu non fu mortu in la Pasca. #III@ tecxtus: #&CTunc abiit unus de duodecim.&c@ Nota quod Christus fu figuratu per tucti li santi profeti, et sic comu Iosep fu vindutu et false accusatu et factu re di Egyptu, cussì Cristu, accusatu et dapnatu, fu factu re di lu mundu. $4$#IV@ textus: #&CPrima die azimorum.&c@ Quod santu Iohanni dichi: «Ananti lu iornu di la Pasca», et non cuntrarìa a li autri evangelisti, ki contra dichinu: «In lu iornu di la Pasca». Et perkì Cristu non ordinau di la Pasca a li #X@ iorni di lu misi, sicundu lu cumandamentu di la ligi. #V@ textus: #&CVespere autem facto, discumbebat cum disscipulis suis.&c@ Perkì sulu Iohanni dissi ki Cristu lavau li pedi a li disscipuli, et quod li evangelisti scrissiru &"dictante Spiritu Sancto&". #VI@ testus: #&CEt edentibus illis.&c@ Iuda si pintiu; perkì non esti salvatu? Si Iuda avissi vinutu a li apostoli et dimandatu perdunancia, quali penitencia sirria stata cunvinivili ad ipsu Iuda. Quali esti meglu: essiri dapnatu, oy non essiri. Textus septimus: #&CCenantibus illis.&c@ Tractatus de corpore Christi, quantu occurri in tractatu vulgaru, tractandu di la viritati di lu sacramentu, di la possibilitati di lu sacramentu, di la utilitati di lu sacramentu, et per quali necessitati Deu ordinau kistu sacramentu. Testus octavus: #&CEt ymno dicto.&c@ #Quare Matheus non scrissit qualiter Christus lavit pedes. An scriptura Zacharie «percutiam pastorem» sit@ $5$#propria Christo. Et istius gracia exponuntur profecie Zacharie in diversis capitulis.@ Tecxtus nonus: #&CRespondens autem Petrus.&c@ #Quare Marcus scrissit: «Antequam gallus bis vocem dederit, ter me negabis». Alii dixerunt: «Antequam gallus canet, ter me negabis».@ Textus decimus: #&CTunc venit Iesus.&c@ #Qualiter Iesus contristabatur, existens incontristatus Deus.@ Tecxtus undecimus: #&CEt progressus pusillum.&c@ #Christus in passione ostendit humanitatem. Quando Christus ostendit suam divinitatem. Quare Christus oravit ter, et quomodo hoc sciverunt evangeliste. Quare Christus dicxit: - Si possibile est, transeat a me calicx iste. - Quid est sensualitas. Qualiter Christus Deus poterat orare Deum. Quare Christus oravit, sciens quod non esset exauditus. Quando Christus dicxit : - Non fiat sicut ego volo -, quid demonstrat lì &"ego&".@ Textus duodecimus: #&CTunc venit ad disscipulos.&c@ #De contrarietate: &"dormite iam et requiesscite&" et &"surgite; eamus hinc&". Quod Christus implevit omnem actum virtutis fortitudinis.@ $6$Textus terciodecimus: #&CAdhuc eo loquente.&c@ Textus quartodecimus: #&CEcce unus.&c@ Si era necessariu impliri li Scricturi, era impossibili viniri #XII@ legiuni di angili; addunca Cristu zo non putia prigari. Item, quali su killi profeti, li quali dissiru ki Cristu divia essiri prisu comu larruni. Textus quintodecimus: #&CTunc disscipuli.&c@ Dubium: si Cristu fichi contra legem, necne, non volendu se deffenderi. Dubium: quali cumandamentu di Deu cumandau a Iesu: - Lassati piglari et alchidiri. - Dubium: perkì Deu non mandau Messias, quandu Deu mandau Moysen. Textus sextodecimus: #&CEt ingressus intro.&c@ Li falsi testimonii, ki autri falsi testimonianci dissiru contra Cristu. Quod Christus non dissi parola scandalusa quandu dissi: - Solvitur templum hoc. - Quare Christus tacuit, et poi parlau. Dubium: si li iudei iuste iudicaru Iesu Cristu. Textus decimus septimus: #&CTunc expuerunt.&c@ Quod di li improperii di Cristu profectaru Michea, Lactantius et Sibilla. $7$Textus decimus optavus: #&CPetrus vero.&c@ Quare permisit Deus quod Petrus, principi di li apostoli, peccasse. Quam est credibile quod Christus profetau la negacioni di Petru. Quod Iohannes andau a la donna nostra, poi ki Cristu fu misu in prixuni. Textus decimus nonus: #&CMane autem.&c@ Narracio di li accusi et di la cundepnacioni di Iesu Cristu. Textus vicesimus: #&CIesus autem stetit ante.&c@ Quantu sollicitamenti li quatru evangelisti scrissiru li vituperii di Cristu, ki si vidi ki non su lusingueri scripturi. Textus vicesimus primus: #&CEt venerunt.&c@ Comu fu penusa la cruchi di Cristu. Comu lu titulu di Cristu esti triumfali. Comu Cristu appi chinqui vestimenti. #Quod psalmus &CDeus, Deus meus, respice in me&c exponit ad licteram de Christo.@ Perkì Cristu volci tastari et non volci biviri in la cruchi. Item quod Christus in cruce dissi octu paroli. Item quod in li tenebri foru chinqui miraculi. $8$Textus #XXIIus@: #&CEt sedentes.&c@ Perkì santu Matheu non fichi menciuni di lu larruni cunvirtitu, et santu Luca sì. Textus #XXIIIus@: #&CA sexta autem hora.&c@ Quomodo unus Deus et homo pendeu in cruce. Perkì kista parola &"heloy&" fu scripta in hebrayco, et li autri paroli di Cristu dicti in hebrayco non sunu scripti in hebrayco. Et nota quod Cristu a la nona muriu, et Adam ad hura di nona peccau. Textus #XXIIIIus@: #&CEt ecce velum templi.&c@ Cui foru li santi patri ki resussitaru cum Christo. Textus #XXVus@: #&CCenturio autem.&c@ Quod centurio dissi diversi paroli in laudi di Cristu, et inperzò li evangelisti recitanu diversamenti. Textus #XXVIus@: #&CCum sero autem.&c@ Meditacio sepulture Christi. Perkì da lu latu di Cristu exiu sangui et acqua. Plantus racionabilis domine nostre. Textus #XXVIIus@: #&CAltera autem die.&c@ Quare Cristu fu sucterratu da li iudei in lu iornu primu di la Pasca. Et quomodo li iudei di sabbatu pactuaru a fari guardari lu sepulcru di Cristu. Item, nota comu la cruchi di Cristu racionabiliter esti fundamentu di la fidi di Cristu. $9$Ultimo textu: Est tractatus di la resurrecciuni et di la assensioni di Cristu. Et primo recitatur tuctu l'ordini di la resurrecciuni di Cristu, et comu Cristu si legi #X@ volti apparuisse. Perkì tucti kisti appariciuni non scrivi santu Matheu. Perkì Luca non scrissi lu dubiu di santu Thomasi apostolu. Perkì santu Iohanni sulu scrissi la appariciuni facta a lu lacu di Tiberia. Perkì Cristu non stecti in terra #XL@ iorni continue cum li soi disscipuli. $10$PROLOGUS #«Nos legem habemus, et secundum legem debet mori, quia filium Dei se fecit»@ (&CIo©&c #XIX@). Ab ineunte puericia usque in presens, quanti volti eu viyu la ymagini di Iesu Cristu cruchifissu, eu mi meraviglu et suprameraviglu. O eternu Deu omnipotenti, perkì ti placzi prindiri carni humana, viviri santamenti, operari miraculusamenti, muriri amaramenti et vituperusamenti, resussitari gluriusamenti, muntari in chelu supermagnificamenti, mandari lu Spiritu Santu, insignari li toi piscaturi li lingui di omni genti -, unde putissiru predicari diserte et claramenti li toi operi, li toi doctrini, li toi sacramenti: unde, insignati et exemplati, inducti et inamurati di la tua inextimabili caritati, amassiru a te, Deu, ki fachisti cum li toi mani li homini et per caritati fusti factu homu; ki amassiru la tua santitati di la tua divinitati, ki amasti li homini et prindisti la loru infirma humanitati; ki amassiru a te, lu quali santificasti la humana lorda et virgugnusa cuncepciuni, natu de virgini, santificasti et allegrasti la loru flebili nativitati cum plantu di li matri, cum plantu di li nati, Tu, lu quali nacxisti senza duluri da matri virgini, senza plantu infantili, comu eu mi pensu devotamenti; ki amassiru la tua santa humilitati, ki nacxisti et reclinasti in la maniatura, et devitassiru la superbia; ki amassiru la tua santa puvirtati, ki vivisti senza $11$auru, senza pompa, senza regnu, senza castella, et fugissiru la mortali avaricia; ki amassiru la tua vita virgini, natu de matre virginea, et fugissiru la mortali lucxuria; ki amassiru la tua santa abstinencia, ki diiunasti la santa quaraisima; ki amassiru la tua santa mansuetudini, ki iniuriatu mai non ti adirasti, offisu mai non cuntrastasti, bactutu mai non rebactisti, perkì fugissiru la mortali flamma di ira; ki amassiru li toi santi prediki, li toi santi viagi, li toi santi fatigui, andandu scalzu, a pedi, et predicandu lu regnu di Deu, la via di vita eterna, et fugissiru la accidia, la pigricia di ben fari, per tal ki la tua vita exemplu di li homini fussi, forma di santitati: et comu in la tua divinitati si exemplar di tucta la natura, cussì in la tua humanitati fussi exemplar di tucta la gracia, et tu fussi principiu, purtaturi et minaturi et cunduchituri di li iusti homini toi devoti a vita di paradisu in chelu di eterna gloria? Kisti et cunsimili cosi ab ineunte puericia ruminandu, cogitando, meditando et contemplando cotidie, da dì in dì video, perspicio et toccu quasi cu li manu ki la cruchi di Cristu Iesu, veru Deu veru homu, esti, fu et sirrà semper la plui altissima, la plui santissima, la plui dulcissima, la plui devotissima cosa, la quali mai Deu possa fari, nè creatura cumprindiri. Ka nulla maiur potencia, ki homu cruchifissu sia adoratu per veru Deu sì devotissimamenti; nulla plui cosa santissima ki innocentissimu homu moira pacientissimamenti per essiri salvacioni et liberacioni di li perduti genti; nulla plui dulcissima cosa, ki audiri et vidiri: - O omni genti, guardati quantu ni ama Deu omnipotenti, ki cum lu so sangui et cum la sua morti si mecti a morti per nui viviri eternamenti, per nui non muriri a lu infernu perpetualmenti! - In la cruchi di Cristu Deu, mortu secundu la carni, mai non mortu secundu la divinitati, resplendi la divina omnipotencia, la infinita Dei sapiencia, la infinita, smisurata Dei caritas et clemencia, la infinita Dei iusticia, la infinita Dei misericordia: #hoc est signum Dei, hoc est signum Altissimi.@ $12$Unde, per declarari kisti altissimi, santissimi, dulcissimi, devotissimi misterii di la santa cruchi di Cristu, per firmari, radicari, plantari et rinvirdicari in la menti mia, et fructificari in la menti mia l'arburu di la vita, l'arburu di la fidi di la santa cruchi di Iesu Cristu, non per firmari la cruchi in sì, ma per firmari me in la santa cruchi, comu cui liga la navicella a la rocca non liga per firmari la rocca, ma per firmari la navichella a la rocca, di lu tesauru di lu studiu di la santa theologia, proponu kisti infrascripti sentencii, et declaririmu: Primo: #Quod Deus est.@ #II: Quid est Deus.@ #III@: Ki kistu chelu et kistu mundu non est Deus. #IV@: Ki kistu chelu et kistu mundu esti factu da Deu novamenti. #V@: Ki probabilissime Deu fichi unu primu homu. #VI@: Ki probabilissime da lu primu homu fichi la prima fimina, et da kisti tucta la generacioni humana. #VII@: Ki kisti foru creati senza nulla macula, senza omni culpa, senza omni miseria, per tal ki hiczà vivissiru iustu, et in eternum vivissiru beati. #VIII@: Ki kisti peccaru, et tucta la humana vita esti corrupta di pena et di culpa originali et mortali. #IX@: Ki omni homu esti peccaturi per la sua miseria. #X@: Ki omni peccatu contra lu cumandamentu di Deu esti infinita macula. #XI@: Ki Deu non divi, nè cunveni, perdunari li peccata senza omni satisfaccioni, senza omni amenda oy penitencia. #XII@: Ki nullu homu poti satisfari penitencia condigna di li soi peccati. #XIII@: Ki kista nostra impotencia non ni excusa. #XIIII@: Ki Deu non cunveni remectiri omni peccatu per $13$nulla finita amenda, nè per finiti sacrificii, nè per finita lacrima. #XV@: Ki Deu, per necessitati di raxuni, riqueri per li peccati nostri infinita amenda; et non si poti partiri infinita culpa, remectiri parti per iusticia, parti per misericordia. #XVI@: Ki si Iesu Cristu fussi statu homu puru, et non Deu et homu, non aviria pututu satisfari per li nostri peccata. #XVII@: Ki sulu Deu homu poti satisfari et poti fari opera bona infinita; et Cristu la fichi. #XVIII@: Ki senza la morti di Cristu Deu non era satisfaccioni infinita a Deu et condigna redempciuni. #XIX@: Ki Cristu per la sua santissima morti meritau infinitu meritu, et Deu a ssì non poti rendiri in sì et pro sì kistu premiu. #XX@: Ki iustissime Cristu dimanda: - Per lu meritu di la mia passioni et morti, fa a li mei devoti remissioni, a killi ki si pentinu per amur di mi, da li loru offinsioni. - #XXI@: Ki per la morti di Cristu esti infinita, iusta et misericordiusa remissiuni di li nostri peccati. #XXII@: Imperzò ki kisti capituli sunu tucti cunuxuti, per la ligi di Deu Cristu fu factu figlu di Deu, et mortu in su la cruchi per lu peccatu meu, et cuncludisi lu nostru thema claramenti: #&"Nos legem habemus&"@, etc© %I. #Igitur, si omnes canes contra nos latrarent, adhuc eis dicere possumus: - Nos sumus racionabiles homines, et vos estis brutales canes.@ - Si tucti li cani di lu mundu ni $14$latrassiru adossu, eu li possu diri: - Vui siti cani brutali, et nui simu homini racionali. - Et parlamu cum raxuni et cum Santi Scripturi: si tucti li homini infidili latranu, nui li dichimu: - Si non parlati cum li Santi Scripturi et cum li veri raxuni, vui siti cani brutali. - Igitur, tucta la Santa Scriptura ni dichi quod Deus est. Et sulu in unu locu dichi: #«Dicxit inscipiens in corde suo: - Non est Deus - »@. Id est, multi folli pensanu: Non ch'è Deu; ma non l'ausanu diri cum la bucca, ka tucti li homini et tucti li lingui in omni tempu et in omni locu, in Barbaria et in Tartaria, aduranu a Deu, et cui non fai hunuri a Deu, vivu l'ardinu et alchidinu in focu, in acqua, in airu pulverizatu et cachatu da lu mundu, lu quali esti possessioni di Deu; unde Tullius dissi: #«Optimo viro est aliquid melius, et non nisi Deus; est ergo Deus».@ %II. Ma - #II@ - chircamu raxunivilimenti ki cosa esti Deu. Et sia gracia a lu altissimu Deu, ki per natura si fa cunucxiri da omni genti (&CDe anima&c li&. primo): #«Omnibus cognicio existendi domini naturaliter est inserta».@ Et per scriptura philosofica et profetica ni dimustra ki Deu esti principiu senza principiu et senza fini, primu essiri, prima substancia, prima vita, prima beata vita, prima viritati, prima sapiencia, prima buntati, infinitu abissu di buntati, prima virtuti omnipotenti, omniscienti, tuctu beni volenti, nullu mali malvasementi volenti, zo ki voli vulendu optimamenti, mari di tucti virtuti, di tucti perfectiuni, #Deus Deorum, Sanctus Sanctorum, Dominus Dominorum, substancia sempiterna vivens et beata, optimum quo nec potest melius cogitari, melius quam possit cogitari, eminentissimum pelagus infinitum infinitarum perfectionum, existens universaliter perfectum, ens per se primo@ $15$#et secundum quod ipsum ens, spera infinita cuius centrum est ubique, circumferencia vero nusquam.@ Tucti kisti et multi altri nobili sentencii avimu per tucta la filosofia et per tucta la profecia; #unde Aristoteles, VIII@ &CPhisicorum&c #et XII@ &CMetaphisice&c: #«Unus ergo princeps inpartibilis, inmobilis virtus, non in magnitudine infinitus».@ Et da kistu, ki Deu esti vivu et beatu, si cunucxi per vera et clara raxuni; addunca Deu esti trinu in persuni et unu in essencia et natura, ka substancia viva eternamenti opera intimamenti, eternamenti; unde l'auru, ki nenti opera naturalmenti, mortu esti. Lu cori di l'omu ki dormi, da lu cori di l'omu mortu, avi kista differencia: ki lu cori vivu opera intimamenti. Omni, addunca, substancia viva, eternalmenti opera intimamenti. Similiter omni substancia beata opera intimamenti, eternalmenti et beatamenti; ka li beati, si non operassiru durmirianu, ymmo sirrianu morti, ymmo sirianu occiusi; per ki cunveni et sequitur de novitate ki la divina substancia beata et eterna operi et aia operacioni coeterna, intima, inmanenti et perfecta. Et sacchi ki perfecta cuntemplacioni et perfecta speculacioni di optimu sì; esti operaciuni binefica, nata da lu intellectu primu, et esti et clamasi &"Verbum&", et proprie &"Figlu di Deu&". Et sacchi ki amuri perfectu et dilectu perfectu di sì, esti operaciuni binefica oy meglu operacioni beata, et clamasi &"Verbum&", et proprie &"Spiritu Santu&". Et cuncludisi per vera et clara raxuni: Deu esti vivu et beatu; addunca Deu esti patri, et da nullu figlu, et da lu patri sulu, Spiritu Santu, et da ambudui: tri persuni in una natura; ka kisti operacioni eliciti et ymanenti non sunu accidenti, ma substancia, non substancia morta, ma viva; non de altera substancia, ma consubstanciali; non maiuri nè minuri, ka in Deo non ch'è magis et minus. Et inperzò ka sunu accioni et operacioni eliciti, sunnu substancii comu Deu et intra $16$Deu, altri sè, et sunu unu Deu in natura et tri in persuna: #&"Unum quid et tres qui&".@ Et la unitati di la natura non unifica la distinciuni personali, et la distinciuni personali non distingui et non disepara la unitati naturali, quia equalia non se vincunt, id est raxuni equali et cosi equali non si vinchinu, la una infinita essencia esti infinite una. Li distinciuni personali sunu infinite distincti; addunca infinita unitati esti equali ad infinita distinciuni, et e converso. Addunca la infinita unitati in natura non unifica, nè fa li infiniti distincti persuni essiri una persuna, nè li infiniti distincti persuni non distingui, et non separa et non disparti la infinite una natura. Bastimi aviri tuccatu tantu de summa Trinitate Dei et summa Unitate, ka in multi loki di kista exposicioni dissi satis. %III. Set - tercio - alcuni pensaru ki kistu chelu fussi vivu, et l'anima di kistu chelu fussi la anima di lu mundu, et kistu chelu fussi Deu, et l'anima di lu chelu fussi anima di Deu. Et ancora multi ki non studianu potinu cussì pensari. Ma lu nostru Deu esti maiuri di tuctu zo ki homu poti raxunivilmenti pensari, et kistu mundu non esti maiuri di zo ki homu poti raxunivilmenti pensari; addunca kistu chelu et kistu mundu non esti Deu. Eu possu raxunivilmenti pensari kistu chelu essiri plui altu ki non esti, plui grandi ki non esti; lu suli dui tanti plui bellu; la luna plui bella ki non esti, ka la possu pensari senza killa macula; li stelli plui belli; et eu non possu pensari raxunivilmenti Deu plui altu di killu k'illu esti, nè plui grandi, nè plui bellu: addunca kistu chelu non esti Deu, nè corpu di Deu. Et li philosofi argumentanu: Omni cosa ki si movi esti cosa supraiunta da la virtuti moventi; Deu non esti cosa $17$supraiunta da la virtuti moventi, ka sirria cosa cumposta di dui naturi mobili, supraiuntu et moventi supraiunchenti; addunca kistu mundu non esti Deu. Ancora, lu corpu di lu chelu sì esti corpu di Deu, et l'anima di lu chelu esti anima di Deu. Lu chelu, girandusi, esti finitu, et l'anima di lu chelu cunveni ki sia finita, ka finiti ad infinitum nulla est proporcio; addunca lu nostru Deu sirria finitu; addunca eu possu plui pensari ki Deu non poti essiri nè ki Deu poti fari. Item, kistu mundu si poti pensari incuminzari et finiri; Deu non si poti raxunivilmenti pensari incuminzari et finiri; addunca kistu mundu non esti Deu. Ma Deus esti plui grandi, infinitu, ki tuctu lu mundu; et Deus esti tuctu in tuctu lu mundu, et tuctu for di lu mundu, et tuctu in chascuna parti di lu mundu. Item, scias quod illud quod est primo primum ens et est primo primum quid, est, philosophant, quicquid est vel esse potest de racione eius quod est quidquid. Et ideo Deus est quicquid esse potest vigoris et potencie et sciencie et essencie pure; celum non est tale. Eccu, avimu ex parte ki kistu mundu non esti Deu. %IIII. Mustru ki kistu chelu et kistu mundu esti factu novamenti da Deu. La prova: Omni cosa finita esti cosa facta; kistu mundu esti cosa finita, addunca kistu mundu esti cosa facta. Cui la fichi? Cui fichi tucti li cosi facti? Unu facturi non factu. Kistu facturi non factu sì esti Deu; addunca lu chelu et lu mundu esti factu da Deu. Et comu si mustra ki novamenti? Ka omni factu, innanti ki sia factu, esti nenti; addunca innanti esti lu so nenti essiri, et poi lu so factu essiri; addunca oy milli milia anni aya lu so essiri, novamenti appi et avi ad essiri. $18$Ma tu, licturi, si tu si studiusu, vurrissi essiri declaratu et aviri clara prova, comu omni cosa finita esti cosa facta. Declaro sic: Omni pura forma et omni purum quid esti infinitu. Exemplum: &"Dui&". Kista pura forma di dui cunteni dui ova, et cunteni dui mundi, si cussì fussiru, ka dui ova su dui et dui mundi sirrianu dui, si illi fussiru; addunca kista pura forma dui esti infinita, ka tu vidi ki zo ki cunteni finitu et infinitu, esti infinitu; et dui cunteni finitu et infinitu; addunca dui esti infinitu. Intendi, licturi, et avirai gran fructu. Cherca la natura di li primi dui, et vidi per te si kisti primi dui non cunteninu dui finiti et dui infiniti essiri dui. Beni, addunca vidi: Omni pura forma et omni purum quid esti infinitu, ka cunteni finitu et infinitu. Item, per miglur claricza, &"homo&" que pars est? Nomen est. Kistu nomu &"homo&" in sua materia esti dui sillabi: pichula cosa, pocu cosa; in sua virtuti significativa esti infinita cosa, ka significa infiniti homini; ka si eu dicu: - Omnis homo est mortalis -, sucta la significationi di &"homo&" si cumprindi li homini li quali foru, su et serranu essiri mortali. Kista sua virtuti significativa esti infinita, ben lu vidi tu. Item, triangulu avi tri angiuni, circulu non avi angiuni, quadratu avi quatru angiuni. La materia di kisti figuri poti essiri pocu et grandi, maiuri et minuri; la virtuti di la forma di lu circulu cunteni finitu et infinitu circulu. La virtuti di lu triangulu, di lu quadratu, lu cunsimili: cunteni finitu et infinitu, ka, tu vidi, triangulu di tri palmi esti triangulu, et triangulu di trichentu milia palmi esti triangulu, et sic multiplicandu sencia fini. Ben vidi tu ki, secundu la materia, lu triangulu esti grandi et pichulu; ma la sua forma cunteni grandi et pichulu, finitu triangulu, et, quantumcumque grandi in infinitu crisxissi quantu voi li anguli et li latura, $19$semper omni triangulu, quantumcumque grandi, esti triangulu; cussì di lu quadratu, et cussì di lu chircu. Omni chircu, quantumcumque grandi, sì esti chircu; addunca la forma pura di lu chircu cumprindi finitu et infinitu chircu; addunca la forma pura di lu chircu esti infinita; addunca omni pura forma esti infinita. Mectu exemplu in kista figura sequenti: Kì la forma pura di lu chircu cunteni chircu pichulu et chircu grandi, chircu finitu et infinitu; addunca la pura forma di lu chircu esti infinita. Addunca ben dicu, veru et claru dicu, ki omni pura forma esti infinita. Item, chascunu poti vidiri ki virtuti infinita non poti essiri in sustancia finita; id est, finitu plumbu non putiria aviri infinitu pisu; ma si alcunu plumbu avissi pisu infinitu, li cunvirria essiri infinitu plumbu; addunca infinita virtuti cuntentiva di chircu finitu et infinitu non purria ipsa stari, si killa virtuti infinita cuntentiva non avissi infinita substancia: per ki si cumprindi ki lu primu chircu esti la menti divina, la quali esti la divina substancia. Argumentu or cussì: #Omne purum quid est infinitum; celum non est infinitum: ergo celum non est purum quid; ergo quid a quo.@ Id est: Omni pura forma esti infinita; la forma di lu chelu non esti infinita: addunca lu chelu non esti pura forma; addunca esti cosa facta d'altru facturi. #Item sic: Et si conceptus entis non est infinitus entitative nec intensive, est infinitus permissive, quia permittit@ $20$#sub se quantumcumque ens finitum vel infinitum. Si esset conceptus entis per se primo secundum quod ipsum, conceptus entis non posset habere virtutem infinitam permissive, nisi haberet suam quidditatem infinitam entitative. Quia, 7 &CMetaphisice&c, sicut racio ad rem, ita partes racionis ad partes rei, sicut non potest esse racio permissive infinita nisi sit racio infiniti ambitus permissivi, ita non posset esse res infinite permissiva et infinite contentiva, nisi esset res infinita. Conffirmo per racionem magistralem qualem ordinem habeant aliqua ubi sunt posita secundum racionem, cualem ordinem habeant eadem ubi sunt posita secundum rem; si ergo conceptus entis est macximus, sic quod non potest esse maior secundum racionem, si conceptus entis esset res macxima, ita quod non posset esse maior res que foret, conceptus entis esset res infinita. Ergo si conceptus quidditatis est macximus, continens infinita secundum racionem, res quidditatis est macxima, continens infinita secundum rem. Ergo si celum est quid purum a nullo, est infinitum; hoc falsum: ergo celum est factum a Deo et de novo; de cuius novitate discxi supra in ista exposicione melius.@ %V. Poi ki nui avimu mustratu ex parte Deu essiri, et ki esti Deu, et ki kistu mundu non esti Deu, et ki kistu mundu esti factu da Deu, mustru ki Deu fichi unu primu homu. Et intelligendum ki li homini potinu essiri facti oy per generacioni oy per putrefactioni oy per miraculu, et sciendum ki li homini potinu pinsari tanta diversitati di homini nigri, di homini blanki, di homini nani, di homini giganti: da undi avvini? Dissiru alcuni filosofanti, et male, ki li homini sunu generati da la terra, per li virtuti di li stelli, comu sunu $21$generati li vermi, comu li siurchi in li insuli, comu li serpi, li quali avinu dui modi ad essiri generati: per putrefactioni et per generacioni. Vidimu ki li siurchi nacxinu in mezzu mari, a li insuli, là dundi nullu li purtau: zo si fa per putrefactioni di la terra. Item vidimu li siurchi inpregnari, et essiri inpregnati: zo esti per generacioni. Cussì dissiru li philosofi: alcuni, ki li homini nacxiru per generacioni, comu nui cussì nacximu, et alcuni ki li homini nacxinu per putrefacciuni di la terra, comu li vermi et li siurchi et li serpi et li pissi, in mari et in acqua. Ma la raxuni non ni lassa cussì pensari, ka omni opera di natura esti semper, oy sepe; undi, si cussì fussi, vidiriamu homini nacxiri da terra semper oy sepe; et zo non esti nè audutu nè pensatu. Et ideo non est verum ki homu nacxa per putrefactioni da la terra. Item mai cavallu non nacxi per putrefactioni, nè cardillu; multo minus ne homo. Item, la natura li cosi perfectissimi oy perfecti non poti operari si non per unu modu; undi auru perfectu non si poti fari si non per natura, non per arti di alchimia. Li homini sunu perfectissimu effectu di la natura; addunca per natura non potinu essiri per dui modi, per putrefactioni et per generacioni. Sunu alcuni poeti: Ovidiu, lu quali scrissi ki in lu dilluviu di Deucalyon et dy Mirra, kisti dui rumasiru a lu mundu, et per cunsiglu di la dea Themi, quanti petri si gictau daretru li spalli Mirra la fimina, tucti divintaru fimmini; quanti petri gictau daretro li spalli Deucalion, tucti foru facti masculi. Kisti toccanu li homini essiri facti per miraculu; et certe Deu lu poti fari. Item Ovidius scrivi ki grandi mortalitati assaltau lu regnu di lu re Eacus, lu quali viddi grandi multitudini di formiki in una chercia vegla; pregau et dissi: - O utinam eu avissi tanti chitadini! - Illu si addurmintau, et Deu transformau di tanti milia formiki tanti milia homini. Fateor: $22$Deu, lu quali tuctu lu mundu fichi di nenti, fari lu poteu; ma non fu factu, ka fu dictu fictu et kistu et lu primu, dictu in lu tempu di li dei falsi et buxardi. Set la Santa Scriptura, super omnes omnium gentium linguas exaltata per clara virtuti divina, ni dichi ki Deu fichi lu primu homu #«de limo terre»@; et dichi ki Deu formau #«Evam de latere eius»@; et dichini ki Deu li fichi iusti, diricti et innocenti, inmaculati, perfecti, nudi, senza virgogna, senza culpa. Et kistu esti lu plui raxunivili modu di pensari, ka l'omu sì esti naturalmenti sociali, amicabili et parintivili; et nullu animali cunucxi parintela, si no l'omu. Unde, per beni ki li pullichini di li perdirichi cunucxanu la propria matri siandu pichuli, tostu poi si dimentica lu parentatu; similiter li agnelli et li vitelli et li autri animali, licet in loru pichulitati cunuscanu la matri, tostu poi ipsi non cunucxinu parentatu; attamen tucti li homini cunucxinu parentatu in tucti li lingui. Et da lu parentatu comuni nacxi dintra loru amistati, societati et cumpagnia; addunca ben cunveni, per tal ki tucti li homini fussiru comuni amichi et cumpagni secundum naturam, fussiru parenti, nati et derivati da unu principiu, da unu patri et da una matri. %VI. Et similiter esti multu probabili ki la mugleri li fussi data non da extranea natura, ma da sua carni et di soi ossa formata, per tal ki intra lu maritu et la mugleri fussi et divissi essiri plui amistati ki in tucti li autri animali. Et non fu tracta da li pedi, per tal ki non fussi tractata comu minuri; nè da lu capu, per tal ki non fussi tractata comu maiuri; ma da lu latu, per tal ki fussi tractata comu amica et propria cumpagna. %VII. $23$ Similiter, Adam et Eva foru facti da Deu inmaculati, senza virgogna, senza cuncupissencia, senza invidia, senza li humani miserii, senza li humani obliquitati et peccati. Et zo esti raxunivili, ki lu iustu Deu formassi iusti homini, et lu bonu et innocenti Deu formassi boni et innocenti homini, et lu perfectu Deu formassi, l'ultimu a li operi soi, perfecti homini, savii, iusti et senza peccatu, unde nudi non avian virgogna. Set perkì Deu fichi li homini? Certe, per tal ki li homini sirvissiru a Deu cum tucta buntati, et richipissiru da Deu tucta beatitudini. Et kistu mustra ka li angili et li homini avinu unu comuni cumandamentu naturali da Deu, di laudari, binidichiri et predicari Deu; addunca, comu li angili sunu beati bene operando, cussì li homini sirranu beati iuste, sancte et bene vivendo, licet multi altri raxuni grandi sianu a zo di kistu articulu. Item omni homu, lu quali servi a Deu et non ama si non Deu, aspecta essiri meritatu da Deu; ki li darrà Deu a kistu so servu, a kistu so amaturi, si non li duna zo ki desidera, non lu cuntenta? Et null'autra cosa esti maiuri inconvenienti, ki pensari ki Deu non possa cuntentari ad unu so bon sirvituri, et ki no li possa donari la visioni sua perpetua et l'amuri so perpetuu et perpetua sequranza di no li mancar mai. Kisti cosi sunu essiri beatu. In kista opera et in libro &CCur Deus homo&c scrissi in vulgaru plui diffuse di kistu articulu, set kistu basta a cui beni intendi. %VIII. Dico ki Adam et Eva peccaru, sicundu la Santa Scriptura, et foru inobedienti a Deu, et maniaru un pomu contra $24$lu cumandamentu di Deu. Et fu tantu duru et tantu mali kista inobediencia, ki Adam et Eva foru cachati di paradisu, virgugnarusi et copersiru li loru virgogni, spavintarusi di cumpariri dananti lu loru Deu, lu loru patri, lu quali li avia creati. Et ad Adam li fu datu per pena muriri et viviri in fatiga; et ad Eva li fu datu dulur di partu et subiecciuni a lu maritu: killa ki innanti era cumpagna, poi fu facta subiecta. Et tucti li homini, li quali nacxinu di Adam, sì nacxinu cum culpa et cum pena et cum miseria: li quali cosi non sirianu stati si Adam et Eva non avissiru peccatu. Unde Salamuni, &CEcclesiastes&c #IX c: «Solum modo hoc inveni, quod Deus fecit hominem rectum».@ Hic est dubium: Si li infanti nati avinu peccatu originali. Et la santa fidi cristiana dichi di sì. Primo, per l'auctoritati di la Santa Scriptura. David dichi: #«In iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea»@. Kisti iniquitati et kisti peccati non sunu lu matrimoniu cumandatu da Deu, nè lu cunchipiri naturali di li fimini; addunca esti lu peccatu originali, lu quali esti peccatu generali a tucti li cunchiputi. Item, David generalmenti parla de sì per tucta genti, ka sua matri non fu plui peccatrichi ki li autri fimini santi et li autri comuni boni fimini. #II.@ &CIob&c #XIIII a: «Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine? Nonne tu qui solus es?»@ Dichi ki omni homu esti immundu, ka nacxi da simenta immunda, et ki sulu Deu poti kistu natu lordu anictari; addunca killa lordicza, di la quali omni homu nacxi lordu, la quali sulu Deu poti mundari, esti culpa et peccatu originali, et omni homu esti tali; addunca omni homu nacxi cum peccatu originali. Kisti auctoritati misi eu primo, ka sunu auctoritati clari et comuni a cristiani et a iudei. #III.@ Dimandu eu, si Adam non avissi peccatu, si illu sirria statu mortu. Et amustru ki non: kì killu Deu, lu quali dedi la vita ad Adam quandu Adam non era et quandu Adam non amava Deu, non liviria la vita ad Adam quandu et da mentri ki Adam amirà Deu; ka non esti raxunivili ki $25$killu lu quali mi dedi la gunella quandu eu non lu amava, mi levi la gunella da mentri ki eu lu amirò. Addunca, si Adam mai non avissi peccatu, Adam mai non siria statu mortu. Adam fu mortu per la divina sentencia: - Quo die comederis, morte morieris -; adunca Adam esti mortu per lu peccatu, et omni homu mori; addunca omni homu mori per lu peccatu originali. Item, santu homu et iustu homu non divi per iusticia perdiri la manu; addunca santu homu et iustu homu non divi per iusticia perdiri la vita; addunca nullu santu homu per iusticia mori; addunca cui mori, mori per lu peccatu originali: #«Stipendia peccati, mors» (&CRo&.&c VII)@. Item, perkì mori l'omu? Dirai: - Per zo ka esti cumpostu di quatru elementi cuntrarii, et non mori per la divina iusticia, ma diviria viviri per la divina iusticia, comu dichimu in proverbiu: «Un bonu homu non diviria mai muriri». - Dimmi: La divina iusticia esti subiecta a la ligi di li elementi, oy li elementi sunu subiecti a la divina iusticia? Credde michi: Li elementi sunu subiecti a la divina iusticia, et non e converso; addunca si lu santu homu sicundu divina iusticia non divi muriri, per necessitati di elementi non murrà. Item, Deu poti fari ki lu santu homu non moyra; et lu santu homu non divi muriri, ka non divi perdiri la vita; addunca Deu li divi cunsirvari la vita. Et comu cunserva la vita di Enoch et dy Helyas, cussì aviria cunsirvatu la vita di tucti li homini, li quali non avissiru peccatu. Item, quandu la natura ordina ad alcunu fini, non ordina cosa nulla cuntraria a killu fini; comu, si la natura ordina li auchelli a vulari, non ordina di levarili li ali, ymmo li duna li ali et renova li pinni mirabilmenti, comu mutanu li falcuni et li aquili et li autri auchelli. La natura ordina li homini a vita eterna, ka ordina li homini a viviri iustu, et poi, per premiu, a viviri beatu; psalmu #83 : «Beati qui@ $26$#habitant in domo tua, domine; in secula seculorum laudabunt te»@; addunca non ordina li homini a muriri, ka muriri esti cuntrariu ad perpetualmente viviri. Conffirmo: Natura homu mortu non poti resuscitari, ka sulu Deu poti homu mortu in idem miraculo reparari; si addunca la natura non poti homu mortu reparari et la natura voli l'omu cum gracia di Deu beatificari, la natura avi in sua intinciuni zo ki ipsa non poti fari. Conffirmo: Dui cosi su: la natura intendi mortificari l'omu, et la natura intendi beatificari l'omu; kisti dui cosi non li poti fari, ka sunu cosi cuntrarii. Et la natura non poti resussitari; ki farrà? fForte kista altra, ki la natura non intendi l'omu mortificari, et intendi l'omu beatificari; addunca essiri mortali a l'omu non esti naturali, ma esti accidentali. Et per lu peccatu avvini la morti, comu dichi la Scriptura: «Quo die comederis, morte morieris». Item, omni spada per necessitati di la materia di lu ferru esti ruinulenta; dimandu eu si Deu poti fari una spada sì temperata et sì furbita, ki mai non perda taglu nè sblanduri. Et si zo poti fari l'arti, multo magis ben lu poti fari Deu. Cussì esti per necessitati di materia homu muriri, comu esti per necessitati di ferru spata ruginiri; addunca si la divina iusticia dimanda ki santu homu non diya muriri, Deu omni santu homu avi perpetuo mantiniri, senza muriri; addunca Adam, si non avissi peccatu, non sirria mai mortu; addunca tucti murimu per lu peccatu di Adam, per la sentencia diffinitiva di Deu: - Quo die comederis, morieris -, comu si dichissi: - Comu tu peckirai, tu murirai, necessitati di muriri incurrirai. - Item, maiuri esti la necessitati di la forma, di lu fini et di la divina iusticia, ki la necessitati di la sula materia. Unde, nui sapimu ki la mitati di l'omu da lu meczu in susu esti plui pisanti ki la mitati di l'omu da mezu in iusu; addunca comu plui pisanti diviria andari in iusu, et comu plui ligeri $27$li gambi divirianu andari in susu; tamen la necessitati di la forma vinchi la necessitati di la materia. Cussì in tucti li fructi et in tucti li animali ki avinu dura scorcha, comu su li menduli et li lagusti: lu plui terresti, comu terra, diviria andari in bacxsu, et la medulla, lu chivu et la carni, comu plui humidu, diviria andari in altu; ma la necessitati di la forma vinchi la necessitati di la materia; cussì la necessitati di lu fini vinchi la necessitati di la materia. Nui sapimu ki da la matri veni lu lacti, et per necessitati di materia lu sangui mestruu scurri plui in iusu ki non munta in susu; tamen la natura a li autri bestii, cavalli et vacki; misi li minni da bacxsu; a li homini misi li minni a lu pectu, ka la necessitati di lu fini esti ki, si li fimmini avissiru li minni da bacxsu, non purrianu beni andari. Item lu pectu nudu non siria sì bellu. Item li genitali occupati da li minni non starianusi cum ordini. Vinchi addunca la necessitati di lu fini la necessitati di la materia. Ergo si l'omu per necessitati di forma, di fini et di divina iusticia divi non muriri, lu bonu homu per necessitati di materia non siria mortali. Et cussì esti ki l'omu, per necessitati di forma, la quali esti anima intellectiva, esti inmortali; per necessitati di fini, quali esti beatitudini, esti inmortali; per necessitati di divina iusticia esti inmortali; addunca per necessitati di materia homu iustu non sirrà mortali. Si addunca omni homu mori, zo esti per lu peccatu originali, ca duvi esti pena, ibi est culpa originali, ka pena non veni senza culpa originali. Atende, lector, si kista raxuni esti sì valida oy plui ki killa, la quali lu comentaturi dichi in lu secundu di lo so &CColligeth&c, #c II@, in capitulo de generacione, quandu dichi: «O quantum bene placet michi!» Set alcunu poti diri : - Li bruti morinu, addunca li bruti avinu culpa originali. - Respondeo: La morti a li bruti esti naturali, ka omni cosa la quali avi virtuti finita a durari, per necessitati di natura avi a mancari; et imperzò ki li bruti avinu virtuti finita a durari la vita loru, la quali esti vapuri et fumu, et non avinu fini di beatitudini nè meritu di $28$iusticia, ipsi per natura sunu mortali; non sic di l'omu, sicut dictum est. Item dirrai: - Omni cosa cumposta di cuntrarii esti mortali. - Respondeo: Lu mundu esti cosa cumposta da cuntrarii: terra et acqua, airu et focu, nocti et iornu, stati et invernu; et tamen non esti mortali, sicundu li philosofi. Item li carbuni sempri duranu carbuni. Item li parthi nudi non si corrumpinu. Item li gemmi, smaraldi et saphiri et vitru, per propria natura non si corrumpinu. Item la carni di lu pauni per propria natura non si currumpi, non feti, non fa marza nè vermi. Item, si la natura fa un tossicu sì cuntrariu a la vita comu esti lu tossicu di lu basiliscu oy di lu iaculu, ki subito auchidi l'omu, lu quali longamenti putia campari, perkì? Lu Deu di la natura non poti fari in la natura una truvata, comu dichi la Scriptura, &"l'arburu di la vita&", kì l'omu lu quali esti veglu possa riiuviniri et possa in vita cuntinuari? Eu non so vidiri ki Deu non possa zo fari, et ki non cunvegna Adam santu, senza peccatu, in vita perpetua cuntinuari. #IIII.@ Principaliter, eu dimandu perkì l'actu di la nostra generatiuni esti virgugnusu, kì homu non si virgogna naturalmenti currucharissi contra raxuni in puplicu contra lu proximu, et omni homu naturalmenti si virgogna iustamenti habitari cum sua mugleri in puplicu. Et plui, omni homu senza virgogna poti diri &"homicidiu&", &"furtu&", &"tradimentu&", &"periuriu&", et nullu homu senza virgogna poti diri lu propriu nomu di lu so generari. Item, omni homu poti puplice assellari et urinari, et nullu homu senza virgogna poti usari carnalmenti. Kistu non avinu li bestii. Kista questioni fichi Aristoteles in &CProblematibus&c, et fichila Tulliu et Agustinus. Item, cum kistu eu dimandu, si Adam non avissi peccatu, si di stari cum sua mugleri si avissi virgugnatu. Secundum la Scriptura non si aviria virgugnatu, ka la Scriptura actribuicxi la virgogna a lu peccatu: $29$#«Erant omnes nudi, et non erubessebant»@. Et, e converso: #«Fecerunt sibi perizomata»@. Item li citelli, ki non sentinu peccatu, non sentinu virgogna. Item li bestii non sentinu peccatu nè virgogna. Item Adam et Eva non sintianu peccatu nè virgogna. Tucti li homini sentinu in loru carni virgogna; addunca tucti li homini avinu peccatu: non actuali, addunca originali. #V.@ Principalmenti, si Adam non avissi peccatu, dimandu si contra raxuni si avissi curruchatu, si contra raxuni avissi mai cuncupissencia, si plui fussi inclinatu a mali et minu a beni. Clarum est ki no, kì si Deu fichi l'omu iustu et dirictu - secundum Salamuni #«Deus fecit hominem rectum»@ -, addunca Adam naturalmenti amava plui diviri ki plachiri, plui iustu ki talentu, plui doctrina ki iocu, plui honestati ki utilitati: la sensualitati non vinchia la raxuni. Comu lu cursu di li speri bacxi non vinchi lu cursu di la rota maiuri in chelu, addunca, comu sirria contra natura si la luna vinchissi lu cursu di lu firmamentu, cussì esti contra natura in microcosmo, si la sensualitati vinchi la raxuni. Et tucti li homini generalimenti suctamectinu la raxuni a lu talentu; addunca tucti li homini su corrupti generalmenti da peccatu. Item, la ligi naturali, la ligi positiva, li patri, li mastri, li iudichi, li maiuri ni insignanu a ben fari; et nui tucti simu plui inclinati a mal fari, li citelli plui a iucari ki ad inprindiri, plui a li cosi uctiusi ka a li cosi fructuusi, plui a chercari li cosi di lu corpu ki di l'anima, li cosi di lu mundu ki di Deu; addunca tucti li homini avinu perdutu la rectitudini naturali; addunca zo aveni per culpa originali generali. #VI.@ Sì Deu dissi et cumandau ad Abraam: #- Masculus, cuius prepucii caro octava die circumcisa non fuerit, peribit anima illa de populo suo, quia testamentum domini inritum fecit.@ - Kistu infanti nec non circumcisu, per qual raxuni esti cachatu da lu populu santu? Senza peccatu non $30$poti essiri; et non peccatu actuali; addunca peccatu originali. Item, quandu corruppi illu lu pactu di lu testamentu di Deu? Non quandu ipsu nenti era, nec quandu ipsu nenti sapia; addunca per lu pactu lu quali corruppi lu primu patri Adamu, illu esti cachatu da lu populu santu, ka illu nacxi cum la carni di Adam, corrupta di mortalitati et di cuncupissencia et di disordini, di rebelliuni et di disobediencia, comu dici la quinta raxuni, et non avi la medicina di la obediencia, lu signu di la circumcisiuni. Si tu mi dicas: - Et tu ki non ài circumcisiuni si dapnatu? -, respondeo: Circumcisiuni fu mercu, comu si merca lu servu; baptismu esti lavamentu, comu si lava et renacxi figlu. Di supra dissimu sepe di zo. #VII.@ Paulus, &CAd Ro©&c #V c: «Per unum hominem peccatum in mundum intravit, et per peccatum mors, atque in omnes homines mors pertransiit». Item omnes in Adam peccaverunt ibidem. Item sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur.@ Ultimo. Li philosofi pagani zo tuccaru. Seneca &CEpistula&c. . . . : #«Quid precipit philosophia? Rem facilem: secundum naturam, vivere; set hanc facit difficilem communis insania».@ Id est: La philosofia ni cumanda cosa ligera: viviri sicundu natura, viviri et biviri et maniari a misura; virtuti et buntati et viritati. Ma ki lu fa, kì a nui pari sì cosa dura kista regula di la natura? Zo fa la comuni firnisia; addunca experimentu viddi lu philosofu, ki omni homu esti freneticu di frenesia di peccatu. Kistu aveni per lu originali peccatu; kì si Adam non avissi peccatu, tantu duru a ben fari et tantu scurrivili a mal fari non siria statu. Set dicas: - Ki esti kistu peccatu originali? Et comu si transfundi in tucti li hnomini di kistu mundu? Et si alcunu esti liberatu in kista vita di kistu originali peccatu. - Respondeo: Li ducturi dichinu quod #&"originale peccatum est $31$carencia originalis iusticie cum debito habendi eam&".@ Id est, non aviri la originali iusticia, et essiri tinutu d'avirila. Ki cosa esti iusticia originali? Essiri creatu iustu et dirictu, et non aviri kista nata et concreata iniusticia, ka comu tucti li figli di librusi nacxinu viciusi di lepra, per ben ki non l'aianu in actu, comu tucti li figli di li guctusi naxinu viciusi di gucta, comu tucti li figli nati illegitime cuntraynu irregularitati, ki nacxinu bastardi et infamati ed reprobati da la successiuni di la hereditati: cussì tucti li figli di lu peccaturi Adam et di la peccatrichi Eva nacxinu difictusi et viciusi et irregulari et infamati et inepti a la hereditati di li iusti; sickì da lu ventri di la matri omni homu nacxi dispostu a vitiu et a mal fari. Et comu tucti li figli di li aspidi nacxinu intossicati, per ben ki non possanu ancora intossicari, cussì tucti li figli di Adam, intossicatu da lu tossicu di la inobediencia, naxinu intossicati di tossicu di rebelliuni: kì comu Adam secundu l'anima si rebellau contra Deu, cussì tucta la carni di Adam si rebellau contra di l'anima, et fu factu corruptu in la irassibili et curruchasi senza raxuni, comu bruta bestia; cuncupissi et movisi a lucxuria contra raxuni comu bestia; esti in erruri di li cosi, li quali divi sapiri, et no li sa; comu bestia mori, ki non divia muriri comu bestia. Kistu esti non aviri la originali iusticia, et divirla aviri; ka si per peccatu di Adam la perdemmu, zo ki Deu originalmenti ni avia dunatu, nui iam per zo non simu sculpati, si no la putimu aviri; comu, si meu patri contra Deu lucxuriandu mi generau, eu divia nacxiri legitimu et nacxu bastardu, non su sculpatu di non essiri bastardu et infamatu, per ben ki eu non possa fari ki eu non sia bastardu; comu, si meu patri per sua culpa fu factu servu, eu nacxsu servu: cussì meu patri Adam per sua culpa perdiu la naturali iusticia, eu non l'aiu; su tinutu essiri iustu, et non lu su; et nacxsu viciusu: eu nacxsu cum $32$originali peccatu. Kistu originali peccatu, sicundu li savii et li santi disscipuli di Cristu, si clama originali culpa, reatu, tirapnu, ligi di li membri, ligi di cuncupissencia, l'angor nature, muffa di cuncupissencia, turtiça di l'omu, pronitati a mali, difficultati a beni, ligi di peccatu, ligi di morti. Et a declarari tucti kisti sirria gran libru; passu in vulgaru. O signur Deu, duna gracia a lu lecturi, ki ipsu possa intendiri kisti scripti, et vogla vidiri li scripti di li grandi theologi in kista materia. Sequitur. Secundum, comu si transfundi in li homini kista originali culpa? Ka li ducturi si meraviglanu: li cristiani baptizzati non avinu kistu peccatu originali, comu poi si dirrà; et nemo dat quod non habet: comu veni kistu peccatu originali? Respondeo: Quandu Adam et Eva foru conditi, foru dotati di lu dunu di la originali iusticia; quandu ipsi peccaru, foru spuglati di la gracia et di lu dunu di la originali iusticia; et inperzò ki omni homu natu da Adam nacxsi spuglatu di la gracia di la originali iusticia, imperzò omni homu natu da Adam nacxi cum culpa di originali iniusticia: ka, comu dictum est, kistu esti originali peccatu, non aviri la originali iusticia et divirla aviri. Et quandu l'omu argumenta: - Lu cristianu non avi peccatu originali; comu lu transfundi in lu so natu? - rispundu: Lu original peccatu dichi dui cosi. La prima: non aviri la originali iusticia; la secunda: essiri obligatu di avirila. La prima: omni cristianu nacxsi et vivi senza originali iusticia; la secunda: omni cristianu per la gracia di lu baptismu esti absolutu, et non esti tinutu di aviri la originali iusticia. Et esti exemplu: Omni figlu ki divi richipiri la hereditati di lu patri, divi essiri legitime natu, oy divi essiri da lu princhipi legitimatu. Cussì omni figlu di Adam, si divi essiri salvatu, divi nacxiri cum originali iusticia, oy da Deu baptizatu et purificatu et santificatu. Et cussì lu cristianu, ki non avi originali iusticia, fa lu natu so senza originali iusticia, et $33$obligatu ad essiri da Deu baptizatu et purificatu et santificatu, et ipsu per lu baptismu esti purificatu et legitimatu, et per consequens senza originali peccatu. Eccu comu lu cristianu non avi originali peccatu, et fa lu natu so cum lu originali peccatu. Aliud exemplum: Eu su inlegitime natu, et su legitimatu da lu princhipi, et aiu la hereditati di meu patri; generu illegitime Iuanni, meu figlu. Kistu nacxi bastardu, da mi ki non su bastardu per lu binificiu di lu princhipi, et avi bisognu essiri legitimatu da lu princhipi per aviri la hereditati. Cussì, in proposito, eu natu da Adam naxivi di originali culpa dampnatu; per la gracia di lu baptismu fui sculpatu; lu natu meu nacxi da mi comu eu nacxivi da Adam, di originali culpa dapnatu, et avi bisognu da lu princhipi Cristu per gracia di baptismu essiri santificatu. Set - #III@ - dubita lu lecturi: - Si li cristiani non murissiru, non fussiru scurrivili a mali, non fussiru duri a ffari beni, non avissiru kista naturali torticia et avissiru kista originali iusticia, ben vidirianu li adversarii ki illi dichinu viru. Nunc autem illi nacxinu comu naximu tucti nui, et vivinu comu vivimu tucti nui; ki li fa lu loru baptismu, ki no li sana comu fu sanu et iustu et dirictu Adam innanti ki avissi peccatu? - Respondeo: Altru esti la iusticia di natura, altru esti la iusticia di la persuna. Si Abraam avia iusticia di la persuna, non la transfusi in la persuna di Ismael; cussì Acaz non transfusi la malicia di la sua persona in lu bonu figlu Ezechia; cussì lo bon patri Ezechia non transfusi la sua personali iusticia in so figlu malvasu Manasses. Ma la originali iusticia era et esti naturali iusticia, dunu, dicu, di Deu, dunatu ad Adam per tucta la natura humana, ka Deu intindia fari et formari boni homini, et non intindia ki li homini da Deu creati fussiru boni creati, et li homini da loru nati fussiru torti, iniusti et malvasi; igitur, comu natura per natura si transfundi, cussì viciu di natura per natura si transfundi, et inde est ki $34$li baptizati avinu sana la persuna per la gracia di lu baptismu, ma non avinu sana la natura. Et comu lu iudeu avi sana la natura, et genera infanti integru, et issu avi la persuna non sana, ka esti circumcisu et non esti integru; cussì lu cristianu, e converso, avi la persuna per lu baptismu sana da la culpa originali, et non avi sana la natura; unde, comu figlu di Cristu per gracia di baptismu esti sanu et perdunatali la culpa in sua persuna, et comu figlu di Adam peccaturi esti corruptu in la natura et fa figloli corrupti, et sic chascunu patri et figlu avi bisognu di la gracia di Cristu, di lu santu baptismu. Set dices: - Cristu vinni a salvari la humana natura tucta; perkì non salvau li cristiani in natura et in persuna, et fali inmortali comu Adam, et senza viciu di cuncupisscencia comu Adam? - Respondeo: Si li cristiani non murissiru, sirria miglur cundicioni di li cristiani inmortali, ki di Cristu mortu, et hoc est inconveniens; unde, quandu tu vidirai per qual necessitati muriu Cristu, vidirai per qual necessitati lu cristianu non esti inmortali. #II.@ Lu cristianu esti mortali, per tal ki ipsu aia di putiri rendiri a Cristu, ki possa muriri per amur di Iesu Cristu, comu Iesu Cristu muriu per amur so. #Unde beatus@ Augustinus, &CDe Civitate Dei&c #li&. . . . . : «Per ineffabilem Dei virtutem peccatum transit in arma iusticie, et fit iusti meritum supplicium peccatoris; illi dicitur: morieris si peccaveris; huic dicitur: morere ne pecces».@ Ma perkì Deu non levau a li cristiani la cuncupissencia, la ignorancia et li vicii humani? Respondeo: Comu quandu lu signuri mecti in pena di carchiri lu servu cum li ferri in pedi, si beni lu signuri lu liberi, rumani la sima di li ferri; cussì l'umana natura, bactuta da Deu per lu peccatu di Adam, primu liberata per lu baptismu di Cristu, rumaninu li penalitati in signu di la carciri di lu peccatu. Item, si li cristiani non avissiru kisti defecti, chascunu virria a la fidi cristiana, per aviri kista gracia temporali, et sic non $35$amirianu la fidi di Cristu per ipsa fidi, ma amirianu la fidi di Cristu per lu loru utili; et kistu sì esti viciu et peccatu, uti fruendis et frui utendis; ka, propter quod unumquodque et illud magis, kì si tu ami la fidi di Cristu per saluti di lu to corpu, tu ami plui lu to corpu ki la fidi di Cristu, comu cui ama la nurricza per amur di lu infanti, ipsu ama plui lu infanti. - Ma dimmi: ki vi fa lu baptismu di Cristu? - Respondeo: Comu la gracia imperiali oy papali mi fa a mi burdu legitimatu, et putiri aviri et hereditari et aviri tuctu zo ki avi figlu legitimu, cussì la gracia di lu baptismu a mi, figlu di peccatu, figlu di inobediencia, figlu di Adam rebellanti, figlu di pena, mi reintegra et fammi figlu di la divina gracia, figlu di obediencia, figlu di Deu, figlu dignu di acquistari la gloria di paradisu, cussì comu si Adam non avissi mai peccatu. Beni addunca esti dictu, ki Adam et Eva peccaru, et per lu loru peccatu tucta la humana natura esti corrupta, torta, iniusta et iniqua, plina di peccatu et di miseria. %IX. Principaliter, dicu ancor plui ki omni homu esti peccaturi per kisti miserii, li quali avi da Adam cuntracti, ka eu dimandu: Tanta esti la humana corruptioni, ki nullu homu per propria virtuti avi cori mundu, et nullu homu per propria virtuti si poti liberari da kistu cori inmundu? Dimandu eu: Cum kistu mancamentu poti alcunu essiri beatu? Non, certe, ka beatu esti statu senza mancamentu, et aviri cori inmundu esti grandi mancamentu; addunca kistu viciu ti fai essiri fora lu numeru di li beati, intra lu numeru di li maculati; addunca kistu viciu ti fa di lu numeru di li peccaturi. Et cussì dichi la Scriptura . . . . . . . : #«Pravum est cor hominis et inperscrutabile»@. Item, oy tu voi aviri cori mundu, oy tu non voy aviri cori mundu. Si tu voi aviri cori mundu et non lu poi aviri, $36$kistu esti miseria, et miseru non poti essiri beatu; si tu non voy aviri cori mundu, kistu esti iniquitati et peccatu, et peccaturi standu et duranti in peccatu non poti essiri beatu. Vidi addunca comu la miseria cuntracta da Adam ni liga et allacia in peccatu. Poti hiczà diri lu suctili: - Kista inmundicia di cori et kista lordicia non esti peccatu; comu la virgogna esti passioni inmunda, non tamen esti peccatu. - Respondeo: Aristotili in &CEthica&c ni insigna ki amur di mali esti mali, et desideriu di mali esti peiuri, et dilectu di mali esti ancor peiuri. Et imperzò ki lu inmundu cori esti per malu amuri et malu desideriu et mali dilectu, comu chascunu experimenta in si midesmi, non si po fugiri ki aviri inmundu cori non sia peccatu. %X. Principaliter, omni peccatu contra la voluntati di Deu esti infinitu mali; kistu poti homu vidiri per la Santa Scriptura, la quali dichi ki per lu peccatu di Adam fu destructa tucta la humana natura. Item per lu peccatu Deu sdilluviau lu mundu; item per lu peccatu Deu arsi li chinqui chitati; item per la duricia di Pharauni Deu destrussi tucta Egyptu, et similia. Per ki pari ki comu, secundu li ligi imperiali, la libertati esti beni inextimabili ki non si poti apreciari - videlicet: #«Non bene pro toto libertas venditur auro»@ -, cussì lu peccatu esti mali inextimabili, et, per consequens, mali infinitu. Et li ducturi zo provanu: Primo, ki omni peccatu esti contra la divina voluntati, et la divina voluntati esti infinite bona; addunca lu peccatu esti infinite malu, ka la raxun mustra ki lu cuntrariu di beni esti mali, et lu cuntrariu di meglu esti peiu, et lu cuntrariu di optimu esti pessimu. $37$#II.@ Omni peccatu esti contra lu hunur di Deu, ka si non esti contra lu hunur di Deu, non esti peccatu; lu hunur di Deu esti la miglur cosa ki sia a lu mundu; addunca lu peccatu esti la peiur cosa ki sia a lu mundu. Et la miglur cosa di lu mundu esti meglu ki tuctu lu mundu; addunca la peiur cosa di lu mundu esti peiuri ki tuctu lu mundu non esti bonu. Conffirmo: La miglur cosa di lu exercitu esti migluri ki tuctu lu exercitu; et lu miglur preciu ki li autri precii vali plui ki tucti li precii; et la caritati, la quali esti migluri di li virtuti, vali plui ki tucti li autri virtuti; addunca lu peccatu esti peiuri ki tucti li autri mali, et sic esti mali infinitu. #III.@ Lu peccatu contra lu hunuri di Deu non si divi fari per salvari infiniti mundi; ka si per salvari infiniti mundi si divi fari contra lu hunur di Deu, et fari contra lu hunur di Deu esti fari contra raxuni, et zo ki si divi fari esti fari sicundu raxuni; addunca, si per salvari infiniti mundi si divi fari contra lu hunur di Deu, fari sicundu raxuni esti fari contra raxuni, et zo esti cuntradictioni; et inperzò per salvari infiniti mundi non si divi peccari: addunca peccatu esti plui mali ki infiniti mundi non su boni, ka tantu esti mali omni cosa, quantu esti bona sua corrupcioni; et la corrupcioni di lu peccatu esti tantu bona, plui ki infiniti mundi non su boni; ka saviu homu divi isligiri inanti li infiniti mundi corrumpiri, comu provatu esti, ki unu peccatu commectiri; addunca plui esti evitabili non fari unu peccatu, ki corrumpiri infiniti mundi: addunca fari un peccatu esti plui mali ki infiniti mundi non sunu boni. Forsi dices: - #Non sunt comparabilia, quia in generibus diversis.@ - Respondeo: #Ymmo comparo in eodem genere, silicet in malo: sicut omne ens omni enti est comparabile in racione entitatis, omne fugibile omni fugibili in racione fugibilitatis, omne eligibile omni eligibili in racione eligibilitatis, omne velocx omni veloci in racione velocitatis; sicut comparamus utrum ignis est tam levis quam aqua est gravis, utrum terra tam velociter dessendat quam ignis@ $38$#velociter assendit. Et ubicumque invenitur eadem racio univoca, ibi fit comparacio artificialiter secundum illam racionem univocam; non sic ubi racio dicitur equivoce, ut utrum albedo sit clarior voce, et utrum stilus sit acucior sapore, et similia.@ #IIII.@ Offendiri lu hunur di lu cavaleri esti mali; offendiri lu hunuri di lu conti esti maiuri di una midesmi offensa; offendiri lu hunuri di lu imperaturi esti maiuri offensa: addunca fari contra lu hunur di Deu esti infinita offensa. #V.@ Deu per la vita di un iornu, la quali duna a li homini, li homini li su tinuti di un dinaru; faczamu per la vita di un annu: mectimu un carlinu. Addunca, quandu Deu duna a l'anima vita infinita di infiniti anni, esti tinutu a Deu di infiniti carlini, di infinitu preciu. Quanta esti la obligacioni, tanta esti la transgressiuni, et tanta esti la culpa: addunca omni anima obligata a Deu per infinitu, quandu pecca contra Deu, pecca infinitu. #VI.@ Lu demoniu non peccau per avaricia, nè per luxuria; addunca peccau per superbia. Kista superbia non fu contra lu proximu angilu, comu dichissi: - Seimi subiectu -, oy: - Adurami -; ka si cussì, kista superbia siria contra Deu; et tal superbia distrussi a lu demoniu la sua beatitudini infinita in perpetuum. Zo ki destrudi infinitu beni esti infinitu mali, comu zo ki distrudi la vista esti tantu mali quantu esti bona la vista; addunca, si lu peccatu di la superbia distrudi la beatitudini infinita, omni peccatu per cunsimili esti infinitu mali. #Unde@ Augustinus: #«fFactus est homo malo dignus eterno, qui in se perhemit bonum quod poterat esse perpetuum»@. Confirmo: Comu l'angilu santu adorando debitamenti a Deu per gracia di Deu meritau paradisu perpetuu infinitu, cussì l'angilu perversu, non adorando debitamenti a Deu, demeritau perdiri lu regnu di paradisu; et per consequens lu peccatu esti mali infinitu, ca destrudi beni infinitu. %XI. $39$ Principaliter, esti da mustrari ki Deu non divi, nè cunveni, perdunari li peccata senza omni satisfactioni, et senza omni amenda oy penitencia. Et primo, kistu esti tantu claru, ki omni lingua et omni secta dichi et clama ki Deu non perduna si tu non ti amendi, si tu non ti penti. #II.@ Si Deu perdunassi senza omni satisfactioni, Deu nullu peccatu puniria, et sic nullu peccatu sirria punitu, et omni peccatu senza pena siria perdunatu, contra auctoritatem: #&"nullum malum impunitum&".@ #III.@ Si Deu perdunassi tucti li peccata senza satisfactioni et senza amenda, nullu larruni sirria tinutu a rendiri, nè damnaiu nè iniuria siria tinutu di amendari. #IV.@ Si Deu perduna senza omni amenda, nullu iudichi sucta Deu divi di li peccati dimandari amenda, cum zo sia ki Deu sia regula di omni iudiciu et iusticia; addunca contra raxun siria ki nullu homu fussi punitu per so peccatu, ka da poi ki Deu omni peccatu perduna, lu so iudiciu et la sua ligi et la sua voluntati esti regula di li ligi humani, quandu sunu iusti: nullu peccaturi diviria essiri punitu. Et si dicas: - Addunca, quandu alcunu peccaturi michidaru oy larruni esti baptizatu non divi essiri punitu, ka Deu li avi perdunatu -, respondeo: Deu li perduna la culpa, ma non li perduna la chivili, comu a David perdunau la culpa, ma no li perdunau la pena. #V.@ Ancora, sirria miglur cundicioni mal fari ki ben fari, ka lu ben fari esti subiectu a la ligi di la iusticia: per tantu ben factu agi tantu bon meritu oy tantu bon premiu; lu mal fari a nulla ligi sirria subiectu, nè ad alcuna iusticia di richipiri mal meritu. #VI.@ Ancora, lu mal fari sirria senza subiectu, comu Deu, lu quali esti a nulla autra cosa subiectu. Et sic clarum est ki, licet Deus per privilegiu singulari putiria perdunari tucti li $40$peccata di Iuda et di Neruni per sua pura misericordia, tucti li peccata di tucti li homini per tuctu tempu non poti senza satisfacciuni perdunari; ka si cussì fussi, mankiria universaliter la divina iusticia, et minimum inconveniens Deo est inpossibile, id est di unu minimu fallu Deu non poti falliri, nè nullu minimu mancamentu si poti diri cum viritati de Deu. %XII. Principaliter, ki nullu homu nè nulla creatura poti satisfari penitencia condigna di li soi peccati; ka si la culpa nostra esti infinite mala, la condigna satisfactioni divi essiri infinite bona. Nullu homu puru homu poti fari infinitu beni; addunca, etc© Item, si eu dibiu ad homu dechi, eu non li satisfaczu debitamenti si eu no li rendu dechi; addunca si eu diiu a Deu satisfaccioni infinite bona, non satisfaczu debitamenti a Deu, si eu non satisfaczu a Deu satisfactioni infinite bona; addunca non possu debitamenti satisfari a Deu. Item, si eu dibiu a Deu sirviri toto tempore cum tuctu cori, cum tucti virtuti, si eu ogi non li aiu dunatu tuctu lu meu cori et tuctu lu meu putiri, dimani ki li rendirò per kistu fallu? Nenti li possu rendiri, ka di tuctu li su tinutu. Item, esti simile: Si eu, servu to, ti su tinutu tuctu quantu eu possu fari, et eu hogi non lu faczu, dimani comu ti rendirò, ka eu dimani et semper ti su tinutu di tuctu zo ki eu possu fari? Item, si eu non curu di lu peccatu lu quali aiu factu, oy si eu non mi ndi arricordu, per zo mi esti perdunatu lu meu peccatu? Certe non; aliter li infulluti et li malvasi ki non curanu nè si arricordanu di li loru peccati avirianu miglur cundicioni ki li boni et li sagi, ki curanu et arricordanusi di li loru peccati. $41$Et si alcunu dica: - Omni homu non esti tinutu a Deu di tuctu quantu beni poti et sapi, ka homu non esti tinutu a Deu intrari a religiuni, diiunari in pani et acqua la quaraisima, dunari tuctu lu so per amur di Deu; igitur, si homu kisti cosi fa per remissiuni di li soi peccati, avi da undi rendiri a Deu per li soi peccati -, respondeo: Comu homu tuctu esti et tuctu avi da Deu, tuctu zo ki poti et esti et avi, esti tinutu di rendiri a Deu per debitum acepti; et si Deu tuctu zo non li cumanda per debitum precepti, zo fa Deu de sua liberalissima gracia a lu iustu, innanti ki issu pecki; ma quandu lu iustu pecca, merito issu esti privatu di omni gracia, comu lu servu infrancutu ki fa contra so patruni; et esti tinutu kistu peccaturi a Deu di tuctu zo ki poti, et ideo nenti avi da undi satisfari. %XIII. Vulimu mustrari ki kistu nostru non putiri satisfari non ni excusa; ka alcunu poti diri: - Beni verum est ki eu su tinutu a Deu satisfari satisfactiuni infinite bona; ma eu non possu; non su tinutu, quia ad impossibile nemo tenetur. - A kisti dicu cussì, ki non putiri aveni alcuna volta senza nostra culpa: comu cui non poti sirviri, ka esti malatu; non poti rendiri, ka esti arrubatu; non poti viniri a lu curti, ka esti imprixunatu. Cui non poti senza sua culpa, esti excusatu. Ma alcuna volta non putiri aveni per nostra culpa, et intandu nullu esti excusatu; kì si tu per tua imbriakicza non poi sirviri, divi essiri punitu per dui raxuni: la prima, ki manki da lu sirviciu debitu; l'autra, ka ti imbriacasti. Cussì cui non poti viniri a la curti, ka si gictau a la fossa; cussì cui non poti rendiri ka iucau a la zara non esti sculpatu, ma esti dignu di essiri bactutu per lu fallu $42$cummissu, et essiri cunstrictu a rendiri lu debitu. Et omni homu ki sapi alcuna philosofia morali cunucxi ki quandu eu non possu per mia culpa, eu non su excusatu. Or cussì esti, ki lu peccaturi non poti satisfari per sua culpa, ka esti obligatu a satisfari per sua culpa, et senza sua culpa non esti obbligatu; addunca esti simili a killu servu, lu quali per sua culpa si gictau a la fossa et non poti andari a lavurari, lu quali non esti absolutu da lu debitu di lu lavurari, ma divi essiri bactutu per dui raxuni: ka non lavurau, et ka si dirrupau intru la fossa. Item, cui non poti amendari lu homicidiu, per zo non esti absolutu da lu debitu di lu homicidiu, ma divi pagari lu debitu di lu homicidiu per la sua vita; et cussì, si tu non poi rendiri infinita satisfactioni, tu divi essiri punitu di infinita pena, et non divi essiri absolutu et liberatu da kista infinita satisfaccioni per nenti, per zo ka tu non poi. Item, si eu non possu diri lu santu officiu perzò ka eu mi imbriacai, per zo su absolutu da lu peccatu? Certe non; addunca, si eu non possu satisfari per lu peccatu, anci su tinutu a satisfari per lu peccatu, oy diiu semper patiri pena et semper essiri dapnatu. Item, killu lu quali arsi Troya, non poti satisfari di lu peccatu et di lu damnaiu cummissu; oy addunca li divi essiri perdunatu, oy divi essiri damnatu, oy li divi essiri dimandatu: - Oy tu satisfa, oy altru per ti. Et si non, si tu avissi milli viti et milli testi, tucti ad una ad una ti sirranu livati. - Nullu di sana menti divi diri: - Non poti amendari; siali perdunatu. - Et chascunu signur clementi dirria: - Oy altru satisfacia per ti, oy tu sei perpetamenti dampnatu -; per ki si mustra ki si eu non possu satisfari per mia culpa, eu non su excusatu. %XIIII. $43$ Principaliter, mustrerò ki Deu non cunveni perdunari omni peccatu per nulla finita amenda, nè per finiti lacrimi, nè per finiti sacrificii. Et zo mostru cussì: Putiria alcunu diri et ymaginari: - Ben vidi Deu ki nullu homu poti condignamenti satisfari; et imperzò, comu di lu mal pagaturi oriu oy pagla, et ordinau ki cui peccassi et plangissi di lu so peccatu et dichissi: - Miserere mei, Deus -, li fussi perdunatu. Cui peccassi et offirissi a Deu unu sacrificiu di unu agnellu, ki Deu li perduna tuctu lu so peccatu; et cussì pari ki Deu aia ordinatu in la ligi santa di Moyses: «Cui cussì pecca, tali sacrificiu offera, et siali perdunatu». - Contra argumentu cussì: Primo, Manasses fu impiissimu rigi; si illu offirissi un beccu per lu so peccatu a Deu, si per kistu sacrificiu li esti perdunatu tuctu lu so peccatu da Deu, Deu invita omni homu a peccari, et dichili: - Pecca quantu voi, ka eu ti perdunu per un beccu ki tu mi offeri in sacrificiu.- Item, eu arrobai milli poviri; si Deu per una elimosina mi perduna, per una lacrima mi perduna; addunca dichi: - Fachiti penitencia -, et non dichi: - Fachiti, digna et condigna penitencia -; hoc videtur absurdum. Item, a cui plui pecca et minu pecca dichi: - Per un dinaru di elimosina eu ti perdunu omni peccatu. - Kista doctrina esti contra omni ligi, la quali dichi: #«Secundum quantitatem delicti erit plagarum modus».@ Item, Moyses dissi per bucca di Deu, &CLeviticus&c #V d: - Offerat arietem immaculatum de gregibus sacerdoti, iuxta mensuram extimacionemque peccati@.- Addunca Deu dimanda, comu dichi Iohanni Baptista: - Facite fructus dignos penitencie -; addunca senza satisfaccioni condigna non cunveni perdunari la infinita culpa. $44$Item, Deu cunucxi la misura di li peccati, comu cunuxi la misura di tucti li cosi; addunca Deu dimanda la misura di la satisfaccioni, comu esti satisfaccioni condigna. Oy dimmi: perkì non? Oy ka Deu non la divi richipiri, oy ka Deu non la poti aviri. Si tu dichi: - Non la dimanda, ka no la poti aviri -, addunca si la putissi aviri la dimandiria; addunca non esti hunur di Deu, per non la dimandari, ma esti ki homu poti tantu mal fari, ki Deu non si poti tantu per tantu pagari: kistu non reddunda in hunur di Deu. Si tu dichi: - Per zo Deu non la dimanda la debita satisfaccioni, ka Deu non la divi rechipiri -, sequita addunca ki lu peccaturi non la divi fari la debita satisfaccioni, ka zo ki eu non diiu richipiri da ti, tu non mi divi dari. Et tamen omni raxun dichi ki si homu ad homu fa fallu, ki sia tinutu a la debita satisfaccioni; or quanto magis a Deu! Item, perkì Deu non dimanda kista debita satisfactioni da lu peccaturi? Oy ka non sa, oy ka non divi, oy ka non voli, oy ka non cunveni, oy ka voli quictari li peccaturi per una lacrima, per una pichula oblacioni. Non si poti diri ka Deu non sa, nè ka Deu non poti, nè ka Deu non divi richipiri oy dimandari bona et iusta satisfactioni, nè si poti diri ka Deu non voli bona, iusta et debita satisfaccioni, ka Deu non vurria omni beni et omni iustu et omni debitu; nè si poti diri ki a Deu non cunveni dimandari omni iustu, beni et debitu. Nè si divi diri ki Deu quicta per una lacrima tuctu lu beni debitu et tuctu lu beni iustu a satisfari, ka Deu mankiria di vuliri omni debitu beni et iustu. Item, quanta esti la divina misericordia, tanta esti la divina iusticia; addunca si iusticia dimanda iusta et debita satisfaccioni, misericordia infinita equali non sturba kista infinita iusticia, ka dui cosi equali non si impachanu in operari. Quanto maiurmenti, quando una midesmi cosa esti la infinita misericordia di Deu et la infinita iusticia di Deu! Undi cuncludu eu ki omni peccaturi per lu so peccatu oy $45$divi per tempu infinitu essiri dapnatu, oy divi rendiri debitu infinitu (et zo non poti) per sì, oy Deu omnipotenti cunveni terminari modu ki per infinita misericordia et per infinita iusticia altru satisfacza per lu peccaturi pintituri, et sia salvatu lu pintituri, et sia facta infinita misericordia cum infinita iusticia, et baxinusi in bucca tucti li virtuti: misericordia et verità, iusticia et pacx, intra Deu iudicaturi et Deu redempturi, et homu peccaturi et homu pintituri. %XV. Per ki - #XV@ loco - principaliter, per necessitati di raxuni riquedi Deu per li nostri peccati infinita amenda. Et ipsu Deu vidi ki homu per sè non poti; undi l'altiza di la sua misericordia gridava: - Deu non sirrà misericurdiusu si non perdunirà a li peccaturi pintituri. - La divina iusticia gridava: - Deu non sirrà iustu si lu peccaturi pintituri non paguirà la infinita satisfacciuni. - La viritati dichia: - Deu poti fari infinita satisfaccioni, ma non cunveni satisfari; homu divi dari et fari infinita satisfaccioni, ma non poti. - La divina pachi dissi: - Faczasi homu Deu, ki comu Deu possa, et comu homu convenienter solva et pagui kista infinita satisfacciuni, et cuncordisi iusticia cum misericordia, viritati et pachi: sia satisfactu a Deu et sia absolutu lu pintituri reu. - Et allura fu factu homu Deu. Et ancor mi pari summe necessarium et expediens, ki si Deu contra li peccata in preterito fichi severissimi iusticii, unde puniu eternaliter li dimonii, dapnau a culpa et a pena per lu peccatu di Adam tucti li homini, sdilluviau tuctu lu mundu sucta Noè, taglau in sictantadui parti tucta la lingua di li homini, subversi et arsi Sodoma et Gomorra, alchisi tucta Egyptu in lu $46$mari Russu, sub Ezechia alchisi per lu peccatu di la bastima #CLXXXV@ milia homini, ki Deu aliquando divissi fari notabilissima misericordia ad delendum peccata, comu dichi lu psalmu (psalmo #76@): #«Numquid oblivisscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua misericordias suas, aut in finem misericordiam suam absidet a generacione in generacionem et non apponet ut complacicior sit adhuc?»@ Quasi dicat: Non po essiri ki lu misericurdiusu Deu et lu iustu Deu, ki avi iudicatu cum tanta iusticia, ki non facza grandissima misericordia. Et vide quantu fichi Deu, ki tucta la infinita potencia fichi Deu homu, et tucta la infinita sapiencia sappi ingignari unu sì nobili instrumentu di misericordia infinita et di infinita iusticia. Et concurrentibus infinita potencia, infinita sapiencia, infinita iusticia, infinita misericordia, per la morti di Deu homu esti salvata la humana natura, renduta a Deu la infinita debita satisfaccioni. Unde summa summarum est: Si Deu prochedi contra li peccaturi per sula infinita iusticia, nullu sirria salvatu; si Deu prochedi per sula infinita misericordia, mai peccatu non siria cundempnatu; si Deu prochedi parti per iusticia, parti per misericordia, si Deu per misericordia perdunassi di li #XXIIII@ caracti li #XXIII@ et l'unu sulu caractu dimandassi iusticia, la vintesimaquarta parti di lu infinitu peccatu esti infinita: per ki a te peccaturi resta fari infinita amenda. Unde non si poti perdunari lu peccatu, si non per tucta infinita iusticia et per tucta infinita misericordia, la quali adimpliu Iesus Christus, verus Deus, verus homo, mortu ad hunur di Deu per saluti di li homini peccaturi pintituri. %XVI. Per ki - #XVI@ - principaliter, dicu ki si Iesu Cristu fussi statu homu puru et non Deu, non aviria pututu satisfari per li nostri peccata. Si Cristu fussi statu innocenti comu Adam, $47$plinu di gracia et santissimu comu la gloriusa semper virgini madonna santa Maria, et issu da lu tempu di la sua cuncepcioni fini a lu tempu di la sua passiuni et morti avissi meritatu, beni predicandu, bene operando, bene exemplando, santi miraculi operando, omni mali pacienter richipendo per hunur di Deu, per salvacioni di li fidili, caritati perfectissima per omni tempu, per omni modu avissi meritatu dananti di Deu, quantu aviria meritatu? Meritu finitu oy meritu infinitu? Omni raxuni mustra ki Cristu puru homu, comu nui ora parlamu, merita meritu finitu; addunca non aviria factu satisfaccioni infinita, la quali esti debita a satisfari per li peccati humani, ut supra monstratum est; addunca non aviria satisfactu nè pututu satisfari.per li nostri peccata. #II.@ Quantu Cristu puru homu avissi meritatu, di tantu et plui sirria da Deu premiatu, ka Deu ad omni iustu plui dà di premiu ki ipsu non opera di meritu; addunca homu ki esti plui pagatu ki ipsu non avi meritatu, non avi per so lavuratu ki possa rendiri per lu nostru peccatu. #III.@ Sia exemplu: Un cavaler di Alexandru cunquestau per soi virtuti a lu re Alexandru lu regnu di Media. Lu re Alexandru lu premiau et dunauli lu regnu di Media et di Persia; et lu re Alexandru avi a richipiri da lu regnu di Iudea chentu milia flurini di tributu. Si kistu cavaleri dimanda a lu re Alexandru: - Eu ti pregu, per lu bon sirviri lu quali eu ti aiu factu, perdunati kistu tributu a lu regnu di Iudea -; si lu re Alexandru dica: - Si tu ben meritasti, tu si ben pagatu; eu voglu lu meu tributu iustu -, ki poti diri lu cavaleri ben premiatu, si non: - Signuri, eu su suprapagatu, non aiu di iusticia a satisfari per kistu debitu, allegandu meu bon sirviri; non ti dimandu iusticia, ma ti dimandu gracia: per lu meu amuri fa a lu regnu di Iudea kista gracia -? Et lu re Alexandru dica: - Non di' parlari contra la mia iusticia; non vulimu et non divimu rumpiri nostra iusticia -; avi $48$a dir lu cavaleri: - Signur, vui aviti iusticia; non possu, per liberari lu regnu di Iudea, dimandar per gracia ki si rumpa iusticia. - Ancora, si lu regnu di Iudea sia dignu di tucti essiri minati per la spata per la loru rebelliuni, et kistu cavaleri Parmenides dimandi remissiuni per kisti per li soi boni sirvicii, et lu re Alexandru li dica: - Li toi sirvicii nui li avimu grati et avimuli suprapremiati per nostra gracia; non vulimu et non divimu rumpiri la nostra iusticia -; ki poti diri Parmenides, si non: - Signuri, eu non su dignu per lu meu sirviciu impetrari kista gracia contra iusticia; sianu tucti morti secundu la tua iusticia, si per altru modu non si poti essiri satisfactu a la vostra iusticia -? Et sic, si Cristu puru homu dimandassi a Deu: - Per lu bon sirviri meu perduna a li peccaturi pentituri -, non aviria satisfactu per li loru peccata. Et si dimandassi gracia, li siria dictu iuste: - Tu non ài iusticia, kì tu dimandi liberacioni di infinita iusta pena, per gracia, senza iusticia. - #IIII.@ Danieli propheta santissimu ananti Deu (&CDanieli&c #IX c e@): #«Propter temetipsum, inclina, Deus meus, aurem tuam, et audi». Sequitur: «Neque nos in iustificacionibus nostris prosternimus preces ante faciem tuam, set in miseracionibus tuis multis»@. Addunca nullu puru homu per sua iustificacioni poti dimandari a Deu la remissiuni di li peccati di li peccaturi, secundu iusticia. Ma si dimanda, dimanda secundu la divina misericordia. Si addunca la divina misericordia non esti cuntraria a la divina iusticia, et la divina iusticia per la culpa infinita iuste iudica amenda infinita oy pena infinita, la divina misericordia non absolvirà la infinita culpa contra la sua infinita iusticia senza infinita amenda, la quali puru homu non poti fari. Et sic, si Iesu fussi statu puru homu, non aviria pututu satisfari per lu peccatu di un peccaturi homu. #V.@ Si Iesu fussi statu puru homu, natu de virgine senza $49$originali peccato, et vivissi santissimamenti et innocentissimamenti comu nui cridimu di la virgini matri, kistu non saria obligatu a muriri; et si illu fussi mortu per lu hunur di Deu per la saluti di li homini, quantu aviria meritatu? Certe, meritu finitu, et nullu meritu finitu basta a satisfari debitu infinitu; addunca Cristu per lu meritu di la sua morti non aviria satisfactu per nui peccaturi pintituri, si fussi statu puru homu. Item la donna nostra, licet sia matri di Deu, tamen la donna nostra avi meritu finitu dananti Deu, licet kistu risguardu, kista relaciuni, ki ipsa esti matri di Deu, la facza superiori et plui digna dananti Deu ki nullu spiritu creatu beni, lu quali sia pura creatura et non sia matri di Deu. Et la prova sì esti ki, si la virgini matri avissi meritu infinitu dananti Deu, siria equali a lu so figlu, lu quali esti homu et Deu, quod est impossibile: ka dui infiniti, l'unu non esti maiur di l'autru, bene intelligentes; avi addunca la virgini matri supra li autri santi preciu et gradu superexcellenti, ma finitu; unde si la virgini matri fussi stata morta et cruchifissa per lu hunur di Deu, per cunffirmacioni di la santa fidi, per redemciuni et satisfacioni di li infiniti peccati, non aviria satisfactu a la divina iusticia, et per consequens non aviria inclinatu la divina misericordia; et cussì per simili di Cristu, si fussi statu puru homu. Set alcunu poti argumentari ki pura creatura poti meritari premiu infinitu, ka l'angilu meritau vita eterna, et vita eterna esti beni infinitu; addunca pura creatura poti meritari premiu infinitu. Item li santi per propii boni operi non meritaru vita eterna, quia (&CRo©&c #VIII c.): «Non sunt condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam que revelabitur in vobis»@. Attamen li santi cum la gracia di Deu de condigno meritanu vita eterna. #II@ Ad Chorin© #IIII: «De reliquo reposita esti michi corona iusticie, quam reddet michi dominus in illa die iustus iudex, non solum autem michi, set hiis qui diligunt adventum@ $50$#eius»@. Addunca pura creatura poti meritari premiu infinitu? Respondeo: Comu li philosofi dichinu ki lu chelu avi diuturnitati infinita da Deu, et velochitati finita da la intelligencia appropriata, cussì dicu ki lu meritu di vita eterna, in quantum infinitu, esti graciose da Deu (&CIo©&c primo): #«Graciam pro gracia de plenitudine eius, omnes accepimus graciam consumatam pro gracia incoata»@. Et lu gradu finitu meritanu li santi per proprii meriti cum gracia di Deu de condigno, et per zo dichi Paulus : #«Quam reddet michi dominus in illa die iustus iudex»@. Et si alcunu dica: - Sia addunca cussì, ki pura creatura meriti cum la gracia di Deu cooperanti premiu finitu, et per la gracia di Deu dugnili infinitu premiu, comu fa a lu beatu, et cussì kista pura creatura avirà infinitu meritu, et per consequens potirà satisfari per infiniti culpi -, respondeo: Deu a li beati poti dunari infinitu premiu, ka nulla misericordia di Deu repugna a ddivina iusticia, ma Deu non poti dunari infinitu meritu a pura creatura peccatrichi, ka esti contra divina sapiencia et contra divina iustitia; kì si Deu meritu finitu lu apprecia infinite, kistu esti contra la sua infinita sapiencia; et si per kistu finitu meritu remecti la satisfactioni infinita, kistu esti contra la infinita iusticia. Si alcunu dica: - Deu ni cumanda ki, senza satisfactioni, senza vindicta nui dibiamu perdunari a li nostri debituri; addunca Deu poti perdunari a tucti li peccaturi senza kista satisfaccioni infinita, senza ki Deu sia cruchifissu -, respondeo: Comu dichi Anselmus in libro &CCur Deus homo&c, Deu cumanda a nui ki nui remictamu a li proximi nostri li debiti nostri, li quali non simu iudichi cumpetenti di li nostri cunservi, et cumanda: - Non iudicari lu to debituri, ka non si so iudichi cumpetenti, ma lassa lu iudiciu a Deu: #&"michi vindictam, et ego retribuam&"@. - Ma issu Deu, si remictissi $51$omni culpa senza satisfaccioni condigna, farria contra sua iusticia, sicut supra tactum est, ki cunveni a Deu de iusticia generali et de privilegiu singulari. %XVII. Per ki - #XVII@ - principaliter, dico ki sulu Deu homu poti satisfari et poti fari bona opera infinita, et Cristu la fichi; ka, quandu la persuna esti maiuri dananti Deu, la sua oracioni et la sua peticiuni esti di maiur meritu dananti Deu. Exemplum: Si Abraam esti di maiur meritu dananti Deu ki Danieli, la piticiuni di Abraam esti di maiur meritu dananti Deu, ki Danieli. Et cussì quandu la persuna esti infinita dananti Deu, la sua peticioni esti infinite meritoria et infinite bona dananti Deu; addunca si Iesu Cristu esti Deu homu in una persuna, la sua oracioni esti di infinitu meritu dananti Deu; addunca la predica di Cristu era infinite bona, et lu so santu diiunu. Et imperzò ki Cristu predicau et diiunau et lavau li pedi di li piscaturi per virtuti di humilitati et li autri virtuti, Cristu fichi infinite boni operacioni dananti Deu. Et cussì ni predicau santu Paulus, &CAd Hebreos&c #V c.: «Christus cum clamore valido et lacrymis offerens exauditus est pro sua reverencia».@ Id est: Cristu, siandu di infinitu preciu dananti Deu, fu exaudutu per la sua infinita reverencia da Deu. #II.@ Quantu la persuna esti plui alta dananti Deu et lu mundu, la sua humilitati, devotamenti facta, esti plui virtuusa dananti Deu et lu mundu. Exemplum: Lu cavaleri per lu hunur di Deu lava li pedi di li poviri cum tanta devocioni; lu imperaduri lava li pedi cum pari devocioni: $52$maiuri esti la humilitati di lu imperaduri ki la humilitati di lu cavaleri. Et plui esti veru ancora, quandu lu plui santu; comu la humilitati di la virgini Maria esti di maiur meritu dananti Deu ki la humilitati di santa Agatha, utraque dichendu: - Ancilla Christi sum. - Et imperzò ki Iesu era in una persuna Deu et homu, la infinita buntati, lu infinitu prexu di killa persuna fachia ki omni santa operacioni di Cristu sia infinite santa: infinita humilitati, infinita abstinencia, infinita oracioni, infinita predicaciuni, in buntati et in meritu dananti Deu. Verum kisti infiniti virtuti infinite boni killu bonu Iesu era tinutu di rendiri a Deu per lu debitu di la creata humanitati sua, la quali esti creatura serva di Deu; ka omni creatura racionali esti tinuta a Deu laudari, binidichiri et predicari semper in tucta sua vita. Et ideo Cristu, laudandu, binidichendu et predicandu a Deu, rindia lu so debitu a Deu. Item Cristu, omni mali patendu per lu hunur di Deu, fachia so debitu; ka omni homu racionali divi omni mali patiri per hunur di Deu. Item omni homu virtuusu per debitu di virtuti divi fari omni actu di virtuti, et omni passiuni di virtuti divi richipiri; unde Christus in tucti kisti acti et passiuni fichi so debitu. Et clarum est ki cui rendi so debitu, tantu per tantu debitu, non poti satisfari per altru debitu. Declarumi meglu. Omni racionali creatura divi a Deu infinita reverencia, infinitu sirviciu, infinitu timuri, infinitu hunuri, infinitu amuri; la prova di zo esti ka omni rationali creatura divi rendiri a Deu reverencia senza fini; addunca reverencia infinita, sirviciu senza fini, addunca sirviciu infinitu, videlicet, comu dichi Altisiodorensis, omni creatura divi a Deu sirviciu finitu in infinitum. Et sic omni creatura divi sirviri et amari quantu sapi et poti infinitu sirviciu; infinitu sirviciu, si infinitu sapi et poti. Set Iesus, killu homu $53$Deu, putia et sapia fari infinitu sirviciu di laudari, binidichiri et predicari; addunca killu homu Iesu divia rendiri infinitu sirviciu. Et si no l'avissi rindutu aviria peccatu; addunca a zo rendiri ipsu era obligatu. Et per consequens, rindendu kistu infinitu sirviciu obligatu, per kistu non satisfa per l'umanu peccatu. Comu, si eu su tinutu a lu fiscu a rendiri tareni #X@ et tu si tinutu a rendiri altri dechi, si eu rendu a lu fiscu tareni #X@ per mi et per ti, non satisfaczu a lu fiscu per ti, ma satisfaczu per mi sulu a lu fiscu. Verum li santi ducturi fainu questioni, si Iesu Cristu oy si Deu per altru modu ki per la morti di lu figlol di Deu putia satisfari a Deu; item si senza la morti di Cristu Deu putia liberari lu humanu lignaiu. Et rispundinu ki Deu per altru modu ni putia salvari, ma la humana natura per altru modu non putia essiri salvata. Et cussì scrissi eu in libro &CCur Deus homo&c. Dichinu ancora alcuni ki Iesus Christus per una sua oracioni ni putia salvari, ka killa sua oracioni era infinite bona, et ideo facta per cumandamentu di Deu ancora era meritoria di premiu infinitu, comu omni opera cumandata esti meritoria. Et inperzò ki lu premiu di kista oracioni infinita non si putia rendiri a Iesu homu et Deu in sua persuna, si divia rendiri a li soi devoti; et sic per una oracioni sua infinita putia satisfari ad infinita culpa di li peccati di li homini; set, si cussì putia salvari la humana natura, non si cunvinia, ka cunveni et summe cunveni ki lu salvaturi di li homini dugni perfecta informacioni et perfectu exemplu di tucti virtuti; per consequens, ki dugni exemplu di tucta perseverancia et di tucti virtuti. Et per dari exemplu di tucti virtuti, fichi omni virtuti: humilitati, virginitati, abstinencia, paciencia; et, per dari exemplu di tucta perseverancia, perseverau in virtuti fini alla morti vituperusa et amarissima, et non volsi xindiri di la cruchi, ka si pro quia veruni est «qui $54$perseveravit usque in finem, hic salvus erit», non poti essiri cunvinivili et cumpetenti salvaturi cui non persevera in virtuti fini a lu fini. Ymmo omni cristianu dirria: - Bastami si eu faczu zo ki fichi lu salvaturi et redempturi di lu mundu; kì, si illu diiunau, eu diiunu; si illu fu bactutu, et eu; illu xisi di la cruchi: non chi voglu muntari. - Unde pari, sicundu necessitati di raxuni, ki lu salvaturi et redempturi di lu mundu divi aviri bastanti et superhabundanti redempciuni, comu dichi lu psalmu: «Apud dominum misericordia et copiosa apud eum redempcio». Unde, si a salvari bastava lu meritu infinitu di la sua infinita bona oracioni, supravinchi, ka supravinchiri et habundari divi a lu redemptur dil mundu lu exemplu di la infinita et perseveranti virtuti. Et ideo - ka la philosofia docet: #«Primum in unoquoque genere est metrum et mensura omnium que sunt in illo genere»@, id est: lu primu et perfectissimu iustu divi essiri norma di tucta iusticia -, si Iesu Cristu esti primu iustu, primu salvaturi, primu reddempturi di tucti li salvati, divi essiri norma di tucti virtuti a tucti li salvati; et ideo divi perseverari usque in finem, usque ad mortem; et altramenti non sirrà perfectu et cumpetenti salvaturi. Unde patet ki si la oracioni di Cristu oy la passioni di Cristu senza la morti bastassi a nostra salvaciuni, ancora esti cunvenientissimu et per consequens necessariissimu ki Cristu sia mortu per li peccaturi. %XVIII. Per ki - #XVIII@ - principaliter, mustrerò ki senza la morti di Cristu Deu non era satisfactioni infinita facta a Deu. Et a zo mustrari esti da saviri kista logica: ki cum kistu verbu $55$&"sum, es, est&", lu antecedenti et lu cunsequenti ànnu necessaria cunsequencia, et non cum quistu verbu &"eu su tinutu, dibiu et voglu&"; ka sequita multu beni: &"si patri esti, figlu esti&"; ma non sequita: &"eu su tinutu a lu patri di unci #X@, addunca eu si tinutu a lu figlu&"; similiter sequita: &"si maritu esti, mugleri esti&"; ma non sequita: &"si eu su tinutu a lu maritu, eu su tinutu a la mugleri&". Et cussì sequita: &"si eu ricactu l'amicu da prixuni, l'amicu esti ritinutu in prixuni&"; et non sequita: &"eu su tinutu ricactar l'amicu da prixuni, addunca eu su tinutu di tiniri l'amicu in prixuni&". Cussì sequita: &"si tu aperi la finestra, la candila si astuta&"; et non sequita: &"eu ti cumandu ki tu aperi la fenestra, addunca eu ti cumandu ki la candila si astuti&"; nè sequita: &"tu si tinutu ad aperiri la fenestra, addunca si tinutu di astutari la candila&"; ka eu ti cumandu l'unu cumandamentu, et non ti cumandu l'autru. Item, si tu si semper castu et virgini, sequitur: &"tu non avirai figloli&"; et si eu ti cumandu ki tu sei semper castu, non ti cumandu ki tu non agi figloli. Et la prova di zo sì esti, ki si tu rumpi lu cumandamentu di la castitati et ài figloli, tu poi fari penitencia di la castitati rupta, tinendu senza peccatu li figloli. Et cussì dicu in proposito: Deu cumandau a Iesu Cristu in quantu homu: - Servimi, laudami, binidichimi, predicami quantu sai et quantu poi; manteni tucti virtuti et tucta viritati quantu sai et quantu poi; et a' mantiniri virtuti et viritati cum tuctu putiri -; sequitur: - Tu sirrai mortu a mala morti da li malvasi. - Deu cumandau a Iesu homu: - Manteni virtuti quantu sai et quantu poi -, et no li cumandau: - Cumanduti ki sei mortu a mala morti -, ka Iesu non era obligatu per cumandamentu di Deu muriri a mala morti. Unde si illu si avissi vulutu liberari da morti, non peccava, et non rumpia alcunu cumandamentu. $56$Item, innocenti et santu non divi per iusticia perdiri la vita; addunca Deu no li divi cumandari: - Perdi la vita per mi. - Nè Cristu esti tinutu per cumandamentu di Deu perdiri la vita. Item, zo esti cosa multu morali et multu consueta, ki nullu imperatur cumanda a nullu so cavaleri iustamenti: - Alchiditi, dirrupati, annegati per meu honuri -, ma cumanda: - Fa tucta virtuti et non mancari di virtuti in meu sirviciu, in lu factu di kista bactagla. - Et sic lu imperadur cumanda : - Fa tuctu to valur in kista bactagla -, et non li cumanda: - Mori in kista bactagla -; ka si li cumandassi muriri in kista bactagla et illu non murissi in kista bactagla, sirria trayturi et rebellu di lu signuri; quod non est verum. Et per kistu usatu exemplu si vidi ki Deu non cumandau a Iesu Cristu: - Mori in cruchi -, ka Deu non divia nè cunvinia di cumandari a Iesu Cristu: - Mori in cruchi -; ma beni Deu cumandau a Iesu Cristu: - Fa tucti virtuti, et non mancari da virtuti in meu hunuri. - Et Iesu zo fichi, et meritau preciu infinitu. Et di zo fari Iesu era obligatu per cumandamentu divinu. Ma quandu ipsu, observandu lu divinu cumandamentu, fu cruchifissu et mortu, dunau a Deu la sua vita, richipendu per lu so bon sirviri di Deu, la morti. Et la sua vita esti preciu infinitu; donandu la sua vita meritau premiu infinitu, lu quali Deu a la sua persuna non poti rendiri, a Iesu Cristu: ka killa persuna di Iesu Cristu esti Deu, la persuna di Deu, comu sepe avimu declaratu. Et Deu patri a lu Deu figlu no li poti rendiri altru hunuri, nè altru dunu, nè altru prexiu, ka ipsu omni cosa avi; &CIo©&c #X: «Omnia quecumque habet pater, mea sunt».@ %XIX. Et inperzò ka Iesu muriu ad hunur di Deu sapienter, iuste et misericorditer, et di muriri non era tinutu, meritau $57$satisfaccioni per tucti li peccaturi pintituri, comu dissimu capitulando supra in loco #XVIIII@. %XX. Et inperzò dicu - loco #XX@ - ki iustissime Cristu dimanda: - Per lu meritu di la mia passiuni et morti, fa a li mei devoti remissioni, a killi ki si pentinu, per amur di mi, da loro cummissiuni. - Et zo si mustra comu eu scrissi in libro &CCur Deus homo&c. Si lu imperadur Ciru, iustissimu et potentissimu, fussi signur dil mundu, et avissi un so figlu unigenitu, Cambises, valentissimu et fortissimu, et rebellassisi lu regnu di Iudea et tuctu lu mundu contra di lu re Ciru, et kistu Cambises per so valuri et forcia et prudencia subiugassi tuctu lu imperiu di lu mundu a la potencia di lu patri Ciru, et supplicassi a lu patri per la vita di li iudei, li quali fussiru parenti soi da parti di la matri, et dichissi: - Signur patri, preguvi sia data la vita et la libertati a li iudei vostri rebelli ma cunvertuti a la vostra fidilitati, li quali sunu mei cugnati et parenti -, et lu re Ciru dichissi: - Non esti iusticia -, et Cambises dichissi: - Per lu meritu di lu bon sirviri lu quali eu aiu factu cunquestandu tuctu lu mundu, sia facta remissiuni a li mei parenti iudei -, ki purria diri Ciru? - Non esti iusticia -? Purria diri Cambises: - Signur patri, ki mi rindiriti a mi per lu sirviciu, lu quali eu vi aiu factu? Nè maiur hunuri, nè maiur duni, nè maiur amuri, ka sun vostru figlu unigenitu et primogenitu; addunca, si vui iustissimu aviti a premiari a mi, et non aviti a premiari la mia persuna, premiati a la mia progenie, a li mei parenti, perdunati li loru peccata a li mei ffratri cunvertiti a la vostra fidilitati, per mi. - Certe hoc est iustissimum. Et cussì lu salvaturi nostru Iesu Cristu primogenitu et unigenitu di Deu per la sua infinita potencia, fachendu miraculi per la $58$sua santissima et verissima sapiencia, predicandu la fidi per la sua santissima vita, exemplandu tucti li homini di tucti virtuti, perseverandu in omni beni fini a la dura morti, resurgendu, dunandu a nui sperancia di vita eterna, muntandu in chelu, dunanduni sperancia di paradisu per li soi grandi virtuti, fachendu kisti cosi predicari, cridiri et adorari et sollempnizari, cunvertiu tuctu lu mundu a veru Deu vivu, prega a Deu: - Signur, perduna a li homini mei parenti la infinita offisa, la quali contra te cummectinu peccandu, et non ànnu da satisfariti, per lu meritu et per lu preciu di la mia morti, la quali non ti divia dunari, et deditila, et tu a mi in la tua persuna non mi poi meritari; perduna a li mei cunversi a te, per amur et reverencia di ti et di mi. - Nonne Deu avi a diri: - Per grandi et infinita providencia fu provistu et per infinita potencia fu factu Deu homu Iesu Cristu, lu quali dunassi per infinita misericordia infinitu preciu a ricactari li peccaturi obligati a pagari infinita pena, si non satisfachissiru infinita satisfaccioni -? Et imperzò ki secundu la divina ligi tucti kisti cosi kisti #XX@ capituli costanu, vere dichimu: «Nos legem habemus, et secundum legem debet mori pro peccatoris reddimendis, quia ad hoc filium Dei se fecit». Igitur la santa matri ecclesia devotissimamenti rememora, recoli, celebra et hunura la passiuni di Iesu Cristu et la morti sicundu la humanitati. Et comu Deu cumandau ki l'agnellu pascali, lu Fase, quandu Deu liberau lu populu di Egyptu, fussi factu omni annu a la luna #XIIIIma@ di marciu, memoria celebri di killa liberacioni temporali, cussì Deu ordinau ki la passiuni di Iesu Cristu omni annu a la luna di marzu #XIIIIma@ fussi celebrata et rememorata. Et comu Deu ordinau ki a lu misi di lu septembriu fussi factu lu sacrificiu et lu diiuniu $59$di la expiaccioni et di la remissiuni di li peccati, cussì ordinau ki, in lu iornu di la passioni di Cristu, cui fachissi devotu diiuniu da omni peccatu et cum omni devocioni et lacrimi et cumpassiuni di lu dulci Iesu santissimu, lu quali per nui sì volsi offiriri sacrificiu cum tanti virtuti a Deu supra l'autaru di la cruchi, li fussi in tal iornu perdunatu li peccata. Verum imperzò ki la morti di Iesu Cristu fu facta di venniri et la resurrecciuni di Cristu fu facta di duminica et la morti di Cristu fu facta a la luna #XVma@ di marzu, nui, insignati da Deu ki Cristu cunsecrau lu venniri ad essiri iornu di santa penitencia et la duminica ad essiri iornu di beata resurrecciuni, imperzò ki veni alcuna volta la #XIIIIma@ luna di marzu di luni, lu venniri sequenti nui fachimu memoria di la santa passiuni di Iesu Cristu, et la inmediata sequenti duminica fachimu memoria di la resurreccioni di Cristu; et sunt altri raxuni per ki cussì nui celebramu. Set ad rememorari et recoliri cum plantu amaru l'amarissima passiuni di Iesu Cristu, lu quali plantu veni da lu devotissimu amuri ki li menti devoti portanu in Iesu Cristu, comu devoti, servi devoti, fidili devoti vassalli di Iesu Cristu, comu antiquamenti di lu re Iosia mortu per liberaciuni di lu regnu so, in lu campu di Magiedon lu populu di li iudei fachia omni annu memoria et plantu di la morti di lu re Iosia, cussì lu populu cristianu omni venniri santu fa plantu et hunuri et reverencia et devoccioni di la passiuni di Iesu Cristu. Et di zo fu profetatu per lu santu propheta Zacharia, #XII c@: #«Aspicient ad me, quem confinxerunt, et plangent eum plantum quasi super unigenitum, et dolebunt super eum ut doleri solet in morte primogeniti. In die illa magnus erit plantus in Ierusalem, sicud plantus Adremon in campo Maggedon»@, etc© Id est: Guardirannu a mmi, lu quali clavaru in su la cruchi et plangirannulu comu plantu di figlu unigenitu, et duliranusi comu fu factu lu plantu di lu re Iosia mortu in lu campu di Magiedon, et fundi factu lu plantu in la chitati $60$di Adremon, #«quod in tempore testis sublimis»@; quasi diceret: li alti testimonii di Iesu Cristu farranu gran plantu a testificari et adurari la morti di Iesu Cristu. Et imperzò per tiniri grandi visitu di la morti di tantu signuri, di tantu binifacturi, di tantu redempturi, di tantu amicu; per tiniri visitu oy quasi visitu cum tanta et tali matri, cum tanta et tali donna quali esti la virgini et donna oy donna santa Maria, matri di Deu, matri di Iesu, matri di misericordia, matri di li devoti, succursu di li afflicti, advocata di li peccaturi - ymmo si fas est et pensari si poti ki Deu eternu avissi quasi cumpassiuni a li afflicciuni di lu so figlu eternu et unigenitu, et pensar si poti, ka si la Santa Scriptura dichi: #«Penitet me fecisse hominem, et tactus dolore cordis intrinsecus»@, etc©; igitur hogi Deu eternu dolet, id est #«ad modum dolentis se habet killu lu quali semper iddem est»@ (in psalmo), et hogi a lu omnipotenti Deu nulla autra cosa esti plui acepta ki plangiri et cumplangiri a Cristu Iesu dolenti et passu; et ancora si pensari si poti, ymmo pensar si poti, #«quod angeli pacis amare flebunt»@ (psalmu. . . . .), l'angelica natura cumplangi a Cristu Deu passu et cruchifissu -, li devoti servi di Deu, li peccaturi recomandati a la matri di la misericordia, li iusti accumpagnati a la natura angelica, tucti li cristiani accumpagnati cum la santa ecclesia avinu a fari plantu di lacrimi, di dolu, di visitu, di amica cumpassiuni, celebrandu et memorandu la passiuni di Iesu Cristu sicundu la carni. Truvamu omni modu di cumpassioni, cridendu et sapendu ki grandissimu esti lu meritu di cui si cumpungi et cumplangi di la passiuni di Cristu, dicente apostolo: #«Si fuerimus socii passionum, erimus et consolacionum»@. Id est: Omni bonu amicu divi essiri cumpagnu in li afflictiuni, si disia essiri cumpagnu in li cunsulaciuni. Unde Agustinu: «Si per amur di Cristu ni affligirimu, per la virtuti di Cristu $61$ni allegririmu; si tollerabimus - inquit - et coregnabimus». Et comu non siria bonu amicu nè bonu sirvituri killu lu quali cum lu amicu chircassi allegrarissi, et fugissi fatigarisi curri l'amicu, cussì non siria bonu amicu, nè fidili bonu, nè bonu servu, nè bonu devotu killu lu quali cum Christo sperassi a la sua resurrecciuni, et cum Cristu non si condulissi a la sua santa et santissima passiuni. Et imperzò quandu li savii predicaturi predicanu di la passiuni di Cristu, non clamanu la divina invocacioni, quasi dicant: - Lu Deu patri teni visitu. - Teni quasi visitu, non esti tempu di fari invocacioni, nè salutamu la dulci matri nostra, la afflicta virgini matri, la santa donna santa Maria, dichenduli: - Ave, Maria -, ka hogi quantu homu poti pensari fu plina di duluri. Comu possu eu diri: - Senza dogla siati vui, santa Maria -, quandu tu fusti sì plina di dogli, ki a ppedi di la cruchi stranguxasti? O donna, o santa, o dulchi Maria, o donna, o santa, eu pensu quandu audisti sunari la trumbecta, quandu audisti bandiri: - A la cruchi sia mortu lu figlu di Maria! -, tatin, tatin, tatin. Si santa eri, mamma eri. Et comu santa dichisti: #- Sicut domino placuit, ita factum est: sit nomen domini benedictum. -@ Ma comu mamma siccasti et pasmasti, suspirasti et sugluczasti, arrifridasti et cadisti et strancuxasti intra li bracza di li devoti di lu dulci Iesu dulenti per mi, nenti per sì. Et imperzò li santi predicaturi non dichinu: #- Ave, Maria. -@ Nè dichinu: #- Gracia plena -@, ka, santissima donna, licet dananti Deu, poi di lu santu cunceptu, semper fusti gracia plena et mai di gracia non fusti si non plena, tamen dananti li pontifichi ki accusaru lu to caru figlu, ki gridaru: - Mora, mora!; #non habemus regem nec Cesarem;@ non è nostru re, ma vulimu ki sia liberatu lu larruni et lu michidaru Barrabas et sia misu in cruchi lu magaru figlu di Maria -, nè truvasti gracia dananti Herodes, nè dananti li $62$munteri, ki incannaru, flagellaru, spuglaru, clavaru a la cruchi lo tu caru figlu. Nè dicimu: #- Dominus tecum -@, ka lu to signuri, lu to creaturi, lu to santissimu figlu, lo to santu cunsiglu fu ogi in prixuni cu li larruni, cum li tormenti, cum li gran duluri, a gran disunuri. O divina misericordia ki zo sustinisti per darini exemplu di tucta paciencia, kì nullu pensi essiri mali, patiri omni mali per hunur di la divina et nobili et curtisi natura! Nè dicimus: #- Benedicta tu in mulieribus -@, ka pensamu hogi la matri di Deu, la matri virgini richippi iniurii et malediciuni, forsi fu hogi iniuriata da li iniuriusi, blastimata da li malvasi, comu matri di malfacturi, di li nimichi, da li crudili, da li perversi, ki di omni beni dichinu mali. Nè dichimu: #- Benedictus fructus ventris tui -@, ka hogi lu figlu et lu fructu di lu ventri senza peccatu fu malidictu da li scribi; hogi fu dictu: - Perdisti lu sennu, perdisti la forza, perdisti lu hunuri, perdisti la fama: sirrai misu in meczu di li larruni, iudicatu a la cruchi, sirrai malidictu, ka fu scriptum (&CDeu&c. #XXI s@): #«Maledictum omne quod pendet in ligno»@. Set supplicamus la oracioni di la santa ecclesia: #«Respice, quesumus, domine, super hanc familiam tuam, pro qua dominus noster Iesus Christus non dubbitavit manibus traddi nocentium et crucis subire tormentum»@. Id est: Signuri Deu, pregamuti, guardani cum li oculi di la tua santa clemencia, misericordia et pietati. Guarda supra kista famigla tua, per la quali insignari, exemplari et ricactari et salvari, lu nostru signur Iesu Cristu non dubbitau essiri tradutu in manu di li nochenti, nè dubbitau patir la passiuni et lu tormentu di la cruchi per resusscitari gluriusu cum tanta luchi di la santa fidi di li cristiani. Igitur la santa ecclesia, minandu dolu, non sona $63$campani. Comu dichissi: Ogi lu exercitu di lu dimoniu ruppi la predica di Cristu, per tal ki, Cristu resurgenti, resunassi la doctrina di Cristu fini a lu chelu, fini a li quatru parti di lu mundu. Hogi è iornu di far memoria di li colpi, di li bocti ki sustinni lu nostru signur Iesu Cristu supra li spalli, per nui essiri liberati da li flagelli eterni di lu infernu, duvi siriamu indicati per nostri falli. Hogi la ecclesia esti spuglata: nuda la cruchi, nudu l'autaru, a terra la cruchi, scalzu lu populu devotu, per rememorari ki Cristu fu spuglatu, ki no li rumasi filu di panni addossu, cum lacrimi di li santi apostoli, cum lacrimi di li santi Marii, cum la campagna di li santi devoti, accumpagnandu la santa matri, eu dichendu, vui audendu, vui et eu plangendu, vui et eu laudandu la misericordia di Deu, ki dignau xindiri ad omni nostra miseria fini a la morti di la cruchi, per nui cum infinita misericordia liberari da la inferna miseria. Comu si una donna piatusissima et devota xindissi a la prixunia, undi fussiru prixuni in obscuru et in duri catini, intra fituri et duluri et flagelli, et per pietati killa donna lavassi li pedi di li carcerati, annitassi li testi, curassi et ungissi li plagui, xolvissi li ferri, vistissi li nudi, cum sua grandi pena anectassi li lordi, et per sua grandi dignitati liberassi li captivi, tal donna piatusa si diviria multu laudari: cussì Iesu Cristu, virtuti di Deu et sapiencia di Deu, vinendu fini a la prixuni di la nostra miseria, fichi cum nui tanta misericordia. Nui divimu ad issu grandi hunuri et grandi gloria, comu dichi et canta la santa ecclesia: «Ecce lignum crucis, in quo salus mundi pependit; venite adoremus». $64$TEXTI %I. Dichi addunca lu textu di lu santu evangeliu: #&CEt factum est: cum consumasset Iesus omnes sermones hos, dicxit disscipulis suis: - Scitis quia post biduum Pasca fiet, et filius hominis tradetur ut crucifigatur.&c -@ Id est: Factu fu: poy ki Iesu cumpliu tucti kisti sermuni, dissi a li soi disscipuli: - Sapiti ki poi dui iorni sirà la Pasca, et lu figlu di l'omu sirrà tradutu per essiri cruchifigatu. - %I, 1. Quandu alcunu nobilissimu signuri mora per saluti di li soi sirvituri, usata cosa esti ki li devoti sirvituri omni anno fannu visitu di la morti di killu nobili signuri. Et levassi in pedi alcunu nobili dichituri et cunta et arricorda la nobili cundiciuni di lu signuri, et per kistu modu si movinu a plantu et lamentu li devoti sirvituri. Et specialiter si lu nobili signuri fu di grandi buntati; #II@, si fu mortu cum grandi crudilitati; #III@, si fu mortu cum grandi utilitati. Et ideo ki kisti tri cundiciuni cuncurrinu in la morti di lu signur Iesu Cristu, lu evangelista incumenza et dichi: Poi ki Iesu cumpliu $65$kisti sermuni, ki fu cunchiputu per Spiritu Santu, natu et allactatu di Maria matri virgini, aduratu di li tri rigi minati a lu infanti Iesu per lu miraculu di la stella, poi ki Iesu fu baptizatu et in flumi Iordanu fu apertu lu chelu, et lu Deu patri apparsi in vuchi, et lu Deu figlu apparsi in carni, et lu Deu Spiritu Santu apparsi in figura di columba supra Cristu, poi ki Cristu dissi la nobili predica et sancta doctrina catholica, poi ki per li soi miraculi si mustrau essiri Deu signur di li creaturi, per la sua doctrina si mustrau Deu maystru di li animi racionali, per lu sacrificiu di la sua santa cruchi si volci mustrari Deu pontifichi, perdunaturi di tucti li peccata, et illu dissi a li disscipuli: - Sapiti ki poi dui iorni -, etc© %I, 2. Set sciendum ki sicundu santu Iohanni (#XII c a@), #«ante secx dies Passce»@ ipsu vinni in Bethania, ubi ipsu avia resussitatu Lazaru. Et zo fu, sicundu meu pariri, lu venniri di la rama oliva. Et Maria, Martha et Lazaru li fichiru una nobili cena et Martha ministrava et era addiriczatrichi di la cena. Et Maria prisi una bucxula di alabaustru, ki cuntinia unu nobili unguentu di nardu et di spicanardu puru et fidili senza miscagla, et spasila supra lu capu di lu salvaturi nostru Iesu Cristu (per ki notu eu ki lu signur nostru non purtava coppula nè cappuchu), et di lu restanti unsi li pedi di lu nostru signuri Iesu Cristu (per ki si nota ki lu nostru signuri andava scalzu comu li apostoli), et tucta la sala fu plina di nobili et di grandi uduri. Et Iuda tradituri dissi: - Perkì si perdiu tantu nobili unguentu? Putiasi vindiri plui di trichentu carlini, et avirisi datu a li poviri. - Et zo dissi illu non per spiritu di elimosina, ma ka illu era larruni, et li cosi ki eranu mandati a lu signuri purtava. Similiter li autri disscipuli zo dissiru, per spiritu di elimosina: - Perkì è statu perdutu kistu unguentu? - Et lu salvaturi nostru dissi $66$profetandu: - Non siati molesti a kista fimina. Lu restanti di lu unguentu non si vinda, ma cunservisilu in lu iornu di la sepultura mia, ka li poviri sempri aviriti cum vui, et me non aviriti cum la presencia corporali sempri. - Et profetau zo ki nui vidimu et adoramu: ki sirrà predicatu kistu evangeliu in tuctu lu mundu et sirrà dictu, et binidicta kista fimina, la quali avi factu kista curtisia hogi dananti nui in una casa di unu librusu, in presencia di #XII@ piscaturi, et tuctu lu mundu mai non mankirà di soi laudi. Et tachiu lu signuri ki sirranu bandiati et diffamati killi li quali murmurirannu di la curtisia di kista devota fimina! Sinteru multi iudei ki Iesu era in Bethania, et vinniru per vidiri non tantu a Iesu, set per vidiri a Lazaru resussitatu. Per la quali cosa li iudei pensaru di alchidiri Lazaru, ka per la claricza di la resurrecciuni di Lazaru multi andavanu a la sequela di Iesu Cristu. %I, 3. Set sunt aliqua dubia. Primo: Perkì Deu veru richippi in sua cumpagnia Iuda tradituri. #II@: Perkì Iuda tradituri mai non cridecti a Cristu videndu tanti miraculi, di li pani multiplicati et di li morti resussitati, et similia. Respondeo: Primo, volci insignari Iesu Cristu ki la sua ecclesia richipi boni et rei. Comu ipsu dichi, lu regnu di chelu esti simili a la xabbaca, la quali cogli di omni mainera pissi, boni et rei. #II@, volsi insignari Iesu Cristu ki non esti gran cosa maniari et biviri cum Cristu, audiri et vidiri la predica et li miraculi di Cristu comu Iuda, ma esti meglu non aviri vidutu Cristu, et essiri fidili di Iesu Cristu. #3@, volsi insignari ki non esti dapnatu lu collegiu, si alcunu esti malvasu dintra di lu collegiu. Unde in lu chelu empireu Vehemoth lu primu, $67$Luciferu, peccau; non su malvasi killi ki non peccaru. Li figloli di Israel tucti peccaru, fora ki dui: Iosuè et Calef; non su per tanta multitudini damnati dui boni. Cussì quandu in la ecclesia vidi malu previti, kistu esti Iuda, ma non divi essiri cundepnata la santa ecclesia. #IIII@, volsi insignari, comu Adam in paradiso fu tradutu da lu dimoniu in forma di falsu amicu parlandu, cussì Iesu Cristu : in lu paradisu di lu so santu collegiu intrau lu dimoniu in lu corpu di lu so falsu disscipulu. #V@, volsi insignari ki Iesu esti killu di lu quali dichi lu psalmu #XL &CBeatus qui intelligit super egenum et pauperem&c, ubi dicitur: «Homo pacis mee in quo speravi, qui edebat panem meum, magnificavit super me subplantacionem»@, lu quali psalmu supra avimu expostu. #VI@, volsi Deu ki cussì fussi profetatu et cussì fussi cumplutu, per tal ki si mai alcunu perversu dichissi: - Cristu per malia gabbau li disscipuli -, si putissi rispundiri: - Comu gabbau per magia li #XI@, comu non pocti gabbari per magia unu Iuda? - Item: - Comu esti ki li gabbati sunu in gloria in tuctu lu mundu, et lu non gabbatu esti in virgogna et in infamia dananti tuctu lu mundu? - Item: - Comu esti ki lu non gabbatu si pintiu et auchisissi a mala morti et inpisisi per la gula, et li gabbati aduraru Cristu et mai non tacheru li virtuti di Cristu, fini a la morti dura, per la quali sunu princhipi di tanta ecclesia, quanta et quali esti la ecclesia cristiana? - #VII@, volsi Deu mustrari quantu mali fai cui intra li boni non esti bonu, comu Iuda, ki standu cum Cristu et cum li apostoli fu larruni et traituri et michidaru et distrugituri di la sua persuni. Ad#II@dubium: Perkì Iuda tradituri mai non cridecti a Cristu, respondeo: A mi pari, sicundu ki dichinu li nostri legendi, ki Iuda fu grandissimu peccaturi, et pintiusi ad tempus, et intrau la religiuni di la vita di Iesu Cristu. Et lu signuri li cummisi lu officiu ki li cunvinia, ki tractassi li cosi temporali. Et Iuda per la sua malicia incuminzau a rapiri, et lu $68$salvaturi non lu riprisi, ka zo ki sapia comu Deu non vulia revelari comu homu, sicut zo ki eu sachu comu cunfessuri non lu reveliria fora di cunfessiuni; per ki pensau Iuda: - Si eu gabbu et rapu li cosi di Cristu, ipsu non esti Deu, ipsu non esti propheta, ma issu esti gran mastru. Ma eu sachu sì rapiri ki ipsu non sa addunarisi. - Et comu homu usatu a mal fari, li incrixia la vita santa apostolica, et avia in odiu kista santa cumpagnia et kista santa scola, comu li apostati avinu in displachiri la religiuni santa. Et comu usatu a mal fari et displachutu da lu ben fari, fidandusi di lu so mal fari, cridendu ki Cristu non era Deu nè propheta, riprisu in paroli generali da Iesu Cristu, prisi odiu in la persuna di Cristu; et zo si vidi, ka Cristu dissi . . . . . .: #- Nonne duodecim vos elegi et unus ex vobis diabolus est? -@ Per kisti raxuni predicti, silicet per la sua consueta malicia; #II@, per la sua indurata apostasia; #III@, per la sua ardita fraudulencia; #IIII@, per la sua essiri scuverta nequicia, pensau di auchidiri Cristu cum so guadagnu di pecunia et cum favur temporali di la sinagoga. %I, 4. Set est aliud dubium, kì santu Iohanni dichi (#XII c@), ki Iesu Cristu vinni in Bethania et Marta ministrava, per ki pari ki la cena fussi facta in casa di Lazaru, di Maria et Marta; et santu Matheu dichi in stu textu ki fu in Bethania in casa di Simuni. Respondeo: Tucta kista villa era devotissima a lu signuri, a meu pariri, et in kista villa habitava Symuni, lu quali era statu librusu et curatu per lu signur nostru; et pensumi ki a lu intrari di la villa Lazaru et Symuni ascuntraru lu signuri devotissimamenti, et lu signuri declinau in la casa di Simuni, la quali era plui appressu a l'intrari di la villa; et in killa casa vinni Lazaru et Maria et Martha, comu devotissimi, $69$et fu facta la chena in la villa di Bethania, in la casa di Simuni. Et ki in kistu albergu fussi factu lu cunvitu a lu signuri, si cuncorda Matheus, hic, et Marcu, #XIIII c.@ Luca vero dichi unu altru factu cunsimili a kistu (&CLuce&c #VII@ cap© #e@). Sickì Maria Magdalena unsi li pedi di lu signuri dui volti, in lu principiu di la sua cunversioni et in kistu locu, quandu Cristu vinia a la sua passioni. Unde per li quactru iorni sequenti foru facti killi scripturi, li quali recita Iohanni (#XII c@), ki Iesu vinni cum gloria di li palmi in Ierusalem, et zo fu a meu pariri la duminica di li palmi, in crastinum, dicu eu, di lu sabbatu, quandu Cristu ripusau in Bethania lu sabbatu. Et per tanta gloria li farisei dissiru a ssi midesmi: - Viditi ka nichil proficimus? Ecce totus mundus post eum abbit. - Et intandu foru cungregati in la sala di lu princhipi di li sacerdoti, et fichiru lu cunsiglu di dunari morti a Iesu Cristu. Et pensu eu ki lu lunidì dissi lu signuri zo ki dichi hiczà Matheu: - Sapiti ki poi dui iorni, marti et mercuri, sirrà la Pasca a lu vespiri, et lu figlu di sua matri sirrà tradutu per essiri cruchifigatu. - Eccu, Iesu profetiza lu tradimentu, la morti sua et lu modu di lu tormentu; et ut sachamu ki Iesu cum summa sapiencia et cum summa cumplacencia vinia a ffari lu sacrificiu di la sua cruchi, di la nostra redempciuni, et volsi diri: Comu antiquamenti, quandu Deu liberau li patri di servituti di Egyptu, di potestati temporali di Pharauni, fu ordinatu fari lu sacrificiu di lu Fase, di lu agnellu, cussì in lu presenti Deu avi ordinatu ki in killu midesmi tempu sia Iesu, veru innocenti agnellu, non brutali ma racionali, mortu et imolatu per nostra reddempciuni spirituali da la potestati di lu demoniu, re di li pagani, re di li mundani. %II. $70$ #Sequitur: &CTunc congregati sunt principes sacerdotum et seniores populi in atrium principis sacerdotum, qui dicebatur Cayphas; et conscilium fecerunt ut Iesum dolo tenerent et occiderent. Dicebant autem: - Non in die festo -, ne forte tumultus fieret in populo. Cum autem Iesus esset in Bethania in domo Symonis leprosi, accessit ad eum mulier habens alabaustrum unguenti preciosi, et effudit super capud ipsius recumbentis. Videntes autem disscipuli, indignati sunt, dicentes: - Ut quid perdicio hec? Potuit enim venundari multo et dari pauperibus. - Sciens autem Iesus, ayt illis: - Quid molesti estis huic mulieri? Opus enim bonum operata est in me; nam pauperes semper habebitis vobiscum, me autem non semper habebitis. Mictens enim hec mulier unguentum hoc in corpus meum, ad sepeliendum me fecit. Amen dico vobis, ubicumque predicatum fuerit hoc evangelium in toto mundo, dicetur et quod hec fecit in memoriam eius.&c -@ Id est: Intandu foru cungregati li princhipi di li sacerdoti et li anciani di lu populu in la sala di lu princhipi di li sacerdoti, lu quali era clamatu Cayphas, et fichiru cunsiglu di prindiri Iesu ad ingannu et auchidirilu; ma dichianu: - Non sia factu in lu iornu di la festa -, ne per vintura fussi factu rimuri in lu populu. Et siandu Iesu in Bethania in la $71$casa di Simuni liprusu, vinni ad issu una fimina, la quali avia una buxula di alabaustru di unguentu preciusu, et spasilu supra lu capu di Iesu stanti in tavula. Videndu zo li dissipuli si indignaru, dichendu: - Perkì è facta kista perdita? Putiasi vindiri di multu preciu et dunarisi a li poviri. - Sapendu Iesu kistu, dissi a lloru: - Perkì siti vui molesti a kista fimina? Bona opera operau in mi, ka li poviri sempri aviriti cum vui, ma me non aviriti sempri. Spandendu kista fimina kistu unguentu supra lu meu corpu, sì lu fichi a sucterrarimi. Et veramenti vi dicu, in omni locu duvi sirrà predicatu kistu evangeliu in tuctu lu mundu, sirrà dictu: Kista cosa fichi ad sua memoria. - %II, 1. Lu tecxtu et l'ordini di lu tecxtu claramenti avimu dictu. Verum esti da sapiri ki Deu dissi a Moyses: - Tu sulu non potirai regiri kistu populu; isligiti #LXX@ boni homini digni di fidi, et kisti semper gubernirannu lu populu cum ti - (&CNumeri&c #XI b@). Item lu re David ordinau #XXIIII@ summi sacerdoti, li quali per simana offirissiru a sacrificari, di li quali l'unu era princhipi di li sacerdoti in locu dy Aaron, summu sacerdoti. Et per kisti #LXX@ et #XXIIII@ tucta la sinagoga di li iudei si gubernava, et lu iudiciu di kisti avia tantu locu quantu avi in nui lu iudiciu di lu santu apostolicu et di li santi cardinali, et quantu era in lu tempu di Moyses lu iudiciu di Moyses et di killu cunciliu. Et kista esti la princhipali caxuni di la perfidia di li iudei, ka dichinu ipsi:- Zo ki lu summu nostru sacerdoti et nostri sacerdoti et li nostri anciani iudicaru, iuste iudicaru; et a nui non esti licitu revocari in dubiu zo ki lu nostru papa avi determinatu, comu non esti licitu a vui revocari in dubiu zo ki avi determinatu lu vostru papa. - A kistu dubiu eu rispusi sufficienter et diffuse in lu principiu di kista exposicioni, ka la sinagoga esti abbandunata da $72$Deu et la sua falsa opinioni esti vinta da la viritati di Cristu miraculusamenti. Primo, kì contra natura esti ki la viritati di multi et di potenti et di iudicanti et di alchidenti sia vinta da la minzogna di poki, di debili, di sbanduti et di mortu Iesu Cristu; et imperzò ki seichentu milia iudei dissiru contra Iesu Cristu, et Cristu li vinchi, et vinsi la potencia di li romani et di li iudei ki cum li loru curti iudicaru et alchisiru Cristu, et Cristu et lu nomu di Cristu vivi et vinchi omni paganu et omni iudeu, ideo la viritati vinchi omni cosa; ideo Cristu vinchi; ideo veru fu et veru esti ki Cristu esti Deu. Et supra nui dissimu ad plenum; illà lu guarda, et vidirai. %II, 2. Set dubitant infideles, et non cridinu ki Iesu Cristu fussi mortu in la festa di la Pasca. Et dichinu ki in iornu feriatu non si tinia curti. Item, in li iorni di la Pasca ipsi non cuntaminavanu di cunversari cum pagani; per ki pari a lloru ki lu nostru evangeliu dica falsu. Set si nui vulimu usari raxuni, si kistu fussi statu falsu, santu Matheu, lu quali scrissi in ebraycu in killu tempu oy in killi anni quandu Cristu fu mortu, non l'aviria scriptu, ka milli miglara di homini eranu in Ierusalem, ki avirianu dictu: - Tu menti; la tua scriptura menti et non si divi cridiri. - Et per consequens ipsu aviria datu caxuni di calupniari la sua doctrina. Et si alcunu dichi: - Cussì fu, ka li iudei di Ierusalem cunfutaru la doctrina di Matheu et di li autri disscipuli comu doctrina falsa -, dimmi: Quali homu voli essiri disscipulu di doctrina manifeste falsa? Et in un iornu si cunverteru in Ierusalem tri milia, et l'autru iornu #V@ milia persuni, et lu numeru di li fidili crixia fortimenti in Ierusalem (&CActus&c#III c. g@). Et ideo mi pari ki si kistu fussi statu minzogna manifesta, mai Matheu non l'aviria scriptu a li iudei di killu tempu. Item, di kistu tempu si cuncordanu $73$quatru evangelisti; item tucta la ecclesia cristiana. Zo non purria essiri, si non fussi statu in lu tempu pascali. Et eu cogitu ki li iudei eranu simoniaki, et accactavanu et vindianu lu sacerdociu ad annu ad annu. Item lu ffrati di lu summu pontifichi auchidia lu summu pontifichi, per ipsu aviri lu sacerdociu. Li pharisei et li saducei eranu eretichi di la vera fidi di lu veglu testamentu, comu scrissimu quandu notammu li malvasi temporali di killu tempu. Et inperzò non est mirum si dampnata genti, la quali auchisi Cristu innocenti, a fururi si muvissi et a rimur di populu ad auchidiri Cristu in tempu non divutu. Dicu ancora ki li romani per guardari beni li terri loru subiecti, in lu tempu di la festa ipsi fachianu iusticia di li malfacturi per mectiri a terruri li autri. Et cussì aiu vistu eu a la perdunancia di Assisi semper intra lu principiu di la festa essiri dapnati malfacturi; et cussì cridu et pensu eu ki per la festa killi dui malfacturi foru reservati ad essiri puniti in lu iornu di la festa, et Barrabas terciu era reservatu per farindi liberacioni ad hunur di lu populu et di la festa. Non dubiti lu lecturi, si Maria Magdalena spasi lu unguentu supra lu capu di Cristu: ka comu nui avimu per usancia in nostru paysi a li festi et a li noczi dari maracxi di acqua rusata et nanfia, cussì killi paisi avinu usancia di spandiri kisti unguenti. %III. $74$ #Sequitur: &CTunc abbiit unus de duodecim, qui dicebatur Iudas Scarioth, ad principes sacerdotum, et ayt illis: - Quid vultis michi dare, et ego eum vobis tradam? - At illi constituerunt ei triginta argenteos. Et exinde querebat oportunitatem ut eum traderet.&c@ Id est: Intandu andau unu di li dudichi, lu quali si clamava Iuda Scarioth, a li princhipi di li sacerdoti, et dissili: - Ki mi vuliti dari, et eu vi lu darrò in mani? - Et illi ordinaru dunarili trenta carlini di argentu. Et da llà innanti chircava oportunitati comu lu tradissi. %III, 1. &CIntandu&c. La glosa ordinaria dichi ki lu mercuridì santu Iuda tractau kistu tradimentu, et fu vindutu Cristu per trenta dinari di argentu, comu Ioseph fu vindutu per trenta dinari di argentu (&CGenesi&c #XXXVI f@), secundu ki fu profetatu per Zacharia propheta (#XI c e@) : #«Appenderunt mercedem meam triginta argenteos»@. In kistu locu Zacharia propheta prophetiza ki Deu fu appreciatu da li iudei trenta dinari di argentu. Et nota ki Iesu fu figuratu diversissimamenti et $75$mirabilmenti da tucti li patri santi, comu dichi &COsee prophecia&c, #XII c c: «Ego visionem multiplicavi, et in manibus prophetarum assimilatus sum»@. Unde comu da Adam dormenti, da lu so latu fu formata la sua spusa Eva, cussì da lu latu di Cristu mortu fu formata la santa ecclesia per lu sangui di la redempcioni et per acqua di baptismu et di lavacioni da omni peccatu. Item, comu Abel fu virgini, martiru et pontifichi, cussì Iesu Cristu fu et esti capu di li virgini, curuna di li martiri et pontifichi in eternum, secundum ordinem. Melchisedech. Et comu Cayn alchisi Abel so ffrati per invidia, cussì lu populu iudaycu alchisi Iesu per invidia: killu in lu campu, kistu fora di Ierusalem in munti Calvariu. Et comu Cain per killu homicidiu fu profugu supra di la terra et maledictu, cussì lu populu iudaycu supra di la terra fu profugu et maledictu. Item, comu Enoch fu translatu in paradisu, cussì Iesu muntau in chelu. Comu Noè in lu lignu et l'acqua salvau lu populu, sdilluviatu tuctu lu mundu lu quali fu fora di l'archa, cussì Iesu per lu lignu di la santa cruchi et per l'acqua di lu baptismu salva tucti li cristiani li quali sunu dintra la navi di la sua ecclesia, tucti l'autri anegati et morti per pena perpetua. Comu Abraam fu patri di multi genti, cussì Cristu esti patri et signuri di tucti li lingui fidili. Item, comu Ysaac fu offertu da lu patri et ligatu supra l'autaru per essiri ymmolatu, cussì Iesu Cristu per voluntati di Deu so patri fu ligatu in l'autaru di la cruchi. Item, comu Iacob appi #XII@ figli, da li quali fu propagatu tuctu lu populu carnali, cussì Iesu Cristu appi #XII@ disscipuli, da li quali fu propagatu tuctu lu populu spirituali. Item, comu Ioseph fu vindutu da li fratri per #XXX@ dinari, cussì Iesu fu vindutu da lu disscipulu per #XXX@ carlini. Item, comu Ioseph fu falsamenti accusatu et per divina gracia fu factu re di Egyptu, cussì Iesu Cristu per virtuti divina, poi ki fu accusatu et cundempnatu, regna in chelu et per tuctu lu mundu. Non prochedu plui di kisti figuri per non essiri multu prolicxu. %IV. $76$ Sequitur: #&CPrima autem die azimorum accesserunt disscipuli ad Iesum, dicentes: - Ubi vis paremus tibi comedere Pasca? - At Iesus dicxit: - Ite in civitatem ad quendam, et dicite ei: Magister dicit: Tempus meum prope est; apud te facio Pasca cum disscipulis meis. - Et fecerunt disscipuli sicut precepit illis Iesus, et paraverunt Pasca.&c@ Id est: Lu primu iornu di l'azima andaru li disscipuli ad Iesu, et dissiru: - Ubi voi ki ti appariclimu a maniar la Pasca? - Et Iesus dissi a lloru: - Andati in la chitati ad alcunu, et dichitili: Lu mastru dichy: Lu tempu meu appressu esti; cum ti faczu la Pasca cum li disscipuli mei. - Et li disscipuli fichiru comu cumandau Iesus, et appariclaru la Pasca. %IV, 1. Santu Iohanni evangelista dichi: #«Ante diem festum Passce»@, id est: innanti lu primu iornu di la Pasca; et Matheu hic dichi: «Lu primu iornu di l'azima». Addunca si discordanu in tempu? Respondeo: Lu iornu #XVmu@ di lu misi sì era lu primu iornu di la Pasca, et era iornu festivu $77$et sollemni; lu #XIIIImu@ iornu di lu misi a vespiri si immolava l'agnellu pascali. Et imperzò dissi Matheu: «In lu primu iornu di l'azima», id est a lu #XIIIImu@ di lu misi, quandu a lu vespiri ymmolavanu la Pasca. Et cuncorda cum Iohanni, lu quali dichi: «Innanti la festa di la Pasca», id est: A li #XIIII@ iorni, innanti lu #XVmu@ iornu, lu quali era lu primu iornu di la festa di la Pasca. Et cussì ligimu nui (&CExo©&c #XII d): «Primo mense, XIIIIma die mensis ad vesperam, comedetis azima usque ad diem XX primam eiusdem mensis»@; et parum supra: #«Dies prima erit sancta atque sollempnis»@. Unde cuncordanu in tempore, dichendu idem per diversi paroli. Similiter li autri evangelisti cuncordanu : unde Marcus, #XIIII c@, scrissi: #«Et primo die azimorum quando Pasca immolabant»@; Lucas vero scrissi, #XXII b: «Venit dies azimorum in qua necesse erat occidi Pasca»@. %IV, 2. Sequitur: &CAndaru li disscipuli ad Iesum&c. Ubi? Nota ki lu signur nostru non avia certu albergu, ka volsi viviri in tanta puvirtati, ki non volsi aviri casa propria. Unde Matheu, #8 d: «Vulpes foveas habent, filius autem hominis»@, etc© Unde nota ki lu summu predicaturi di lu regnu di chelu divi essiri disprizaturi di tucti li cosi terreni, per tal ki la vita si cuncordi a la doctrina. Unde lu salvatur nostru andau scalzu et cumandau ki li dissipuli soi avissiru sula una tunica, albergassiru in casa di li devoti ki vulissiru audiri la loru doctrina. %IV, 3. Sequitur: &CEt Iesus dissi a lloru&c. Notu eu ki santu Marcu scrissi ki mandau dui di li soi disscipuli (&CMarci&c #XIIII c@); santu Luca scrissi (#XXXII c@) ki mandau Petru et Iuhanni. $78$Eccu comu dichinu diversamenti, et non cuntrariamenti; et tali sunu secundu la cunsuetudini di li homini verachi, li quali non sunu subornati. %IV, 4. Sequitur: &CAndati in la chitati&c. Sic santu Marcu et santu Luca concorditer dicunt ki lu salvaturi profetau et dissi: - Andati in la chitati, et a l'intrari vi andirà unu cum una quartara di acqua dananti; sequitatilu in la casa duvi intra: truviriti lu patri di la casa, et ad illu dirriti mandari a diri lu mastru: Mustrani la sala duvi eu facza la Pasca cum li disscipuli mei; lu tempu meu è proximu; cum ti voglu far la Pasca. - Set santu Matheu breviau sicundu sua cunsuetudini, kì non dissi la profecia di killu ki purtava l'acqua, et non dissi lu nomu di li disscipuli. Santu Iohanni, lu quali scrissi ultimu, non dissi alcuna di kisti cosi, ma scrissi altri cosi, et cunfirmau kisti et ratificauli. %IV, 5. Sequitur: &CEt kisti appariclaru la Pasca&c. Mirum est ki secundu la ligi a li #X@ iorni di lu misi chascunu divia procurari unu agnellu, et a li #XIIII@ di lu misi divianu paskizari a lu vespiri immolando kistu agnellu; perkì Iesu non provvidi, nè li disscipuli li dissiru a li #X@ iorni di lu misi: - Comu ti plachi ordinari di la Pasca? - Respondeo: Sicundu meu avisu, la ligi cumanda chi chascunu lu quali teni famigla procuri l'agnellu a li #X@ iorni; Iesu Cristu insignava li soi disscipuli ki non avissiru nè casa nè famigla, ma tuctu lu tempu di la presenti vita fussi peregrinari et andari a vita eterna; et inperzò mi pari ki Iesu et li soi disscipuli non eranu de numero di killi li quali divianu a li #X@ iorni $79$procurari di aviri lu agnellu, ma eranu di numero di killi, li quali dichi la ligi ki si divianu iungiri cum li autri a ffar la Pasca. E tali ordini Iesu avia observatu per li autri Paski, kì comu peregrinu avia factu Pasca cum altri; et per meglur claricza, ecce tecxtus (&CExo©&c #XII) : «Decima die mensis huius tollat unusquisque agnum per familias et domos suas»@. Addunca cui non avia casa non era tinutu procurari aviri lu agnellu, ma fachia Pasca cum li autri. Unde dichi la ligi, ibidem: #«Si autem minor est numerus ut sufficere non possit ad vesscendum agnum, assumet vicinum suum»@, etc© Unde non fu dictu a Iuda: - Va, et acacta l'agnellu, et faczamu la Pasca -, ma Petru et Iuhanni foru mandati, missagi honorati, a kistu nobili homu et santu homu cum cui Deu elessi celebrari l'ultimu Pasca. %V. $80$ #Sequitur: &CVespere autem facto, discumbebat cum disscipulis suis duodecim&c.@ Id est: Facta la hura di lu vesperi, assictausi in tavula cum li dudichi soi disscipuli. %V, 1. Hic est dubium: Perkì Iohanni sulu dichi ki in kista cena ultima Christus lavau li pedi a li disscipuli, et li autri evangelisti nullu lu scrissi? Item, perkì Iohanni scrissi lu sermuni lu quali Cristu fichi poi la cena, lu quali esti multu prolicxu (cap© #V@), et nullu autru lu scrissi? Item, perkì Iuhanni sulu scrissi lu miraculu di lu vinu in li noczi, lu sermuni di lu corpu di Cristu, lu miraculu di la probatica pissina, lu miraculu di lu checu natu et illuminatu, lu miraculu di Lazaru mortu et resussitatu, et alcuni autri cosi? Respondeo: In kista exposicioni eu aiu dictu, quandu lu intellectu di lu scripturi et la materia di lu parlari sunu equali, semper li parlaturi parlanu per un modu; cussì esti in l'arti di la musica et di l'arismetrica, etc© Quandu lu $81$intellectu di lu scripturi vinchi la materia di la scriptura, lu plui nobili scripturi scrivi plui altamenti, comu Lucanu et Titu Liviu scrissiru plu altamenti li gesti di li romani. Alcuna volta la materia vinchi lu ingeniu di li scripturi, comu la naturali philosofia et midichina vinchi lu ingeniu di li scripturi philosofi et medichi, et di tal materia li philosofi scrivinu plui copiose et minus copiose: diversamenti, non aversamenti, quandu non fallinu. Et imperzò ki la vita di Cristu et lu evangeliu di Cristu esti materia la quali, sicundu la humanitati di Cristu et sicundu la divinitati di Cristu, supravinchi omni intellectu, li evangelisti scrissiru unu plui et un altru minus; item alcunu li cosi longui breviando sicundu la capachitati di lu intellectu di lu scripturi, sicundu la idoneitati di lu intellectu di lu primu audituri, sicundu la mensura la quali lu Spiritu Santu duna a li predicaturi, iuxta id, #&CRo&.&c XII: «Unicuique sicut Deus donavit mensuram fidei»@. Unde senza dubiu sachi ki li evangelisti scrissiru comu homini, et scrissiru comu homini inspirati da lu Spiritu Santu; et scrivendu comu homini una midesmi ystoria, scrissiru diversamenti et cuncordimenti, comu supra patuit. Et scrivendu comu homini inspirati da Deu, scrissiru sicundu ki lu Spiritu Santu li informau: - Di' tu kistu, et tu kistu non diri. - %V, 2. Aiu a declarari dui cosi: ki li evangelisti scrissiru inspirati da lu Spiritu Santu; #&CII&c &CPe&.&c IIc, 8: «Non enim humano spiritu allata est aliquando profecia, set Spiritu Sancto inspirati, loquuti sunt homines sancti Dei»@. #II.@ Aiu a declarari ki lu Spiritu Santu informa: - Di' kistu tu, et tu kistu non diri -; &CApocalissi&c #X c b@: #«Signa que locuta sunt septem tonitrua, et noli ea scribere»@. Et cussì meditando, pensu ki li evangelisti alcuni cosi tacheru per $82$meglu informari li audituri, comu supra pluries avimu dictu, alcuna volta breviando la materia infinita di li gesti di Iesu Deu; alcuna volta, dictante lu Spiritu Santu, tachiu Matheu, Marcu et Luca, et scrissi Iohanni. Hiczà lu lectur informatu dirrà: - Beni dichi in sermuni universali; ma dimmi, in sermuni particulari, perkì Iohanni kisti cosi dissi, et li autri tri tacheru? - Respondeo: Era cunvenientissimu ki Cristu dunassi auctoritati a li soi evangelisti, et non li soi evangelisti dunassiru auctoritati a Iesu Cristu, comu issu dichi &CIo©&c #XV): - Non vos me elegistis, set ego elegi vos, et posui vos ut eatis et fructum afferatis, et ffructus vester maneat. -@ Id est: Non vui evangelisti isligistivu scriviri la nobili thema di lu meu evangeliu, ka non fustivu Homeru, Lucanu, Staciu oy Vergiliu, ma eu per la mia ineffabili providencia providdi ki vui, Iuhanni piscaturi, Matheu peccaturi, Marcu indoctu disscipulu di Petru, Luca medicu discipulu di Paulu, fussivu mei scripturi, mei nutari, mei evangelisti. Et eu elessi a vui, per tal ki zo ki vui fachissivu, cui avi intellectu putissi cunucxiri ki non lu fachissivu per vostra sapientia nè per vostra potencia, ma per mia, lu quali vi mandai ki andassivu per tucti li lingui et portassivu fructu per tucti li loki et per tucti li futuri tempi, et lu fructu vostru mai non perissi, nè in kista vita nè in l'autra. Et inperzò ki vui no isligistivu a mi, ma eu a vui, tucti vui non diviti diri li mei magnifiki facti, ma cussì diviti scriviri li mei facti magnifiki: cuncordandu in la mia divinitati, in la mia humanitati, in la mia predica, in li mei miraculi, in la mia passiuni, in la mia resurrecciuni, in la mia assensiuni, kì cui vi legi cunucxa ki di mi unu tucti quatru parlati, et di mi unu tucti quatru vi accurdati. Et chascunu dirrà cosi alcuni, li quali l'autru non dissi, per tal ki cui legi cum intellectu cunusca ki la mia gesta vinchi la vostra memoria. Et cunveni ki li mei princhipali facti et maiuri sianu dicti da un sulu, et non da quactru, né alcunu $83$suspiki et dica: - La fama et la gloria di Cristu magnificaru li quactru scripturi di Cristu -, ma li dica unu, per tal ki chascunu cum intellectu audiat et cunusca sulu Deu et sula la virtuti di Cristu fichi cunucxiri et autenticari ad unu testimoniu singulari di Iesu Cristu. Et imperzò ki santu Iohanni fu lu plui excellenti di li evangelisti, cunvinia dichissi li plui excellenti operi di Cristu sulu Iohanni evangelistu. Et ideo sulu Iohanni dissi: #«In principio erat Verbum»@; sulu Iohanni dissi: #«Verbum caro factum est»@; sulu Iohanni predicau lu santu verachi corpu di Iesu Cristu; sulu Iohanni dissi lu pinatu di trenta octo anni curatu, lu checu natu illuminatu, Iesu Cristu per infinita humilitati aviri lavatu li pedi di li piscaturi; et cussì di li autri cosi, di li altissimi paroli di Cristu, et di li soi sermuni profundissimi. %V, 3. Item, alcuni dichinu ki la santissima matri fichi la Pasca cum lu santissimu figlu. Et avinu argumentu, ki la virgini matri, comu matri, amava karissimamenti tali natu; comu matri santissima devotissimamenti si accumpagnava cum tali natu, dulciza di li devoti; comu perfectissima, santissima, sequitava comu apostolu Iesu Cristu, unde cum li autri donne le quale sequivanu lu salvaturi nostru Iesu Cristu, ipsa continue sequiva Iesu Cristu. Item avinu argumentu, ki la matri santissima fu in Ierusalem in la passiuni. Item, ki la matri santissima non avia maritu, ka Ioseph si era mortu, ka altramenti non siria stata recomandata a Iohanni evangelista; et eu sepe predicu kista opinioni. Ma a mmi mi pari ki la donna nostra, cum li autri donni disscipuli di Cristu, rumasiru in Bethania in casa di Marta et di Maria. La viritati non sapiria provari per la Santa Scriptura. Nè di kistu esti cosa contra fidi nè contra boni custumi, diri di sì oy di no. Dimicto lecturi. %VI. $84$ #Sequitur: &CEt edentibus illis, dicxit: - Amen dico vobis, quia unus vestrum me traditurus est. - Et contristati valde, ceperunt singuli dicere: - Numquid ego sum, domine? - At ille, respondens, ayt: - Qui intingit mecum manum in parapside, hic me tradet. fFilius quidem hominis vaddit sicut scriptum est de illo; ve autem illi per quem filius hominis tradetur: bonum erat illi, si natus non fuisset homo ille. - Respondens autem Iudas, qui tradidit eum, dicxit: - Numquid ego sum, rabbi? - Ayt illi: - Tu dixisti.&c -@ Id est: Et maniandu cum illi in tavula, dissi: - Cum viritati vi dicu ki unu di vui mi tradirà. - Et multu cuntristati, incuminzaru chascunu a diri: - O signuri, sunu eu killu? - Et illu rispusi et dissi: - Cui mania cum mi in una scutella, kistu mi tradirà. Et lu figlu di l'omu fa comu esti scriptu di ipsu; ma guai a killu per cui sirrà tradutu lu figlu di l'omu: bonu li sirria, si non fussi natu killu homu. - Et rispusi Iudas, killu ki lu tradiu, et dissili: - O maystru, su eu killu? - Et Iesu li dissi: - Tu lu dichisti. - %VI, 1. $85$ In kista binidicta cena multi cosi foru dicti, li quali diversi evangelisti scrissiru diversamenti. Set nui, per modu di cuntinuari la ystoria, dirrimu ki lu salvaturi nostru Iesu Cristu in lu vesperi vinendu a l'albergu, primo, sicundu la ligi illu si calçau li cauzari novi, et chinsisi li vestimenti, et piglau lu bastuni in manu, et standu in pedi a guisa di homu di caminu, maniaru l'agnellu pascali arustutu cum tucti li soi disscipuli. Et celebratu lu Pasca, si assettau in tavula, et dissi: #- Desiderio desideravi hoc Pasca manducare vobiscum, antequam paciar. -@ Id est: Grandi desideriu appi di viniri a kisti iorni, ki eu maniassi cum vui l'ultimu Pasca, innanti ki eu sia mortu a mala morti. Ka Cristu sicundu la sua humanitati avia grandi desideriu di cumpliri lu cursu di la sua passioni, perkì si incuminciassi la nostra salvacioni, perkì si incuminciassi la predicacioni di lu santu evangeliu, la cunversioni di li infidili, puplicassisi la santa fidi, mancassi la ydolatria et vinissi la santa et vera cunuxencia di la via di andari a Deu; et profetau in zo. Et sedendo in tavula, lu salvaturi dissi una secunda parola, et profetica: - Cum viritati vi dicu ki unu di vui mi divi tradiri. - Et dissila per tal ki ni insignassi ki quandu lu prelatu sapi alcun peccatu per modu secretu oy per cunfessioni, divi diri lu periculu di lu peccatu in paroli generali, per tali ki, comu illu poti, defenda ki lu peccatu non si facia. Et intandu chascunu si cuntristau amaramenti, et chascunu timiu fortimenti, exceptu Iuda. Et dissi chascunu: - O signuri, su eu killu miseru malnatu, ki diyu viniri a tantu disastru, ki eu sia tradituri di lu meu creaturi? - Et lu signur dissi ancora paroli generali: - Cui mania cum mi -, etc©, per insignarni ki quandu l'amonicioni di lu prelatu tocca li subditi, lu prelatu divi corrigendu perseverari. Et adiunsi: $86$- Lu figlu di sua matri andirà sì comu esti scriptu de issu. - Ka scriptu fu ki divia essiri tradutu; scriptu fu ki divia essiri vindutu; scriptu fu ki divia essiri plagatu et mortu tostu, quasi subitu, et appisu cum li larruni, si tu ti arricordi, &CYsayas&c #LIII: «Sicut ovis ad occisionem ductus est; propter scelus populi mei percussi eum. Et cum seleratis reputatus est»@. Ma guay a killu per cui sirrà tradutu lu figlu di Maria! %VI, 2. Lu textu patet, set sunt aliqua dubia. Primo: Iuda si pintiu; perkì Iuda non esti salvatu? &CMathei&c #XXVII a@: «Penitencia ductus, ayt: - Peccavi, tradens sanguinem iustum -»; undi pari ki si pintiu, et pari ki si cunfessau; et pari ki satisfichi, kì, imperzò ki illu fu causa a la morti di Cristu, illu si impisi. Respondeo: Lu decretu dichi ki illu divia viniri a li apostoli, et non vinni, ma andau a li sacerdoti; ka si illu fussi statu fidili, aviria cridutu ki Cristu dunau li clavi di lu chelu a Petru, et aviria cum sua cumpuncioni facta la sua cunfessioni; et, offertusi a debita satisfactioni, sirria statu salvu. Ma non andau a Petru, ka non appi la fidi di Petru. Et lu peccatu et lu vermi di lu peccatu li rusicava la cunsciencia, et non sapendu ki fari, per lu defectu di la vera fidi et di la vera cunuxencia, si desperau, et, iusto Dei iudicio, comu ipsu alchisi Cristu, cussì a cumulari so peccatu et a sua pena, issu alchisi si midesmi. %VI, 3. Aliud dubium: Si Iuda avissi vinutu a Petru, quali penitencia sirria stata digna di Iuda? Respondeo: Dichi santu Bonaventura . . . . . . : «Peccavi peccatum grande vel nerum. Domini recordabor: nullum est adeo peccatum mortale tam grande $87$quod non Christi morte moriatur». Item Origenes dichi: «Peccasti peccatum grande; esto mestus et noli desperare, set et lacrymas compunctus effunde». Unde, si Iuda avissi vinutu poi Cristu, comu la Cananea, et gridatu: - Miserere mei, fili David! -, audisset: - Fides tua te salvimi fecit; vadde in pace. #- Sanctus Leo dicit, et habetur in@ &CDecreto de penitencia&c #d. III: «Sceleracior omnibus, o Iuda, et infelicior omnibus extitisti, quem non penitencia revocavit ad Deum, set desperacio tracxit ad laqueum. Expectasses consumacionem criminis tui, et donec sanguis Christi pro peccatoribus funderetur informis leti suspendium distulisses».@ %VI, 4. Aliud dubium, per kista parola: «Bonu li sirria ki non fussi natu killu homu». Dubitatur a doctis: Quali esti meglu: non essiri, oy essiri dapnatu? Et santu Augustinus in #III@ libro &CDe libero arbitrio&c dichi ki meglu esti essiri dapnatu ki non essiri. Et prova cussì: Omni migluri essiri esti alcunu essiri. Non essiri non esti alcunu essiri; addunca non essiri non esti migluri essiri, et, per consequens, non essiri non esti migluri essiri ki essiri dampnatu. Item omni migluri essiri esti alcun beni essiri. Non essiri non esti alcun beni essiri; addunca non essiri non esti miglur essiri. Item omni miglur essiri, cui l'avi, avi alcun beni; non essiri esti nullu beni; et imperzò non essiri non poti essiri migluri essiri. Set alcuni argumentanu contra cussì: Si essiri dapnatu esti meglu ki non essiri, addunca Cristu non dissi veru quandu dissi: - Meglu sirria a killu homu ki non fussi natu. - #II@, sic: Si essiri dapnatu esti meglu ki non essiri, addunca Deu fa miglur cundicioni a killu lu quali multu beni pocti fari et nullu beni fichi et nullu mali cummisi, ki a killu lu $88$quali nullu beni pocti fari et nullu mali fichi. Exemplum: Anticristu sirrà dapnatu; ymaginu unu tertiu oy unu decimu anticristu, lu quali mai non fu nè sirrà. Kistu avi non essiri, et kistu avi peiur cunditioni di essiri dampnatu, ka sequita miglur cundicioni esti essiri dampnatu ka non essiri; addunca peiur cundicioni esti non essiri ki essiri dapnatu; addunca lu decimu anticristu, lu quali mai non fu nè sirrà, esti di peiur cundiccioni ki li dapnati. Et sic, killu lu quali nullu mali fichi et nullu mali pocti, esti di peiur cundiccioni ki killu lu quali multu beni pocti et nullu beni fichi et nullu mali cummisi. #III@, argumentanu sic: Saiu homu et bonu homu poti isligiri non essiri, ka poti iuste isligiri inanti nenti essiri, ki essiri perpetuu inimicu di Deu, innanti ki peccari et fari contra la voluntati di Deu; et saiu homu et bonu homu non poti isligiri essiri dampnatu, ka essiri dapnatu esti essiri perpetuu inimicu di Deu et semper stari contra la vuluntati di Deu; addunca meglu esti non essiri ki essiri dapnatu. A mi pari ki non essiri esti peiur cundiccioni ki essiri dapnatu, ka lu essiri dapnatu avi lu ben di la natura, zo esti lu essiri, et avi lu ben di la iusticia, zo è iuste punitu essiri, et avi lu mali di lu dulur perpetuu. Lu non essiri priva tuctu beni essiri, addunca lu non essiri guasta plui beni, et imperzò lu non essiri esti peiur cundiccioni ki essir dapnatu. Item lu non essiri a nullu esti mali essiri, ka a killu ki nenti esti nullu mali fa, nè mali di pena nè mali di culpa. Ma lu non essiri kista intinciuni logicaliter plui beni nega ki essiri dampnatu. Unde, comu diri: - Tri sunu milli - esti maiur menzogna ki diri: - Tri sunu chinqui -, ka plui sunu luntani da viritati, cussì lu non essiri esti in sì peiur cundiccioni, ka plui beni nega ki essiri dapnatu. Et sic dicu, secundu santu Agustinu, ki meglu esti essiri dapnatu ka non essiri. Dico tamen ki la raxuni et la ymaginacioni corrupta da li dogli et passioni di l'infernu #«desiderat mortem, et fugiet@ $89$#mors ab eis»@, et cussì determina diffuse Agustinu in #III@libro &CDe li© arbitrio&c. Et si alcunu dica: - Non essiri nullu mali esti, ka nè mal di culpa nè mal di pena; essiri dapnatu esti grandi mali essiri, quia esti essiri grandi mali di culpa et di pena; addunca meglu esti non essiri ki essiri dapnatu -, respondeo: Non sequitur, ka non essiri in sì non esti meglu, ymmo peiu, comu avimu mustratu, nè ad autru esti migluri ka a nullu, et in nullu esti; et ideo non sequitur conclusio ex premissis. A l'argumentu, respundu ki non essiri esti peiur cundiccioni in sè ki essiri dampnatu. Ma Deu non fa killu ki nenti fu et nenti sirrà di peiur cundicioni, ka nenti Deu non fa. A l'autru argumentu: &"Saiu et bonu poti isligiri non essiri&", zo esti multu veru, ka non essiri non esti mali nè di culpa nè di pena. Item, si Deu voli ki eu non sia, eu mi possu conformari a lu vuliri divinu. Et non sequita addunca: esti meglu non essiri ki essiri dapnatu, ka esti fallacia, . . . . . . non causam ut causam. Nui cumparamu quali esti peiu: aviri essiri et aviri iusta pena cum grandi noya, oy nenti essiri; et dichimu ki nenti essiri non poti meglu essiri nè beni essiri, et dichimu ki priva omni beni essiri. Et non fachimu cumparacioni, quali esti meglu: essiri perpetuu inimicu di Deu, oy nenti essiri, ka di kistu dichimu ki essiri perpetuu inimicu di Deu esti un grandissimu malu essiri, et nenti essiri non esti alcun malu essiri, ka non esti mali di pena nè mali di culpa. Et ben cunfessamu ki lu peccatu esti maiur mali senza essiri dapnatu, ki essiri peccaturi dapnatu: et cussì dichi Boecius, #IIII@ &CDe consolacione&c. Et la raxun la mustra: ka Petru peccaturi et dapnatu avi lu mali di la culpa et avi lu ben di la natura et di la iusticia; Martinu equali peccaturi non dampnatu avi lu ben di la natura et non avi lu ben di la iusticia, et avi lu equali mali di la culpa; addunca esti di peiur cundicioni lu peccatur non dampnatu $90$ki lu peccatur cundepnatu, ceteris paribus. #Unde dico per ordinem: Esse peccator est peius quam esse dapnatum. Esse dapnatum est melius quam non esse. Non esse nullum malum est, quia nec culpe nec pene. Non esse plura bona privat vel negat quam esse dapnatum. Exisistimacio corrupta eligit non esse quam esse dapnatum.@ %VI, 5. Ultimo, dichinu li exposituri ki Iuda non dissi: - Signuri, su eu killu? -, ma dissi: - Maystru, su eu killu? -, ka dintru a la sua menti non lu cridia per so signuri, ma per homu paru. Item non dissi &"signuri&", per issu non diri si midesmi essiri traituri. %VI, 6. Set adhuc restat dubium, quia videtur ki Cristu dissi parola scandalusa quandu dissi: - Tu lu dichisti -; quasi vegna a diri: Tu dichisti comu illu esti; zo putia generari scandalu, ki Petru et li autri si avissiru levatu contra Iuda et alchisulu. Respondeo: Lu prelatu, quandu sapi ocultamenti un peccatu, poti licitamenti diri per debita circumstancia, riprindiri lu peccaturi per sua correcciuni. Unde santu Binidictu dissi a killu lu quali avia ascusu lu flascuni: - Figlu, guarda a zo ki tu truvirai dintru a killu ki tu amuchasti a lu boscu -, et killu *1abuccau*/ lu flascu et ixiundi unu scursuni. Et cussì lu prelatu poti diri et divi diri: - Si tu fussi miglur ki tu non si, si tu fachissi meglu ki zo ki pensi di fari, tu farrissi $91$ben per ti et per l'anima tua. - Unde lu salvaturi, dichenduli: - Tu lu dichi -, ni insignau ki per omni circumstancia debita, divimu lu nostru proximu et lu nostru subditu revocar da mali. Et a lu argumentu, quandu dichi ki kista parola era parola di scandalu, respondeo: La divinitati sappi cussì diri ki a nui insignau, et a Iuda putia essiri caxuni di sua correcciuni, et a li apostoli non fussi caxuni di scandalu. Et cogitu ki li apostoli intisiru li paroli di Cristu, et non misiru in opera nullu scandalu contra Iuda, ka Deu non lu permisi, ka Deus in kistu ipsis non coagebat. %VII. $92$ #Sequitur: &CCenantibus autem illis, accepit Iesus panem et benedicxit, ac fregit deditque disscipulis suis, et ayt: - Accipite et comedite: hoc est corpus meum. - Et accipiens calicem gracias egit, et dedit illis, dicens: - Bibite ex hoc omnes: hic est enim sanguis meus novi testamenti, qui pro multis effundetur in remissionem peccatorum. Dico autem vobis: Non bibam amodo de hoc genimine vitis, usque in diem illum cum illud bibam vobiscum novum in regno patris mei.&c-@ Id est: Et chinandu cum illi, piglau Iesus lu pani et binidissilu, et ruppilu, et dedilu a li dissipuli soi, et dissi : - Piglati et maniati: kistu esti lu corpu meu. - Et prisi lu calichi, et regraciau a Deu, et dedi ad illi, et dissi: - Biviti di kistu tucti, ka kistu esti lu sangui meu di lu novu testamentu, lu quali pro multi sirrà spasu ad remissioni di li peccata. Et eu vi dicu: Non bivirò da zà in dananti di kistu fructu di viti fini in killu iornu, quandu eu lu bivirò cum vui novamenti in lu regnu di lu patri meu. - %VII, 1. $93$ #Hic sunt dubia@: Primo, si Cristu dissi viritati, quandu Christus dissi: - Kistu esti lu corpu meu. - Respondeo: Kistu dictu per dui modi si intendi: proprie et figurate. Alcuni eretichi infidili intisiru ki Cristu parlau figuratu, quandu Cristu dissi: - Kistu esti lu corpu meu -, comu quandu Cristu dissi a la cruchi: - Kistu esti to figlu -, parlandu a la matri Maria de Iohanni, ka Iuhanni non era Cristu proprie, ma veni a diri: Kistu ti sia a locu di to figlu; cussì intendinu, quandu Christus dissi: - Kistu esti lu corpu meu -, kistu vi sia a locu di lu corpu meu; - Kistu esti lu sangui meu -, kistu vinu vi sia a locu di lu sangui meu. Et comu in lu evangeliu (&CIo©&c #XV a)@, Christus dissi: - Ego sum vitis - (id est: Eu su viti), non proprie, ka Cristu era homu et non viti, ma per similitudini; item comu nui dichimu: - Kista esti santa Maria -, id est la ymagini di santa Maria; - Kistu esti Cristu -, id est la ymagini di Cristu; - Kistu esti Hector et Eneas -, id est la ymagini di Hector et di Eneas; cussì intendinu kisti, quandu Cristu dissi: - Kistu esti lu corpu meu -, kistu pani vi sia a locu di lu meu corpu; kistu vinu vi sia a locu di lu meu sangui. Kista opinioni esti falsa et heretica, et nullu veru cristianu cussì la intendi, ka Iesu Cristu la predicau ki &"kistu esti lu corpu meu&" illu intindia: Kistu esti vere lu corpu meu. Et zo si cunucxi per lu dictu di lu evangeliu di Iohanni, #VI@ #c@ per totum, ubi legitur ki Iesu Cristu di #V@ pani di orzu et dui pissi saturau chinqui milia homini et fichi cogliri lu rilevu, et fu dudichi cufini plini; et quandu killi beati homini zo victiru, dissiru: - Kistu esti vere killu propheta lu quali divi viniri a lu mundu. - Et Cristu, cunuxendu ki lu populu lu vulia fari re, si partiu, et vinni da l'autra banda di $94$lu lacu di Genesareth, et vinni virtute divina, senza navi. Li genti vinniru ad issu, et dissiruli: - Rabbi, quandu vinisti hiczà? - Et Iesus li dissi: - Vui mi chircati, perzò ka vidistivu li mei miracoli, et perzò ka maniastivu di lu meu pani et saturastivuvi. Chircati killu cibu lu quali non si cunsuma, ma duna vita eterna, la quali eu vi darrò. - Et dissiruli: - Ki farrimu per operari lu cumandamentu di Deu? - Dissi Iesu Cristu: - Kistu esti lu cumandamentu di Deu: ki vui cridati a mi, lu quali Deu avi mandatu. - Et illi dissiru: - Ki signali ni fai tu, lu quali nui viyamu, per lu quali nui ti cridamu? Li nostri patri maniaru la manna in lu desertu, et tucti mureru; quali vidanda ni darrai tu ki ni dugni vita eterna, comu tu impromecti? - Et Christus dissi: - Non Moyses dedit vobis panem de celo verum, set pater meus dat vobis panem de celo verum; panis enim verus est qui dessendit de celo et dat vitam mundo. - Et dissiru li iudei: - Signuri, dunani semper kistu pani. - Et Iesus rispusi: - Eu su lu pani di la vita. Cui veni a mi non avirà mai fami. Cui cridirà in mi non avirà mai siti. Eu su pani, lu quali dissisi da chelu. - Murmuravanu li iudei perzò ka Cristu dissi: - Eu su lu pani, lu quali dissisi da chelu -, et dichianu: - Et nonne kistu esti figlu de Joseph? Et nui cunuximu lu patri et la matri. Comu dichi kistu ka ipsu xisi da chelu? - Et Cristu rispusi: - Non vi aiu dictu eu ka vui mi viditi et non mi criditi? Perzò non aviti vita eterna. #Ego sum panis vite; patres vestri manducaverunt mangna in deserto et mortui sunt. Ego sum panis vivus qui de celo dessendi; si quis manducaverit ex hoc pane vivet in eternum. Et panis quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita. -@ Kista esti la doctrina di lu santu evangeliu, per la quali la santa ecclesia et la scola tucta cridi ki quandu Cristu dissi: - Kistu esti lu corpu meu -, Cristu dissi: Kistu esti lu corpu meu veru et propriu. Et argumentu cussì: Cristu promisi dunari pani plui miraculusu ki non fu la manna a lu $95$desertu et plui miraculusu ki non foru li chinqui pani li quali saturaru chinqui milia homini in lu planu di Tiberia; addunca Cristu, quandu dissi: - Kistu è lu corpu meu -, parlau propriu. Item, si Cristu avissi dictu: Kistu pani vi sia a locu di meu corpu, et kistu vinu vi sia a locu di meu sangui, non aviria dictu nè factu nixunu miraculu, comu quandu dissi: - Mulier, kistu è to figlu -, parlandu di Iohanni: addunca si zo non è veru, si zo esti ki Cristu non aviria implutu la sua promissa, veru esti ki Cristu dichi proprie: Kistu esti lu corpu meu veru et propriu. Item. Christus dissi hiczà: - Lu pani lu quali eu darrò esti la carni mia, per la vita di lu mundu -, id est per la vita eterna; addunca kistu pani divi essiri plui fructuusu ki lu pani lu quali dunau Moyses. Si kistu pani fussi figura vana, figura voyta comu esti la pintura, là dundi non esti la persuna di Cristu, comu la pintura di Cristu a lu lignu non esti fructuusa nè duna vita, cussì kistu pani non siria miraculusu nè fructuusu, nè duniria vita eterna. Et zo esti contra lu santu evangeliu; addunca killu, lu quali dichi ki kistu pani esti sula figura vana et voyta, et ki non chi esti la persuna di Iesu Cristu in carni, dichi contra lu santu evangeliu. #Item, Christus in consequentibus dicit: - Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam eternam.@ - Si hiczà non esti la vera carni di Cristu, dimmi, quandu lu cristianu mania la vera carni di Cristu? Dirrai: - Quandu lu cristianu cridi ki la carni di Iesu Cristu esti cuniunta cum la divinitati, intandu mania la carni di Cristu, intandu avi vita eterna. - Et eu dicu ki cui cridi ki la carni di Iesu Cristu esti cuniuncta cum la persuna di Deu, non poti discridiri ki la persuna di Iesu Cristu in carni non sia presenti in kistu pani; et comu kistu pani intra in corpu di lu devotu, cussì Cristu tuctu intra in corpu et in l'anima di lu devotu, et dunali vita eterna. Ka sì miraculu esti l'unu, comu l'autru. $96$#Item Christus dicit in consequentibus: - Caro mea vere est cibus et sanguis meus vere est potus. -@ Cui esti killu cristianu ki possa diri: - Kistu corpu esti vere cibu, et kistu corpu non esti vere la carni di Iesu Cristu? - Item, zo ki Cristu dissi: &"ki la carni mia esti vere cibu et lu sangui meu vere esti potu&", in alcunu casu divi essiri vere cibu, et vere potu. In quali locu sirrà vere cibu? In nullu autru, quod esti contra la doctrina di lu santu evangeliu. #Item Christus dicit consequenter: - Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem in me manet, et ego in illo.@ - Id est: Cui mania la mia carni et bivi lu meu sangui sta in mi, et eu in sì; quasi dicat: Eu su cibu ki mi cunvengu cum lu cibatu, et non mi cunsumu nè mi distruiu nè mi smaltiscu per lu stomacu di lu cibatu, ma eu stau cum lu meu devotu cibatu et lu meu devotu cibatu stai cum mi. #Item consequenter dicit: - Misit me vivens pater, et ego vivo propter patrem, et qui manducat me et ipse vivet propter me.@ - Id est: Comu lu Deu patri mi mandau natu a lu mundu et cuniuntu cum la divinitati di lu patri, et eu vivu di vita humana et di vita divina per virtuti di lu Deu patri omnipotenti, cussì cui mania a mi, et ipsu vivi per virtuti di mi. Vide, lector, quantu inalcia kistu sacramentu la parola di lu &"Verbum caro factum&": virtuti divina esti ki eu in carni natu viva Deu, Verbu incarnatu, cussì esti virtuti divina ki homu mania Cristu, et homu viva per la virtuti di la carni di Cristu maniata da kistu homu. Igitur qualunca cristianu insignatu in la doctrina di Cristu legi: #«Ego sum panis vivus»;@ legi: #«Non Moyses dedit vobis panem de celo, set pater meus dat vobis panem de celo verum»;@ legi: #«Ego sum panis vivus qui de celo dessendi; si quis manducaverit ex hoc pane vivet in eternum»;@ legi: #«Panis, quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita»;@ legi: #«Nisi manducaveritis carnem filii hominis et biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis»@; legi: #«Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem habet vitam eternam, et ego resussitabo eum in novissimo die»@; $97$legi: #«Caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem in me manet, et ego in illo»@; legi: #«Sicut misit me vivens pater, et ego vivo propter patrem. Qui manducat me, ipse vivet propter me»@; legi: #«Hic est panis qui de celo dessendit. Non sicut manducaverunt patres vestri manna, et mortui sunt, qui manducat hunc panem vivet in eternum»@. Di chascuna di kisti clausuli poti argumentari ki quandu Christus dissi: - Kistu esti lu corpu meu -, dissi: Kistu esti lu verachi corpu meu; quandu Christus dissi: - Kistu esti lu sangui meu -, Cristu dissi: Kistu esti lu veraxu sangui meu. Ancora li paroli di santu Paulu fannu cuntextu a kista vera fidi #(&CPrima ad Corinthios&c XI c d) : «Ego enim accepi a domino quod et tradidi vobis, quoniam dominus Iesus, in qua nocte tradebatur, accepit panem, et gracias agens fregit, et dicxit: - Accipite et manducate: hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur; hoc facite in meam commemoracionem -»@. Atende, lector: Quandu la Scriptura parla proprie, oy figurate, si cunucxi per li paroli cuniunti precedenti oy sequenti: comu quandu Christus dissi (&CIohannis&c #XV): - Ego sum vitis -@, consequenter adiunsi: - Et vos palmites -; clarum est ki li apostoli non eranu sarmenti nè magloli veraxamenti. Cussì Cristu parlava figuratamenti quandu dissi: - Eu su viti. - Cussì in kisti paroli di Paulu, quandu dissi ki Cristu dissi: - Kistu è lu corpu meu lu quali per vui sirrà tradutu -, et quandu lu santu evangelista dichi: «Kistu esti lu sangui meu lu quali per multi sirrà spasu», mustra ki Cristu dissi: Kistu esti lu meu corpu viraxu; kistu esti lu meu sangui viraxu; ka lu so veraxu sangui fu spasu, et lu so veraxu corpu fu tradutu et misu in cruchi. Item Paulus ibidem dicit: #«Qui manducaverit panem vel biberit calicem domini indigne, reus erit corporis et sanguinis domini»@; id est: Cui mangirà lu pani vel bivirà lu calichi di $98$lu signuri indignamenti, offendirà, ka prindirà lu corpu et lu sangui di lu signuri indignamenti. #Item Paulus, ibidem: «Probet seipsum homo; et sic de pane illo edat, et de calice bibat. Qui enim manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit, non diiudicans corpus domini»@. Id est: Diiasi santificari l'omu, innanti ki di killu pani mangi et di killu calichi biva; ka cui lu mania et bivi indignamenti, grandi iudiciu incurri supra di sì, kì non prindi reverentimenti et devotamenti lu corpu di lu signuri. Comu cui la manna, miraculusu cibu, non prindia secundu lu divinu cumandamentu, peccava, cussì multo forcius pecca cui non prindi devotamenti lu corpu veru di nostru signuri. Kisti paroli di Paulu non sirrianu veri, si kistu non fussi lu veru corpu di Cristu: comu non pecca killu lu quali cum peccatu mortali legi oy audi li paroli di Cristu, li quali sunu figura di Cristu, cussì non peckiria cui cum peccatu mortali maniassi lu pani et lu calichi cunsecratu. Ancora, a kistu fa cuntextu la predica di santu Andria apostolu, lu quali dissi ad Egea, presidi et consulu da parti di li romani, lu quali dimandandulu di la vita di Cristu et di la morti et di lu so sacrificiu, #inter alia dicxit: - Omnipotenti Deo agnum immaculatum cotidie offero, qui cum commestus fuerit a toto populo, vivus et integer perseverat hoc ille. -@ Ancora: &CDe conse©&c #d. II@, per totum lu decretu; lu maystru di li sentencii, li© #IIII d. VIII@, per totum; tucti li santi ducturi, grechi et latini: Agustinu, Ambrosiu, Gregoriu, Ieronimu, Crisostomu, Basiliu, etc© Et kista esti la fidi di li cristiani, et cui zo non cridi veru cristianu non esti. Unde in li decreti si scrivi la cunfessiuni di Bilingueri (&CDe conse©&c #d. . . . .)@: $99$#«Ego Berengarius, indignus ecclesie sancti Mauricii Andegavensis dyaconus, cognosscens veram catholicam et apostolicam fidem, anathematizo omnem heresem, precipue eam de qua actenus infamatus sum, que astruhere conatur panem et vinum que in altari ponuntur, post consecracionem solum modo sacramentum, et non veram corpus et sanguinem Christi esse, et non posse sensualiter, nisi in solo sacramento, manibus sacerdotum tractari vel ffrangi, aut fidelium dentibus atteri. Consencio autem sancte romane ecclesie et apostolice sedi, ore et corde profiteor de sacramento dominice mense eamdem fidem me tenere quam dominus et venerabilis papa Nicolaus, et hec sancta synodus auctoritate evangelica et apostolica tenendam tradidit michique firmavit, scilicet: Panem et vinum que in altari ponuntur, post consecracionem non solum sacramentum set etiam verum corpus et sanguinem domini nostri Iesu Christi esse, et sensualiter non solum in sacramento, set in veritate manibus sacerdotum tractari et ffrangi, et fidelium dentibus atteri; iurans per sanctam omousion Trinitatem et per hec sacrosancta evangelia, eos qui contra hanc fidem venerint, cum dogmatibus et consectatoribus suis eterno anathemate dignos esse pronuncio. Quod si ego ipse aliquando contra aliquid sentire aut predicare presumpsero, canonum severitati subiaceam. Lecto et perlecto, sponte subscrissi hec ibi».@ %VII, 2. Set dubium: #Quomodo potest hic nobis dare carnem suam ad manducandum?@ Id est: Quomu poti essiri ki Iesu Cristu, sidendu in tavula, cum li soi manu dunassi a li #XII@ apostoli lu so corpu a maniari et lu so sangui a biviri? #- Durus@ $100$#est hic sermo; quis poterit eum audire?@ -: cussì dissiru li iudei quandu Christus predicau kistu altissimu sacramentu. Et inperzò multi di li soi disscipuli si parteru da la sua sequela et da la sua cumpagnia. Respondeo: La divina potencia esti infinita; la divina potencia poti fari tuctu zo ki poti diri et cumandari. Et di kista sentencia non dubita nullu fidili, nè infidili. Et Christus esti divina potencia, comu per tuctu kistu santu evangeliu si mustra; addunca Cristu poti fari zo ki poti diri. Et Christus dissi: #- Hoc est corpus meum -@; addunca Christus pocti fari ki di killu pani fussi factu lu corpu di Cristu. Item li pagani scrissiru, #et@ Ovidius #sic ayt: «Inmensa est finemque potencia celi Nesscit; et, quicquid superi voluere, peractum est»@. Item lu propheta dichi, &CPsalmu&c #134@: #«Omnia quecumque voluit, dominus fecit, in celo et in terra, in mari et in omnibus abbissis»@. Item #«Ipse dicxit, et facta sunt»; «Ipse mandavit, et creata sunt»@. Item Deu dissi: #- Fiat firmamentum -@, et fu factu; #- Fiant luminaria -@, et fu factu. Et omni cosa esti facta per virtuti di la parola divina. Christus est Deus; Christus est parola divina semper permanens et subsistens; addunca zo ki Cristu dissi pocti fari. Item, lu dyavulu avi kista fidi, ki Deu di petri poti fari pani; &CMathei&c #IIII: «Si filius Dei es, dic ut lapides isti panes fiant»@; addunca dyabolicu homu esti, et peiu di diavulu, killu lu quali non cridi ki Deu de pani poti fari la sua carni. Item lu paganu scrivi ki lu deu Baccu dedi virtuti a lu re Midda ki zo ki issu tuccassi divintassi auru; addunca paganu, et peiur di paganu, esti killu lu quali non cridi ki Deu pocza lu pani cunvertiri in so corpu. Et per megluri doctrina scrivu li versi di Ovidiu, in #VIIII@: #«Ille male usurus donis ayt: - Effice quicquid Corpore contigero, fulvum vertatur in aurum! - Annuit optatis nocituraque munera solvit Liber et indoluit, quod non meliora petisset. $101$Letus abbiit gaudetque dono Berentinus heros, Pollicitique fidem tangendo singula temptat. Tulit humo sacxum: sacxum quoque palluit auro; Ilice detracxit virgam: virga aurea facta est. Contigit et glebam: contactu glebba potenti Massa fit; arentes Cereris decerpssit aristas: Aurea messis erat»@, etc© Item lu naturali philosofu dichi, et la experiencia lu mustra, ki lu meu stomacu in #VI@ hori di lu pani fa carni et di lu vinu fay sangui; addunca Deu subito di lu pani fa lu so santu corpu, et di lu vinu lu so santu sangui. Item lu iudeu dichi ki Deu subito la mugler di Loctu fichi di fimina cunvertiri in statua di sali; addunca Deu subito di pani poti fari lu so corpu. Item lu propheta dichi di kistu sacramentu (&CPsalmu&c #C X@): #«Confitebor tibi, domine, in toto corde meo, in consilio iustorum et congregacione»@; id est: Eu ti laudu et laudirò, signuri, cum tuctu lu meu cori, in lu cunsiglu et in la cungregacioni di tucti li iusti. #«Magna opera domini, exquisita in omnes voluntates eius»@; id est: Grandi su li operi di lu signuri Deu, spachati et aperti a tucti li voluntati di Deu. #«Confessio et magnificencia opus eius, et iusticia eius manet in seculum seculi»@; id est: Laudi et magnificencia et grandicza in tucti li facti di Deu, et la sua iusticia semper et mai non stanca. #«Memoriam fecit mirabilium suorum, misericors et miserator dominus; escam dedit timentibus se»@; id est: Lu misericurdiusu signuri fichi memoria di li soi miravigli, quandu dedi vidanda a killi li quali lu timinu». Hic dimandu eu: Quandu dedi kista vidanda Deu, per la quali fichi memoria di li soi meravigli? - Dices: - Quandu Deu dunau la manna a lu desertu quaranta anni, tandu fichi arricurdari li soi meravigli. - Et eu: Quandu Deu dedi la manna a lu desertu, li iudei non si ndi arricurdavanu, et non volciru sequitari lu Deu di miravigli ad intrari in terra di promissiuni. Item li iudei non si ndi $102$arricurdavanu quandu maniavanu la manna in lu desertu et aduravanu lu vitellu, lu ydolu di Belfegor; quandu Chore, Datan et Abbiron si rebellaru contra Moysen, et la terra si apersi et agluctiuli vivi. Item non si ndi arricurdavanu quandu nausiaru la manna et disiaru di maniari carni (&CNumeri&c #XI c@). Quandu li homini dismenticavanu lu binificiu di la manna cotidiana, non fachia Deu memoria di li soi meravigli. Ma David propheta in kistu psalmu lu quali avi titulu &CAlleluia&c (id est: Laudamu Deu), lauda Deu di l'altissimu sacramentu presenti, et dichi: Quandu lu misericurdiusu signuri darrà vidanda di lu so santissimu corpu a li soi fidili et timorati devoti, la darrà sì miraculusamenti ki farrà arricurdari tucti li miraculi di la Scriptura facti per li antiqui tempi; ka in kistu sacramentu, quandu de pani Deu fa lu corpu di Cristu, fa arricurdari l'antiquu miraculu, quandu Deu de terra fichi Adam, di la costa di Adam fichi Eva: di pichula costa una grandi donna, di pichula hostia lu corpu formatu di Iesu Cristu. Quandu lu corpu di Cristu ti esti dananti, et tu no lu vidi, fa memoria di li antiqui miraculi di li homini di Sodoma, ki non vidianu li porti di la casa di Loth (&CGenesi&c #XIX f@), di li homini di Suria ki non vidianu la chitati di Samaria #(IIII@ &CRegum&c #VI c)@. Quandu lu corpu di Cristu tu lu teni in manu et non ti pisa, fa memoria di l'antiquu miraculu, quandu lu ferru natau supra l'acqua et lu runcastru vinni a lu manicu #(IIII &CRegum&c VI b)@. Quandu lu corpu di Cristu tu lu mangi cum li denti et non lu rumpi et non lu sfrangi, fa Deu memoria di li antiqui meravigli, quandu Sidrac, Misach et Abdenago eranu intra la furnachi et non si ardianu. Quandu a la parola di lu previti di pani si fa corpu di Cristu, fa Deu memoria di lu antiquu $103$miraculu, quandu a la parola di Helia fu clusu et apertu lu chelu, et tri anni e mezzu non ploviu et poi a la oracioni di Helias ploviu. Quandu intra la hostia esti tuctu Cristu, fa Deu memoria di l'antiquu miraculu, comu dintra la rocca esti clusa l'arca di Moyses #(II &CMachabeorum&c II)@, comu Deu intra l'arburu ascusi santu Ysaias. Et a l'ultimu parlari, dicu ki in kistu sacramentu cuncurrinu tucti li miraculi, li quali Deu fichi antiquamenti, et plui miraculi li quali Deu non avia ancora factu. Item, cui non cridi a li miraculi di Deu, non cridi a Deu. Cui esti killu paganu, sarachinu, pactarinu oy barbaru oy iudeu, ki non crida milli miraculi di Deu? Cui esti ki cridi in Deu, et non cridi ki Deu esti in omni parti, in lu infernu senza pena, in lu mundiciaru senza lurdicia, intra lu infernu senza tristicia, intra lu mundu per sua grandicia, fora tuctu lu mundu per sua infinita substancia? Et kisti non sunu meravigli? Cui esti ki cridi in Deu, et non cridi ki Deu era, et nulla autra cosa era, et Deu fichi tuctu lu mundu, zo ki si vidi et zo ki non si vidi, et k'illu esti natura di li cosi, la quali Deu volsi dunari a li cosi? Cui esti ki cridi in Deu, et non cridi ki Deu poti et putia la luna mectiri in terra et la terra mectiri illà dundi esti la luna? Et non cridi ki Deu poti mectiri lu mari illà dundi esti la terra, et la terra illà dundi esti lu mari? Cui cridi a Deu, et non cridi ki Deu sapi tuctu zo ki eu faczu et farrò, et ki Deu sapi ki eu mi diiu salvari et ki eu mi possu dampnari? Et cui esti ki cridi a Deu, et non cridi kisti dui viritati: &"Deu sapi omnia&" et &"Nui avimu liberu arbitriu&"? Et tamen di li milli homini, unu non sa concordari kisti dui viritati insembli: &"Deu sapi omnia&" et &"Eu aiu liberu arbitriu&", Ka $104$possu fari et non fari, peccari et non peccari. Eccu, Deu sa omnia; addunca Deu non sa kisti dui cosi insembli essiri veri: &"Eu scrivirò dumani&", &"Eu non scrivirò dimani&"; una ndi sa essiri vera, et l'autra no; sia kista, ki eu scrivirò dimani, et Deu non si muta et non si inganna, et certum est ki eu scrivirò dimani. Comu eu per liberu arbitriu meu possu fari ki eu non scrivirò dimani? Ka, si eu possu fari ki eu non scrivirò dimani, Deu esti ingannatu, et Deu sì avi saputu, di lu so sapiri certu; si vero eu non possu fari ki eu non scriva dimani, eu non aiu liberu arbitriu. Item, cui esti killu ki cridi a Deu, et non sapi ki li cosi artificiali sunu veri et multu secreti, li cosi naturali sunu veri et multu secreti, li cosi miraculusi sunu veri et multu secreti? Eccu, quanti milia modi di stragictari vidi eu, et vidi omni homu, li quali fa; fa unu ignoranti homu! Cui li cuntiria? Supra di una sartia curriri, supra di una sartia tumbari, supra di una sartia tendiri una balestra, supra una sartia maniari, lavari lu goctu et mectiri vinu cum la carraba et dari a biviri, et milli autri milia modi di stragictari. Et li homini sapinu stragictari, et Deu no? Ymmo Deu sapi stragictari. Item, si li homini sapinu fari zo ki eu non sachu pensari, perkì Deu non putirà et sapirà fari plui ki eu non sachu et possu cogitari? O parola di santu et di saiu Agustinu: #«Discamus Deum aliquid posse, quod nos fateamur scire non posse»!@ Item, cui sa li cosi naturali: comu in una nebula insembli esti acqua et focu, tronu et lampu, ploia et gelu, grandini et fulguru? Tu sai comu si generanu li cometi et in quali locu sunu? In lu chelu stellatu, oy in lu chelu di li planeti, oy in l'airu? Si in lu chelu di li stelli oy di li planeti, tu sai comu nacxi, tu sai comu sparixi? Si in l'airu, tu sai comu in l'airu mobili per tri misi lu cometa et per sei $105$misi sta lu cometa, et non si sfa, et non esti mobili? Tu sai si lu cometa esti supra li nebuli, oy cum li nebuli, oy sucta? Si sucta oy cum li nebuli, tu sai perkì li nebuli non duranu, et lu cometa dura? Si lu cometa esti supra di li nebuli et supra l'airu tempestatu, tu sai comu nacxi lu cometa in killu locu di airu ubi non esti tempestati? Tu sai comu di la petra et di lu fuchili nacxi focu? Tu sai comu dintra di l'ovu si genera lu pullichinu? Tu sai comu si forma la pinna di lu faxanu, la pinna di lu pauni? Et si tu si supravintu da milli cosi artificiali, et si supravintu da milli miglara di cosi naturali, perkì discridi tu li miraculi di li operi di Deu, ki Deu non li possa fari? Comu addunca la virtuti di Deu fichi di acqua sangui, fichi di rusata manna, de virga serpenti et di serpenti virga; comu senza virtuti di natura la virga di Aaron fichi frundi, fluri et fructu: cussì fichi di lu pani so corpu et di lu vinu so sangui. %VII, 3. Set dubium: - Eu su multu certu ki Deu di acqua poti fari vinu, di virga serpenti, et tucti li autri cunversioni li quali nui ligimu in profecia et filosofia et in poetica oy in nigromancia. Ma kisti cunversiuni sunu ki zo ki esti si cunverti in zo ki non esti: comu si Deu de virga fa serpi, cessa essiri virga et fa Deu nova serpi; si di petra fa homu, cessa essiri petra et fa unu homu novu. Et breviter, omni cunversioni facta per natura oy per divina potencia esti ad terminu novu. Kista cunversioni non esti ad terminu novu, ka tu dichi ki Cristu fichi di lu pani lu so corpu, lu quali innanti era corpu. Quandu Deu fa di petra auru, di costa fimina, fa nova fimina. Quandu Deu fa di pani corpu di Cristu, non fa novu corpu di Cristu, ma fa killu midesmi Cristu; addunca milli miglara di volti si fa $105$Cristu, et disfassi Cristu. Dammi ad intendiri, si tu sai, comu esti kistu. - Respondeo: Aristotili, #V &CPhisicorum&c@, dichi ki per #IIII@ modi si po intendiri mutacioni: &"de non subiecto in non subiectum&", id est, di nenti turnari nenti; et kistu si poti diri ma non si poti fari nè intendiri, nè Deu di nenti poti fari nenti, ka farria, et non farria, ka farria et non farria nenti, et zo esti non fari nenti, et non esti fari. #II@ modo, si intendi mutacioni &"de non subiecto in subiectum&", id est, di nenti fari alcuna cosa; et kistu poti essiri, comu di nenti fu factu lu mundu. #III@, si poti intendiri mutacioni #&"de subiecto in non subiectum&"@, id est, di alcuna cosa fari oy meglu disfarila in nenti; et kistu poti essiri, comu Deu poti tuctu lu mundu disfari et turnari in nenti. Et di kisti dui mutacioni possibili et di la tercia impossibili non dubita omni saviu fidili a Cristu oy infidili contra Cristu, hogi. #IIII@, si poti intendiri cunversioni #&"de subiecto in subiectum&"@, id est, di alcuna cosa in alcuna autra cosa; et kistu poti essiri naturalmenti et miraculusamenti, comu di gramaticu Deu et l'arti poti fari musicu. Eccu mutacioni #&"de subiecto in subiectum&"@:Eu gramaticu non era musicu, et ora su factu gramaticu et musicu. Ad propositum: Si Deu kistu pani non mutassi, et cum kistu pani fachissi essiri Cristu, hiczà sirria pani et Cristu, et Cristu aviria dictu: #- Hic est corpus meum -@; et quia Christus dissi: #- Hoc est corpus meum -@ (id est: Kistu esti lu corpu meu), ni insignau Cristu et teni la santa fidi catholica ki Deu #&"de non subiecto potest facere subiectum&"@, id est, de nienti tuctu lu mundu. Itera, #&"de subiecto non subiectum&"@, id est, di tuctu lu mundu disfari in nenti. Item, #&"de subiecto subiectum ad terminum novum&"@, id est, Deu poti fari di gramaticu puru, gramaticu et logicu novamenti factu logicu. Item, #&"subiectum convertere in aliud subiectum novum&"@, id est, una cosa cunvertiri in altra cosa nova, comu acqua cunvertiri in vinu novu. Item, insigna Cristu zo ki mai non fu factu nè mai $107$fu audutu: ki Deu poti cunvertiri #&"subiectum in subiectum antiquum&"@, id est, fari et cunvertiri kistu ovu in kistu gallu; id est, ki di kistu ovu sia factu kistu gallu presenti. Et cui kistu non intendi, non intendi la latitudini di la divina omnipotencia. #Quia divina virtus potest in totum et in quamlibet partem tocius. Natura potest in totum, set non in quamlibet partem tocius; quia natura potest in tota aqua: potest convertere per corrupcionem aque et generacionem ignis, et fiet de aqua ignis; quia natura non potest in partem aque que est materia aque, ideo non potest transmutare materiam aque. Set divina virtus potest in totam aquam et quamlibet partem aque, in omnem terminum novum et antiquum; ideo potest divina virtus facere, sicut potest precipere: - Fiat aqua vinum -, et factum est de aqua vinum; item potest precipere: - Fiat aqua vinum antiquum -, et factum erit quod de aqua fiet vinum antiquum; quia utraque res, vinum novum et vinum antiquum, tota aqua et quelibet pars aque, subsunt virtuti divine; sicut Deus potest convertere aquam in vinum novum, ita potest convertere aquam in vinum antiquum.@ Kistu volsi mustrari Cristu: ki Deu poti in kistu altissimu sacramentu &"de pani possu fari carni nova&", comu Deu sepe ligimu ki avi factu, quandu ligimu li miraculi di lu corpu di Cristu. Item, ki Deu poti di pani fari lu corpu di Cristu, ià factu antiquu et no novu in sua sustancia. Et la raxuni esti dicta licteraliter: ka la divina virtuti equalimenti avi per subiecti &"de nenti essiri fari essiri&", &"di essiri fari nenti essiri&", &"di essiri cunvertiri in novu altru essiri&", et &"di pani essiri cunvertiri in altru essiri antiquu&", comu di pani corpu di Cristu; ka tucti kisti termini sunu equaliter subiecti a la potencia di Cristu, a la omnipotencia di Deu. Item tu poi vidiri, quandu Deu di pani fa carni nova, cussì esti ad obediencia di la potencia di Deu $108$la carni nova, comu esti la carni facta. Comu addunca quandu Deu cumanda: - Di kistu pani sia facta carni nova -, et statim esti factu cussì; cussì similimenti et equalimenti quandu Deu cumanda: - Di kistu pani sia factu lu meu corpu -, mantinenti esti factu lu corpu; ka equaliter esti sucta la divina potencia, subta la divina obediencia, la carni nova non facta et la carni vegla facta. Kistu bastar divi ad omni intelligenti, et cussì la tracta lu ductur subtili Iohannes Scotus; set ancora per superhabundanti declaracioni dicam adhuc: Tu divi essiri expertu in li mutacioni naturali et in li mutacioni supernaturali. Li mutacioni naturali sunu generacioni, et corrupcioni, et alteracioni ad presens. Et di acqua si fa focu, corrupta la forma di l'acqua et generata la forma di lu focu. Cussì ffriddu si fa caldu, corrupta la ffriddicza di l'acqua et generata la qualitati di lu caldu in l'acqua. Et per ben ki kisti cosi nui li vidimu cotidianamenti, cui sa di filosofia naturali sapi quantu esti difficili ad intendiri kisti mutacioni. Sunu ancora quatru mutaciuni supernaturali: &"creacciuni&", &"adnichilaciuni&", &"transaccidentaciuni&" et &"transsubstanciaciuni&". &"Creaccioni&" esti quandu Deu di nenti fichi tuctu; comu si Deu subito in kista sala fachissi di nenti un distreri, kista esti creacciuni, la quali sulu Deu poti fari; et tu lu intendi, ut puto. #II@, si kistu distreri Deu subito lu disfachissi et fachissilu turnari in nenti, comu fu factu da nenti; kista esti &"adnichilacioni&". &"Transaccidentari&" oy &"transaccidentaciuni&" dichinu li ducturi, quandu de sanu si fa malatu: naturalmenti la sanitati si perdi et nacxi la malatia, la infirmitati. Ma kistu esti alteraciuni, non transaccidentaciuni. Set, dimandu eu, si Deu poti cumandari et diri: - Di sanitati si facza $109$malatia, et zo ki esti sanitati cessi essiri sanitati et sia facta malatia -, cui avi intellectu poti cunucxiri ki si Deu poti di nenti fari luchi, di nenti fari chelu, di nenti fari zo ki voli, ki Deu poti di omni cosa cumandari et fari altra cosa; et cussì poti fari lu friddu cessi essiri friddu et incumenci essiri caldu, la blankicia cessi essiri blankicia et sia nigricia. Et kista mutaciuni si clama &"transaccidentaciuni&", id est mutacioni et cunversioni di accidenti in accidenti: #transaccidentacio totalis, accidentis in accidens conversio.@ Unde, comu l'alchimistru muta l'accidenti di l'argentu vivu in l'accidenti di l'argentu veru, et fa pisu et sonu et soldu di argentu vivu, ma non si muta la sustancia di l'argentu vivu in sustancia di argentu soldu, comu dichi Aristotili: #«Sciant alchimiste rerum species permutari non posse»@, eccu ài naturali mutacioni, naturali alteracioni di accidenti in accidenti, non mutata substancia. Cussì, dicu eu, Deu poti fari ki un goctu di oglu si mutinu li accidenti di oglu in accidenti di acqua, et sirrà la substancia di l'oglu et li accidenti di l'acqua, et parrà acqua, comu lu alchimistru fa pariri ramu auru, mutandu li suli accidenti, non mutandu la substancia di lu ramu. Cussì esti un'altra #IIIIta@ transmutacioni supernaturali, la quali Deu poti fari, ki si clama da li ducturi &"transubstanciacio&", tocius substancie in substanciam transicio, id est: di kistu truncu Deu poti fari vitellu, ki tucta la substancia di kistu truncu si cunverta et muti in substancia di vitellu. Et kistu esti manifestu ad omni homu lu quali cridi a Deu. Ora intendi beni: Kistu pani per tri modi si poti transmutari per virtuti divina. Uno modo, ki li suli accidenti di pani si mutassiru in accidenti di rapa, punamu, et la substancia di lu pani rumanissi: tu vidirissi rapa et sirria pani; et per kistu modu non si fa in kista transmutacioni, ka lu pani, inanti la cunsecracioni et poi, pari pani et apparinu li $110$accidenti di lu pani. Alio modo si po transmutari, ki tucta la substancia di lu pani et li accidenti di lu pani si mutassiru, virtute divina, in substancia di rami et accidenti di rami; et per kistu modu non si muta kistu pani in lu sacramentu, comu tu per te vidi. Tercio modo, si muta kistu pani, ki la substancia di lu pani si muta in lu corpu di Cristu per virtuti divina, la quali avi in summa obediencia lu pani et lu corpu di Cristu, comu dictu avimu supra, et li accidenti rumaninu comu innanti. Et cussì esti in kistu santissimu et divinissimu et altissimu sacramentu, ki Deu cumanda: - Faczassi di kistu pani lu corpu meu; kista substancia di kistu pani si transmuti et cessi essiri substancia di pani, et sia substancia di lu corpu meu. - Comu Deu poti fari di nenti lu corpu di Cristu, comu Deu poti fari di blankicia nigricia transaccidentando, cussì poti fari di la substancia di lu corpu di lu pani la substancia di lu corpu di Cristu. Comu Deu poti diri, poti fari. Deu poti diri: - Kista sustancia di pani sia facta lu corpu meu -, et cussì fa ki de la substancia di lu pani si fa lu corpu di Cristu. #Ita dicit tota ecclesia, unde in decreto@ &CDe conse©&c #d. II c &CQuia corpus&c, et est decretum@ Eusebii Emiseni: #«In Christi substanciam terrena et mortalia convertuntur».@ Item, innanti la benedictiuni est la substancia di lu pani et li accidenti di lu pani, et tu vidi li accidenti, et non vidi la substancia; ka li philosofi sapinu ki di mi nullu vidi la substancia di l'anima mia, nè vidi la substancia di lu corpu meu, ma vidi la mia grossicia et la mia grandicia, lu meu culuri et li mei figuri. Poi di la benidictiuni tu vidi li accidenti di lu pani, ka Deu non fichi mutacioni di li accidenti, ma fichi mutacioni di la substancia di lu pani, transmutandula in substancia di Cristu. Si tu non intendi, legilu dechi volti et intindirailu. %VII, 4. $111$ Prega Deu cum cori humili et devotu, di': #«Revela oculos meos, et considerabo mirabilia de lege tua. Da michi intellectum et scrutabor legem tuam»@, etc© Mustratu avimu comu de lu pani si fa corpu di Cristu per transubstanciacciuni et non per transaccidentaciuni, et ki Deu poti cunvertiri a terminu novu et a terminu antiquu omni cosa creata. Ma ancora resta a rispundiri et fari ad intendiri comu lu corpu di Cristu milli volti lu iornu non si fa et non si disfa. Respondeo: Kistu lu intindirai, quandu tu cunuxirai ki una cosa per diversi modi poti essiri una cosa in diversi loki; ka eu dicu ki lu corpu di Cristu corporalmenti era in tavula, et per unu altru modu era in la hostia. Ka eu dicu ki lu corpu di Cristu corporalmenti era in tavula et sidia, et spiritualmenti et veraxamenti era in la hostia; ka eu dicu ki lu corpu di Cristu corporalmenti sidia in tavula, et sacramentalmenti era in la hostia. Quandu tu cunuxirai ki una midesima cosa poti essiri per diversi modi cum sua viritati in diversi loki, tu cunuxirai ki lu corpu di Cristu esti in la hostia, et zo ki tu dimandi, id est ki lu corpu di Cristu non si disfa milli volti lu iornu, ma si disfa unu novu modu &"essendi in&", comu poi dirrimu. - Or mi dimustra comu una cosa poti essiri in diversi loki. - Respondeo: - Deu su tucta viritati; kista viritati esti in la menti divina. Cunucxilu tu? - &CDisscipulus&c: - Cunuxilu. - &CMagister&c: - Kista viritati esti in la menti angelica di tucti li angili, ka tucti li angili cunuxinu ki Deu sa tucta viritati; addunca kista viritati, ki Deu sa tucta viritati, esti in mente di tucti li angeli. - &CDiss©&c: - Et kistu intendu eu ancora. - &CM©&c: - Kista viritati sì esti in la menti di tucti li savii homini, ka tucti li savii homini cunuxinu ki Deu sa tucta viritati, et zo ki illi cunuxinu esti dintru la menti loru. - $112$&CD©&c: - Et ancora kistu cunuxu eu. - &CM©&c: - Kista viritati esti in li toi aurichi, kista viritati esti in la mia lingua, kista viritati esti in kista scriptura? Kì si non è veru &"kista viritati esti in kista scriptura&", addunca mai non scrivisti nè mai ligisti viritati, mai non dichisti nè audisti viritati. - &CD©&c: - A mi pari ki si eu dicu : Kista viritati non esti in kista scriptura, cunsimilimenti aiu a diri ki mai viritati non è scripta, ki mai nulla viritati fu lecta, mai nulla viritati fu dicta per lingua di homu, mai nulla viritati fu auduta da aurichi di homu; et kistu esti inconvenienti manifestu: addunca una viritati per diversi modi esti in mente divina, angelica et humana, et in la lingua et in l'aurichi et in la scriptura. Et comu una viritati sì esti in diversi et milli loki per diversi modi, cussì unu corpu di Cristu esti in diversi hostii, et in la tavula di la mensa sidia corporalmenti et localmenti, et in la hostia esti spiritualmenti. - %VII, 5. Dubitaret aliquis: - Ki veni a diri: &"lu corpu di Cristu esti in la hostia spiritualmenti, et non esti in la hostia localmenti&"? - Respondeo: Essiri in unu locu localmenti, veni a diri essiri cummisuratu et cuntinutu da killu locu; comu quandu l'acqua esti dintra la conca localmenti, l'acqua esti cuntinuta da la conca et commensurata cum la conca, ka tantu esti lu vacanti di la conca, quantu esti lu plinu di l'acqua la quali esti intra la conca. Cussì quandu lu nostru signuri sidia in tavula, ipsu era in corpu et in anima supra la tavula, et era circumscriptu et inturniatu et commensuratu da l'airu intornu, atornu di sì; comu l'araniu quandu esti in acqua, la sua mitati oy tantu esti chintu di acqua, l'autra parti, la quali esti supra di l'acqua, esti chinta di ayru. Cussì per natura omni corpu esti in loco $113$localmenti, ka omni corpu esti cuntinutu d'altru corpu et misuratu da altru corpu. Comu li philosofi diffinixinu et dichinu ki cosa esti locu, et rispundinu: #«Locus est superficies corporis ambientis aliud corpus»@, id est: Locu esti suprafachi di killu corpu la quali inturniya un altru corpu, comu la suprafacchi di la conca inturniya tucta la suprafachi di l'acqua et esti locu di l'acqua; a kistu modu lu corpu di Cristu sì era in tavula, a kistu modu lu corpu di Cristu sì esti vivu in chelu, a kistu modu commensuratu non esti lu corpu di Cristu in la hostia. Ma lu corpu di Cristu esti in la hostia corporalmenti et presenti, et non vi esti localmenti, ma esti ivi corporalmenti presenti et veramenti. - Or mi di' comu. - Respondeo: Dicuti ki lu primu chelu esti corporalmenti et presenti et veramenti illà duvi illu esti, et lu primu chelu non esti localmenti in autru corpu, ka nullu autru corpu chingi et inturniya lu primu chelu nè commensura lu primu chelu, altramenti lu primu chelu non siria primu chelu. Si tu intendi, Deo gracias; si tu non intendi, interroga sapientes, licteratos, philosophos. Ancora avimu un'altra cunsideracioni a ddeclarari, comu lu corpu di Cristu esti in la hostia corporalmenti presenti, et non ch'esti localmenti. #&"Dupplex est posicio: parcium in toto et parcium in loco&"@. Id est, lu corpu meu avi li soi parti: la testa supra lu collu, lu collu supra li spalli, li spalli supra lu pectu, lu pectu supra lu ventri, lu ventri supra li flanki, li flanki supra li cocxi, li cocxi supra li gambi, li gambi supra li pedi; kisti parti cussì posti si dichinu &"ordini di li parti in lu so tuctu&". Et si Deu disfachissi omni corpu et cunservassimi in meu essiri, ancora eu aviria kistu ordini di li mei parti in lu meu tuctu, et lu meu corpu non aviria ordini di kisti parti a nullu locu, ka nullu locu sirria. Esti, #II, &"posicio parcium in loco&"@. Comu de facto ora eu su in l'airu lu quali mi $114$chingi, et la testa mia esti in l'airu supranu et lu mezzu meu in l'airu mizanu, et lu baxu meu in l'airu bacxu; cussì meglu forsi tu illictratu poi pensari, si eu fussi intra un flumi via a la gula, eu aviria li parti mei ordinati in mi tuctu, et #II@, aviria li mei parti ordinati in l'acqua. Lu corpu di Cristu in la hostia avi li so parti ordinati in so tuctu, comu si lu mundu nenti fussi, et sulu lu, corpu di Cristu fussi. Et lu corpu di Cristu esti corporalmenti presenti in killa hostia, ma non avi li parti ordinati in la hostia, ka non avi &"posicionem parcium in loco&", ka la hostia non esti locu di lu corpu di Cristu. Et tamen Cristu esti in killa hostia presencialiter, corporalmenti; et non localiter, non localmenti. %VII, 6. #Dubitaret aliquis@: - Comu Cristu esti in killa hostia presenti? - Respondeo: La natura di la transubstanciacioni esti tali, ki quandu di truncu si fa vitellu per virtuti divina, là dundi esti lu truncu, illà siria lu vitellu. Cussì in kista santissima et altissima transubstanciacioni, quandu Cristu cumanda: - Di pani si facza lu corpu meu -, la substancia di lu pani cessa essiri substancia di pani et incomenza essiri corpu di Cristu, et per consequens illà dundi era lu pani, illà esti corpu di Cristu, salvatu l'ordini di li parti di lu corpu di Cristu in lu so tuctu, et non avendu li parti di lu corpu di Cristu ordini in nullu locu di la hostia, ka Cristu non esti in la hostia comu in locu. Unde nota beni, lecturi, zo ki eu dicu: Quandu di ovu si fa pullu, illà esti lu pullu dundi era l'ovu, et zo esti per natura di cunversioni et di generacioni; et lu pullu non veni da fora et mectisi intra l'ovu, ma lu pullu nacxi dintra l'ovu et esti dintra l'ovu corporaliter et localiter. Quandu la divina virtuti cunverti lu pani in lu corpu di Cristu, $115$illà dundi era lu pani, esti lu corpu di Cristu corporaliter per la virtuti di la cunversioni, ma non ch'è localiter, comu avimu sepe dictu. - Ma dimmi ancora: Eu ti aiu intisu, comu Cristu esti presenti in la hostia : ka comu nacxi lu pullastru dintra l'ovu, cussì per transubstanciacioni et per cunversioni si cunverti lu pani et fassi corpu di Cristu, et esti lu corpu di Cristu illà duvi era lu pani corporalmenti, ka di lu corpu di Cristu non si ndi muta, non si ndi cania nenti. Et ancora intendu ki lu corpu di Cristu esti in la hostia presenti corporalmenti et non localmenti, ka tu fai differencia comu nacxi lu pullu dintra l'ovu et comu si cunverti lu pani in lu corpu di Cristu; ka lu corpu di Cristu non pigla modu di essiri in lu pani, illà dundi era lu pani comu pani, ma lu pullu lu quali nacxi pigla modu di essiri in l'ovu comu ovu. Et perzò dichi tu: Lu pullu nacxi intra l'ovu et esti dintra l'ovu localmenti. Et dichi: Lu corpu di Cristu esti illà dundi era lu pani, corporalmenti presenti, ma non localmenti. - &CM©&c: - Beni ài intisu. - &CD©&c: - Dimmi ki intendi diri quandu tu dichi: Lu corpu di Cristu esti in la hostia spiritualmenti. - Respondeo: Lu spiritu poti essiri in alcun locu, corporalmenti et spiritualmenti. Cussì lu corpu di Cristu poti essiri in dui loki, in unu corporalmenti, et in l'autru spirtualmenti. Et declarumi cussì: L'angilu Raphaeli poti essiri hiczà spiritualmenti comu spiritu invisibili et impalpabili; item poti essiri in kistu midesmi locu corporalmenti, visibili et palpabili. Eccu ài ki lu spiritu poti essiri in locu per dui modi: corporalmenti comu corpu, et spiritualmenti comu spiritu. Et essiri spiritualiter li esti propriu, et essiri hiczà corporaliter li esti datu per virtuti di Deu. Cussì sicut spiritus ad corporalia, ita corpus ad spiritualia; id est comu lu spiritu a lu modu corporali, cussì lu corpu a lu $116$modu spirituali. Lu corpu di Cristu per propria natura corporali in tavula sedi localmenti et visibilimenti comu omni altru corpu, et in la hostia esti invisibilimenti comu spiritu: esti corpu, et avi modu di essiri comu spiritu. Cussì dichi et canta la prosa: #«Celo visibiliter Caro Christi sita, Forma panis aliter Latet, hic vestita Solus novit qualiter Hanc ponit ita Potestque facilior Virtus infinita».@ Et si dubiti, dichendu: - Lu spiritu simul et semel non poti essiri hiczà visibilimenti, et a Ruma spiritualmenti presenti invisibilimenti, et tu dichi ki lu corpu di Cristu esti in chelu corporalimenti, visibilimenti, et localimenti, et in l'autaru esti presenti simul et semel invisibilimenti: non ài datu bona similitudini -, respondeo: Intendi suctilmenti: supra eu dissi ki la viritati simul et semel in diversi loki per diversi modi esti, et intandu dedi exemplu propriu, ki comu la viritati poti essiri simul et semel in diversi loki per diversi modi, cussì Cristu poti essiri in chelu et in l'autaru unu et in milli, simul et semel in diversi loki. Et hic ancor ti dicu ki comu una cosa poti essiri in diversi loki per diversi modi &"essendi in&", cussì lu corpu di Cristu poti essiri in diversi loki per diversi modi &"essendi in&", ka kisti diversi modi &"in&" sunu compossibili et stainu insembli cum lu corpu di Cristu, comu la parti esti in lu so tuctu, et esti in lu so locu simul et semel, et cussì de aliis modis &"essendi in&". Unde dico ki modus &"essendi in&" ut in loco, et modus &"essendi in&" ut in signo pleno, simul et semel potinu essiri et cunviniri a lu corpu di Cristu. $117$Item, corpu soldu poti aviri modu di essiri et stari comu corpu fluidu; corpu naturali po aviri modu di stari comu corpu mathematicu. Exemplu: L'acqua curri et aiachia, fassi cristallu; l'auru esti soldu et squaglassi et fassindi inca di scriviri, et scrivimu di auru comu scrivimu di inclostru. Item, innauru una tacza di argentu et stanchi suctilmenti l'auru oy la fachi di l'auru supra la fachi di l'argentu, kì non si poti disserniri l'una facchi supra l'autra comu due superficies mathematice. Vidi ora comu li corpora potinu aviri diversu modu di situ. Vidi ancora ki li philosofi dichinu: #«Predicamenta sunt inpermicxta, modi predicandi sunt permixtibiles. Determinata est substancia et, preter in quale, materia prima est substancia et refertur ad formam»@. Cussì lu corpu esti diversu da lu spiritu. Ma lu corpu poti aviri lu modu di essiri presenti comu spiritu, et sic lu corpu di Cristu era presenti in la tavula comu corpu, et era et esti presenti in la hostia comu spiritu; in la tavula visibiliter, in la hostia invisibiliter manenti, mutata la substancia di lu corpu di Cristu. Si tu intendi, Deo gracias; si tu non intendi, non me scriptorem set te neglecxeris ipse. %VII, 7. - Set dimmi: lu corpu di Cristu corporalmenti era in tavula, sacramentalmenti esti in la hostia. Ki veni a diri: &"lu corpu di Cristu esti in la hostia sacramentalmenti&"? - Respondeo: #Sacramentum est sacre rei signum; unde per locum a casibus &"sacramentaliter&"@ veni a diri &"significabiliter&". Dicu &"bonu&" et &"bonamenti&"; cussì dicu &"sacramentu&" et &"sacramentalmenti&". Ki esti &"sacramentu&"? &"Signu&". Ki esti &"sacramentalmenti&"? &"Significativamenti&". Comu esti $118$lu corpu di Cristu in la hostia? Comu signatu in signu, comu la viritati significata per la parola esti in la parola. Set atende, lector, ka si tu non intendi beni, ti purrissi malamenti ingannari. Lu signu esti plinu di lu signatu, et alcuna volta esti vacanti da lu signatu. Exemplum: Eu dicu &"navi va per mari&"; kistu signu di kista scriptura &"navi vai per mari&" esti vacanti di lu signatu, ka in kista scriptura nulla navi chi esti ki vada per mari. Per kistu modu non dicu eu &"lu corpu di Cristu esti in la hostia comu signatu in signu voytu, in signu vacuu&", set dicu ki lu signu alcuna volta esti plinu di lu signatu: comu lu chircu misu inanti a la porta esti signu ki illà si vindi vinu, et alcunu intra lu chircu chi mecti una caraba di vinu; intandu lu chircu esti signu plinu di lu vinu signatu, et significa et cunteni lu vinu signatu. Cussì quandu eu ti dicu ka ti voglu far beni, kisti paroli sunu signu vacanti di lu beni, lu quali eu ti voglu fari; ma quandu eu ti dugnu unu nobili anellu in digitu, kistu esti signu plenu di lu beni lu quali eu ti voglu fari. Cussì quandu Christus esti pintu in la tavula, killa pintura esti voyta di la presencia di lu corpu di Cristu; ma quandu eu ti dayu la hostia cunsecrata, eu ti dayu signu plinu di lu corpu di Cristu, ka dintra di la hostia viraxamenti, corporalimenti esti presenti lu infinitu omnipotenti Iesu Cristu, la cui infinita potencia mustra kistu sacramentu ad omni fidili et ad omni credenti. Ancor ti dicu ki Aristotili dissi ki per #VIII@ modi una cosa poti essiri in una altra, et dichi ki octo sunt modi &"essendi in&". Boecius dissi ki sunu novi modi &"essendi in&". Iesu Cristu dichi et fichi unu decimu modu &"essendi in&". Cui esti killu ki cridi in Deu, ki non cridi ki Deu poti fari un sextu sensu, lu quali nullu lu sapi pensari? Numquid, inperzò ki tu non sai pensari un sextu sensu, inperzò Deu non lu sapi fari et non lu poti fari? Non poti Deu fari una nova creatura, unu $119$novu animali, unu novu auchellu, li quali mai non foru facti? Certe sic; cussì dicu eu. Aristotili dissi: «Lu regnu sta in manu di lu re, lu re sta in la camera; altramenti esti lu regnu in manu di lu re, et altramenti esti lu re in la cammera». Cussì dichinu li savii: «Lu culuri russu esti in lu vinu, lu vinu esti in lu vitru blancu; addunca lu culuri di lu vinu esti in lu vitru blancu? Non est verum, kì per altru modu lu culuri esti in lu vinu, et per altru modu lu vinu esti in lu vitru». Cussì dicu eu. Aristotili dissi: «Lu tuctu esti in li soi parti: unu modu di &"essiri in&"». Aristotili dissi: «Li parti sunu in lu so tuctu: sicundu modu di &"essiri in&"». Aristotili dissi: «Genus est in specie: terciu modu di &"essiri in&"». Aristotili dissi: «Species est in genere: #IIIItus@ modus di &"essiri in&"». Aristotili dissi : «La forma esti in la materia: quintus modus di &"essiri in&"». Boecius dissi: «La muntagna esti dintra l'anima: sextus modus di &"essiri in&"». Aristotili dissi: «Lu vinu esti in la carrabba sicut locatum in loco: septimus modus &"essendi in&"». . . . . . . . . . . . sicut rectum in regente, comu lu regnu in manum di lu re: octavu modu di &"essiri in&"». Aristotili dissi: «Lu cumbactiri esti vinutu in beni, sicut aliquid in suo fine: nonu modu di &"essiri in&"». Iesu Cristu dichi: - Lu meu corpu esti in kista hostia -: novu modu di &"essiri in&", et decimu modu di &"essiri in&", comu signatu in signu non vacanti, ma in signu plenu di lu signatu. Cui esti killu ki intenda et dica : - Deu no lu poti fari -? Nullus. Cui esti killu ki no lu intendi, et possa diri: - Deu non lu poti fari, ka eu non lu possu intendiri -? A kistu dicu eu: fFratri karissimu, intendi ki Deu poti plui fari ki tu non sai pensari? %VII, 8. $120$ Dubium aliud: - Tu dichi ki Cristu, per virtuti di la cunversioni di lu pani ki esti factu corpu di Cristu, dichi ki Cristu esti presenti in kista hostia, ka lu terminu di la cunversioni esti illà dundi innanti era la cosa cunvertibili; comu supra monstrasti di la generaciuni, illà esti lu pullu undi era lu plinu di l'ovu lu quali fu cunversu in pullu; addunca dicu eu: Milli volti nacxi Cristu. - Respondeo: Non è veru; ma kistu esti ben veru: milli volti di pani si fa corpu di Cristu, milli volti di pani novu si fa lu corpu di Cristu antiquu, ka non su milli corpi di Cristu ma unu antiquu, killu lu quali di la virgini nacxiu. Unde teni a menti ki in kistu santissimu sacramentu la mutacioni di lu pani omni iornu esti nova, lu modu dechimu &"essendi in&" omni iornu esti novu per la infinita virtuti di Deu, ki fa et poti fari kistu dechimu modu di &"essiri in&". Lu corpu di Cristu mai non si rinova, ka semper esti killu unu, lu quali di la virgini nacxiu, lu quali a la cruchi pindiu, lu quali per nostra sperancia resussitau; et esti localiter in chelu. Et comu eu ora seiu, poi mi levu in pedi, poi mi culcu, sunu unu midesmi et mutu diversi modi di essiri in locu; cussì unu Cristu ipsu midesmi esti unu, lu quali per un modu esti in chelu localmenti, et per unu altru modu esti in la hostia sacramentalmenti, semper in corpu et in anima in sua divinitati in la hostia presenti. Ora poi intendiri comu Cristu in la hostia non si fa milli volti, nè si disfa milli volti. %VII, 9. &CDisscipulus&c: - Tu ài dictu ki Cristu non si sfa. Ma dimmi, si tu sai: Si Cristu non si sfa, ki si fa di Cristu, quandu $121$avimu maniatu lu pani et bivutu lu vinu, comu dichi Paulu: «Probet seipsum homo et sic de pane illo edat et de calice bibat»? - Respondeo: - Quandu lu suli raia intra unu spechiu, quanti suli vidi in killu spechyu? - &CD©&c: - Un suli viyu intra killu spechyu. - - Rumpi kistu spechyu in #C@ parti; quanti similitudini di suli vidi? - &CD©&c: - Dicu ki eu viyu un suli per milli similitudini di suli. - - sSfrachinamu un peciu di kistu spechyali; sfrachini tu la similitudini di lu suli? - &CD©&c: - Medeu no, ka eu non su sì xoccu ki, si eu possu sfrachinari lu vitru di unu spichiali in un mortaru, ki eu crida ki eu possa sfrachinari la similitudini di lu suli. - &CM©&c: - Beni intendi; ma dimmi: ki si fa di killa similitudini ki non pari? - &CD©&c: - A mi pari ki illa rimani in so locu. Comu supra insignasti, Deu sa omni viritati; kista viritati esti in li mei paroli; quandu mancanu li mei paroli, undi esti kista viritati? Rispundumi a mi et dicu: La viritati esti in so locu. Et cussì dicu eu: Si li angili et li homini mancassiru, non mankiria kista viritati, ma siria in so locu, in la divina menti, la quali mai non po mancari. - &CM©&c: - Cussì divi tu pensari: ki tuctu kistu unu esti in so locu et esti in milli hostii comu in so signu plinu, comu in so sacramentu plenu di Cristu presenti; quandu si disfa lu pani et lu vinu, non si disfa Cristu, ma Cristu rumani in so locu in chelu. Item, comu quandu la nebula si sfa, ki si fa di l'arcu di lu suli? Rumani in so locu; ka la nebula si sfa, lu splendur di lu suli non si sfa. Ancor divi tu pensari ki comu la scriptura si stracza et non si stracia la viritati, si li paroli mancanu, non manca la viritati; cussì, si lu pani si mastica, non si mastica lu corpu $122$di Cristu. Comu si rumpi lu spichyali, non si rumpi la figura di lu suli, cussì si tu gecti intra lu rigagna kistu pani, non bructi lu corpu di lu signur Iesu Cristu. Ancor divi tu imaginari ki Deu poti fari ki lu suli sia in chelu localmenti, et issu suli essiri in milli spechi presencialmenti senza sua representaciuni accidentali, ma per sua propria substancia, non comu in milli loki, ma comu in milli spegli. Et cussì pensu eu Cristu essiri in chelu localmenti et essiri in milli hostii presenti corporalmenti in corpu et in anima, non comu in locu, ma comu signatu in signu plenu di lu signatu. Et esti unu in chelu, et killu midesmi in l'autaru, cum dui diversi modi &"essendi in&": in una parti, ut in loco; in autra parti, ut in signo pleno. - - Restami unu dubiu: Tu ài dictu ki una viritati esti in mente divina et in mente angelica et in mente humana et in li aurichi et in li paroli et in li scripturi. Comu amustri tu ki sia una viritati? - Respondeo: Eu la mustru ki esti una viritati in numero, per la regula di Aristotili #«Unum uni opposicio»@, per la regula di Aristotili #«Contradiccio est affirmacio et negacio unius et eiusdem rei in numero»@. Intendi beni, lictur vulgaru: Una negacioni non avi cuntradictoria si non una affirmacioni. Comu kista negacioni &"eu non maniu&" non avi cuntradictioni a kista affirmacioni &"tu mangi&" oy &"killu mania&", ma si tu voi dari la cuntradiccioni di kista negativa &"eu non maniu&", kista una affirmativa esti la sua cuntradictoria: &"eu maniu&"; et comu una negativa non avi cuntradictoria si non una affirmativa sula, cussì una negativa sula a quanti cuntradichi, killi tucti quanti sunu una cosa; per ki quandu eu dicu kista negativa &"Deu non sa tucta viritati&", eu cuntradicu a tucti kisti viritati: di Deu, di l'angilu et di li homini, di li dicti et di li scripti et di li auduti; et cussì in kisti esti viritati una sula in numeru, poikì una negativa cuntradichi a tucti kisti. $123$Ma sachi ki li filosofanti avinu dui opinioni. Alcuni dichinu ki in li nostri scripti et in li nostri dicti esti viritati et natura di viritati. Et secundu kista opinioni esti clarissimu exemplu ki, comu una viritati esti in Deo et in creaturi et in scripti etc©, cussì unu Cristu esti in diversi sacramenti, in diversi hostii. Alcuni autri philosofanti dichinu ki la viritati non esti si non in unu locu, ma li signi di la viritati una sula sunu in milli loki. Unde quandu nui dichimu &"la viritati esti in kista scriptura&", #illi exponunt actum exercitum pro actu signato@, et dichinu &"la viritati esti significata in kista scriptura&", &"la viritati esti significata in kista parola&", &"la viritati esti significata in la menti mia&"; comu dichi Aristotili : #«Sunt ergo ea que sunt in voce eorum que sunt in anima passionum note»@, id est: Li dicti significanu li signi di la menti, et li signi di la menti significanu li cosi naturali fora di la menti. Et eu sachu ki unu licteratu disputandu cum mi, eu non li pocti rumpiri per raxuni ki la viritati non fussi presenti in la oracioni et in li dicti et in li scripti. Nè cridu ki si possa reduchiri a cuntradictioni, si eu voglu diri: &"Una viritati esti in milli loki per diversi modi&". Et kista esti optima manuduccioni, comu lu corpu di Cristu esti in milli autari veraxamenti, senza cuntradictiuni. Et cussì lu intendinu tucti li ducturi, quandu dichinu: #«Christus est in celo localiter, in sacramento sacramentaliter»@, comu avimu dictu. %VII, 10. Set a declarari la viritati di kistu altissimu sacramentu sunu dubii ancora. - Quare dominus Iesu non fichi ki kistu santu corpu si vidissi, cum zo sia ki kistu sirria unu altissimu miraculu cunfortativu di tucti li fidili et repressivu di tucti li infidili? - $124$Respondeo: Sequitiria inconvenienti: oy ki Deu revelassi li secretancii mei, oy ki Deu diffindissi li peccata mei. Eccu, eu su un previti michidaru et larruni; stanocti, stamatina, cantu missa: si Deu in li mani mei parissi a tuctu lu populu in figura humana oy in alcunu altru miraculu, cui purria pensari nè diri mali di mi? Et sic defendiria li mei peccati. Si vero, quandu eu su michidaru et larruni, non apparissi Cristu in lu meu sacramentu, illu mi puplikiria et spumpiriami et mustririami peccaturi puplicu, quandu eu fussi peccaturi occultu; quod esse non debet. Item, quandu zo fussi, non si cunvertirianu li infidili: ma, primo, per consuetudini ssvilirianu lu miraculu; #II@, li infidili dirrianu ki simu magari; #III@, dirrianu ki in nui si crixi et muta lu pani, comu si dichi di lu pani di li pactarini; #IIII@, li malvasi previti non dubitirianu di blastimarilu, comu non dubitanu di rumpiri et di sputar la cruchi; #V@, lu meritu di la fidi siria minu; #VI@, Cristu si divi vidiri non in via, set in patria: cui cussì voli, vurria ki la nostra via fussi nostra patria; ultimo, Deu non mustra continua miracula, set rara, per dimustrari la sua omnipotencia. %VII, 11. Aliud dubium: - Pari a li filosofanti ki nui dichimu contra nostri sintimenti, ki nui dichimu contra nostra viduta, nostra auduta, nostru gustu, nostru odoratu, nostru tactu. Et dissi Aristotili, et lu comentaturi: #«Obmictentes sensum, quedam est infirmitas intellectus. Et signum verborum verorum est rebus concordare sensatis»@. Nui dichimu contra sentimentu et contra ymaginacioni; addunca nui dichimu menzogna. - Respondeo: Comu Deu divi essiri amatu supra tucti li cosi, cussì divi essiri cridutu supra tucti li cosi. Et inperzò comu la incarnacioni et passioni di Cristu esti cumplementu di la caritati, cussì kistu sacramentu esti cumplementu et $125$fortificamentu di nostra fidi. Video accidenti di pani et credo ki sia corpu di Cristu: plu cridu a Cristu Deu ki a la mia vista, plu cridu a Cristu Deu ki a la mia auduta, ki a lu meu tactu, ki a la mia ymaginacioni. Item, nui non negamu lu sensu, ma nui tinimu lu sensu veru et la fidi vera; ka tu di kista carta non vidi la substancia, ma vidi li soi accidenti. Et cussì eu viyu di killa hostia inanti et poi li accidenti, et mai non viddi la substancia. Item, quandu tu bivi lu vinu, tu non senti la substancia di lu vinu, ma senti lu accidenti, lu sapuri di lu vinu; unde si tu ài colera a la lingua, tu bivirai et sentirai li accidenti di lu vinu et di la colera amara, et nenti sentirai di la sustancia. Et supra ti arricorda, ki Deu in kistu sacramentu fa memoria di tucti li soi miraculi. Si nui dichimu contra nostra ymaginacioni, li philosofi ni insignanu, modo philosophorum: #«Ymaginacioni credere inconveniens est»@. Cui poti satisfari a la sua ymaginacioni? Supra lu culmu di l'ultimu chelu non ch'è vacanti, nè plinu, nè locu, nè tempu; et tamen non esti alcunu philosofanti ki di kistu dictu non sia certu, et cridi plui a la raxuni ki non cridi a la ymaginacioni. Unde, si non viyu Cristu, si non l'audyu, si non lu toccu, si non lu sentu, si non lu tastu, non esti contra sentiri, ka nullu senti si non accidenti. Si tu non sai ymaginari comu esti unu Cristu in dui autari, tu divi plui cridiri a la raxuni ki non a la ymaginacioni. Supra dictum est: #«Discamus Deum aliquid posse»@, etc© Et eu ti dicu cussì, ki kista sula cosa mi fa cridiri ki Iesu Cristu esti veru Deu: quandu fichi predicari, cridiri et adorari ki &"kistu esti lu corpu meu&". Et est racio, ka kista menzogna non poti viniri, primo, in menti di nullu saiu minzunaru, nè in menti di nullu folli minzunaru; ka omni saiu minzunaru dichi minzogna apparenti cum culuri di viritati. Non dichi &"petra esti pani&", ma dichi &"argentu vivu cungelatu et affissatu est veru argentu&"; sickì kista minzogna, si fussi $126$minzogna, non siria dicta da saiu mintituri nè da saiu ingannaturi, nè folli minzunaru l'aviria saputu truvari, et minus l'aviria saputu cunfirmari in la menti di li audituri: per ki sequita ki kistu non esti minzogna; addunca esti viritati. Et si pro quia kistu esti veru, illu esti sì gran veru ki nullu lu poti fari si non Deu, nullu lu poti intendiri si non cui avi la fidi di Deu, la doctrina di Cristu Deu, la doctrina di la santa theologia. Et imperzò omni iornu eu dicu: #«Ave vivens hostia, Veritas et vita, In qua sacrificia Cunta sunt finita; Per te patri gloria Datur infinita; Per te stat ecclesia Iugiter munita».@ %VII, 12. Set dimmi: Di kistu pani et di kistu vinu cunsecratur unu homu si ndi purria nutricari; addunca lu corpu di Cristu passa et smalticxissi in nostru nutricamentu? - Respondeo: Tu non sai li virtuti di Deu. Quandu Deu fichi veniri focu da chelu in lu sacrificiu di Helyas #(&CIII Regum &c XVIII f)@, di la naturali materia fichi focu; poi ki fu factu lu miraculu, lu focu riturnau in la preiacenti naturali materia. Cussì di lu focu di lu ruvectu sub Moyse, etc© Cussì fa Deu in tucti li soi miraculi: quandu Christus fu baptizatu, Deu fichi de la naturali materia una columba, la quali vinni supra la testa di Cristu; quandu fu la Pentecosta, Deu fichi di la naturali materia viniri focu supra li disscipuli; poi, factu lu miraculu, lu focu et la palumba riturnaru in la preiacenti naturali materia. Cussì fa Cristu Deu in kistu santissimu $127$sacramentu: de lu pani fa lu so santissimu corpu, cunvertendulu in lu so veru corpu; poi ki esti factu lu miraculu, killu ki innanti era pani ritorna in lu preiacenti pani; di killu preiacenti pani si nutrica killu ki tantu mania. Unde pensa beni ki li accidenti di lu vinu, mentri sunu in forma di veru vinu, veraxamenti lu sangui di Cristu esti in killi specii et similitudini di vinu. Quandu la virtuti digestiva di lu stomacu transmuta li accidenti di lu vinu a forma incompossibili di lu vinu, cessa lu signu, cessa lu sacramentu, lu quali non esti si non signu; et ritorna lu pani comu illu era innanti, et ritorna lu vinu, la substancia di lu vinu, comu illu era innanti; et di killu pani et di killu vinu si nutrica lu manianti. %VII, 13. Set dubium: - Tu dichi ki di pani si fa corpu di Cristu; addunca di Cristu si fa corpu di pani, poi ki li accidenti su mutati et tracaniati da lu statu di la forma di accidenti di vinu et di pani. Item, kistu pani lu quali ritorna, di ki si fa? Oy di nenti, et allura Deu crea lu pani; oy si fa di lu pani, et zo non esti verum, ka in lu sacramentu non chi esti pani, ka esti mutatu et transsustanciatu in corpu di Cristu; addunca si lu pani ritorna, et non si fa di nenti nè de pani altru, addunca si fa di corpu di Cristu. - Respondeo: Lu pani si cunverti virtute divina in corpu di Cristu, et poi la cunsecracioni non rumani pani, ma lu corpu di Cristu non si cunverti in pani, ka si ssi cunvertissi in pani non rimarria corpu di Cristu; attamen semper Cristu rimani in chelu. Et inperzò esti da diri ki si killu pani Deu lu adnichilassi, lu farria divintari nenti, et Deu di nenti lu purria fari killu midesmi pani. Cussì killu pani Deu non lu adnichilau, ma lu cunvertiu et transsustanciau in corpu di Cristu. Et cussì killu signatu in mente divina et in mente $128$humana, killu aliquid ki fu cunvertutu in corpu di Cristu, killu aliquid esti cunvertutu in pani, facta la digestiuni. Unde ancora intendi: Di kistu pani Deu poti fari dimani un nenti; di killu nenti Deu poti fari poi dimani killu midesmi pani. Eu una midesmi cosa mustru a mi, una midesmi cosa intendu eu: innanti essiri pani et poi essiri un nenti, et poi killu unu nenti eu intendu essiri factu pani. Et si eu possu intendiri un midesmi essiri dui volti pani et una volta nenti, ben possu eu intendiri, et Deu multo melius poti fari, un midesmi pani essiri dui volti pani et una volta factu corpu di Cristu. #Confirmo sortes : In &"a&" est creatus, exinde in &"b&" est adnichilatus, exinde in &"c&" est recreatus; subiectum istarum proposicionum supponit pro eodem et intellectus meus intelligit iddem in diversis temporibus esse, bis subesse, et semel sub non esse absque contradiccione. Ergo similiter panis est panis in &"a&", ante consecracionem; illud est corpus Christi in consecracione; et illud est panis post digestionem: subiectum istarum proposicionum subponit pro eodem et intellectus meus intelligit iddem pro diversis temporibus esse bis sub forma panis, semel esse corpus Christi sine contradicione. Atende, lector, quod doctores non concedunt, nec ego, istam proposicionem: &"Panis est corpus Christi&"; set concedunt istas: &"De pane fit corpus Christi&", et istam: &"Panis transubstanciatur in corpus Christi&", &"Panis desinit esse panis et incipit esse corpus Christi&", &"Panis fit corpus Christi&". Et sic dico: Illud quod antea erat panis et postea corpus Christi, in tercio signo est panis. - Set arguo sic: Illud quod in primo signo est panis et in II signo est corpus Christi, in tercio signo est panis. Illud quod in primo signo est panis et in II est corpus, est corpus Christi; ergo corpus Christi in III signo est panis, arguendo expositorie. -@ $129$#Respondeo: Non; non arguendo expositorie, quia in sillogismo expositorio medio existente hoc aliquid nomine est extrema coniungi; nunc autem medius terminus non est hoc aliquid, quia in primo signo est hoc: &"Hoc aliquid panis&", et in II signo est &"Aliud aliquid quia corpus Christi&". Et ideo concedo primam et distingo secundam, quia secunda potest intelligi de merito pane, scilicet quod id panis sit corpus Christi, et hec est falsa; vel potest intelligi quod id quod fuit panis et in II signo non est panis, est corpus Christi, et tunc concedo conclusionem, quod id quod in primo signo fuit panis et in II signo non est panis, in III signo est panis, sicut supra dicxi de sorte. - Item nota: &"Hoc est corpus meum&"; ista proposicio est vera. Quid demonstrat lì &"hoc&"? Vel demonstrat panem, vel demonstrat corpus, vel demonstrat aliquid aliud, vel nichil. Si demonstrat panem, est sensus : &"hoc est corpus meum, ergo panis est corpus meum&"; hoc est falsum. Si demonstrat corpus, tunc est sensus: &"corpus meum est corpus meum&"; hec est nugatoria. Si demonstrat aliquid, tunc est sensus: &"aliquid est corpus meum&"; quod est illud aliquid? Detur, et apparet inconveniens, quia non aliud species vini nec species panis, quia species panis non est &"corpus meum&", nec nichil est &"corpus meum&". Ergo est diffinitum quid demonstret lì &"hoc&"? - Respondeo quod demonstrat individuum entis, sic &"hoc ens est corpus meum&", &"hoc aliquid est corpus meum&", quia ens et aliquid hoc ens et hoc aliquid convertuntur. Et inde dico: Hoc aliquid quod in signo &"a&" est panis, hoc aliud in signo &"b&" est corpus Christi, hoc aliud in III signo est panis. Quia, sicut si in signo &"b&" foret, nec Deus posset facere de novo in signo &"b&" fiat panis, panis in signo &"c&"; inde quod est hoc aliquid conversum in corpus Christi in signo &"b&", illud idem demonstratum ad integrum, non@ $130$#ad oculum nec ad sensum, in signo &"c&" fit panis sine ulla contradictione.@ Kisti paroli li licterati intendirannu, et non si potiranu negari da homu exercitatu in sentencii liberali. %VII, 14. Aliud dubium: - Tu dichi ki la hostia cunsecrata non esti pani, ma esti corpu di Cristu glorificatu. Dimmi addunca, di ki di hostia cunsecrata si fa camula. - Respondeo: La humiditati, quandu si corrumpi da lu caldu extraneu, naturalmenti fa putredini et vermi; unde Aristotili, #IIII@ &CMethaphisicorum&c: #«Putredo est corruptio facta in humido proprie per naturam caliditatis aliene»@. Et cussì quandu la humiditati di la hostia sacrata si scalda da lu caluri di l'airu, item la humiditati di l'airu cuniuntu si scalda; illa si corrumpi et transmuta killa humiditati di la hostia ad accidenti incompossibili a forma di pani; ritorna zo ki fu factu corpu di Cristu in forma et in natura di pani, et insembli esti lu primu non essiri di killa humiditati, et lu primu essiri di killu pani, quali poi naturalmenti si genera killa camula; camula, la quali si genera in verbo, comu naturalmenti nui dichimu ki quandu di acqua per natura si genera focu, in uno verbo esti lu primu non essiri di acqua et lu primu essiri focu. Et hoc est notum cuilibet philosopho naturali. Unde cunsimili difficultati esti kista cum killa supradicta: comu di l'ostia si nutrica carni a lu cibatu, et comu di la hostia si genera camula. %VII, 15. Set aliud dubium: - Eccu ki unu cani mania kistu nostru pani sacratu; mangirà illu lu corpu di Cristu? - $131$Li nostri ducturi dichinu di non: Magister, libro #IIII d@. #XIII@ capitulo penultimo: #«Illud sane dici potest, quod a brutis animalibus corpus Christi non summitur, etsi videatur»@. %VII, 16. Aliud dubium: - Si lu peccaturi et lu malvasu homu richipi lu corpu di Cristu viraxu et santu. - Dichi la Scriptura et li santi ducturi di sì. Ma que est racio diversitatis? Eu rispundu sicundu meu pocu vidiri, salva reverencia di cui meglu dichi. Cui non distingui lu signu, non perchipi lu significatu: la bestia non distingui lu signu di lu sacramentu; addunca la bestia non richipi lu significatu di lu sacramentu: &"kistu esti lu veraxu corpu di Cristu&". Declarumi: Nui avimu dictu ki lu corpu di Cristu esti intra la hostia non comu intra locu, ma comu signatu in signu plenu. Et nui vidimu ki lu checu richipi a l'ochiu lu radiu di lu suli; non richipi lu suli, et non vidi lu suli, lu quali esti signatu per lu radiu. Cussì nui vidimu ki, si eu parlu in latinu et lu grecu non distingui lu meu parlar latinu, lu grecu non richipi lu significatu di lu meu parlar latinu. Cussì vidirai di li lictiri, cussì vidirai di omni sonu di trumbecta. Cui non perchipi lu signu di lu sonu di la trumbecta, non perchipi lu significatu di la trumbecta. Cui addunca non perchipi lu signu di lu sacramentu, non perchipi lu significatu di lu sacramentu, lu quali esti lu veru corpu di Cristu. La bestia non distingui lu sacramentu; addunca la bestia non richipi lu corpu di Cristu. Cussì mi pari, a lu meu pariri et a lu meu pocu sapiri. Et si kistu esti veru, sequita ki li nostri infanti, li nostri smimurati travolti di lu sennu, li persuni, non savendu, ki $132$prindissiru pani sacratu per non sacratu, kisti, comu non distinguinu lu signu, non richipirianu lu corpu di Iesu Cristu verachi. Di kistu puntu eu vurria multu vulinteri aviri plui certu vidiri da plui expertu theologu di mi; #tamen ita teneo donec Deus michi melius revelet, salva reverencia secretorum Dei et maiorum doctiorum. Et si aliquis opponat:@ - Lu infanti baptizatu non perchipi lu signu di lu baptismu, addunca non richipi la gracia di lu baptismu, la quali esti signatu -, respondeo: Lu baptismu esti signum et causa, quia sacramentum: #inde signum est gracie Dei et invisibilis gracie forma, quod eius ymaginem gerit et causa existit, quia sacramentum efficit quod figurat. Nunc causa potest carere in passo ignorante causam, si passum est susceptivum, et ita dicerem quod sacramentum corporis Christi in parvulo XL dierum causat graciam, sicut greci faciunt, qui dant infanti corpus Christi post XL dies ab ortu infantis. In cane bruto vero nec significat nec causat, et ideo brutum nichil recipit. Hoc tamen cum correccione doctiorum absque pertinacia et absque temeritate.@ %VII, 17. Sunu multi autri dubii circa kistu santissimu sacramentu, li quali li ducturi Alexandru, santu Tumasi, Bonaventura, Riccardu Scrotu, Aureolu et li autri tractanu in loru lecturi, in li loru summi et in loru sermuni. Ma in kista exposicioni vulgara voglu essiri cuntentu di kisti. Set ancora poti unu infidili diri: - Li miraculi, quandu Deu li fa, sì li fai non per mali homini, ma li fa per santissimi homini, comu partiu lu mari per Moyses santissimu, fichi stari lu suli per santu Iosuè. Vui dichiti ki unu previti inbriacu et unu malvasu previti sacra et transmuta kistu, et transustancia kistu pani in corpu di Cristu: kistu esti fora di Scriptura, kistu esti fora di natura, quia nemo dat quod $133$non habet. Cui non avi la gracia di Deu, comu poti fari tantu miraculu per la gracia et per la virtuti di Deu? - Respondeo: Tanta esti la virtuti di la santa unciuni, sicundu la ligi, ki poi ki lu rigi, lu sacerdoti, lu propheta esti untu, senza offensa di grandissimu peccatu non poti essiri malidictu . . . . . : #«Diis non detrahes, et principem populi non maledices»@. Cussì consequenter si avi a diri, poi ki lu sacerdoti era cunsecratu: oy fussi Samuel bonu, oy fussi Heli malvasu, oy fussi Ophni et Finees malvasu, oy fussi Aaron et Phinees so figlu boni, quandu binidichianu lu populu, Deu binidichia tantu per lu bonu previti quantu per lu malvasu. Unde, &CNumeri&c #VI c@ in fine, dichi Deu: #«Sic benedicetis filiis Israel: Benedicat tibi dominus et custodiat te; ostendat dominus faciem suam tibi et misereatur tui; convertat dominus vultum suum ad te et det tibi pacem»@. Et dichi Deu: #«Invocabunt nomen meum super filios Israel et ego benedicam eis»@. Cussì addunca, conformiter a la Santa Scriptura, poi ki lu previti esti untu et sacratu, oy sia bonu oy sia malvasu, Deu sacrifica, Deu binidichi la hostia, cussì per Cristu comu per Petru; cussì comu per Iuda, comu per presti chantamalannu. Item, comu Deu fichi miraculu per l'asina di Balaam, cussì Deu fa miraculu di la santa transubstanciaciuni per presti Firrucia. Item, comu lu sacrificiu di la gilusia avia efficacia per tuctu lu tempu ki cursi la ligi, tantu per bonu previti quantu per mali, cussì lu sacrificiu di la santa caritati et di la santa gracia avi efficacia et viritati per la virtuti di Cristu, per la fidi di la ecclesia. Item, comu zo ki esti ordinata per utilitati di la repuplica non si ristorna per malvistati di la persuna di lu officiali, cussì zo ki Deu ordinau per la utilitati di la universali ecclesia non veni minu per la malvistati di lu imbriacu previti. Exemplum: lu iudichi, lu nutaru, lu sirgenti, sunu officiali di la repuplica; lu iudichi bonu et reu avi auctoritati imperiali di iudicari, lu nutaru bonu et reu avi $134$auctoritati di scriviri, lu sirgenti bonu et reu avi auctoritati di citari; cussì lu previti bonu et reu avi auctoritati di cunsecrari. Set ancora una Scriptura ni cuntrasta a zo, ka lu propheta dichi, &CMalachias&c #II c a@, et dichi a li previti: #- Maledicam benedictionibus vestris -@; addunca lu mali previti non poti cunsecrari, ka zo ki lu malu previti binidichi, Deu maledici; et zo ki Deu maledici non si poti cunsecrari: addunca zo ki lu malu previti binidichi non si poti cunsecrari. Respondeo: Li santi ducturi dichinu ki li sacramenti nè da migluri sunu migluri, nè da peiuri previti sunu peiuri. Unde Agustinu, et allegai Magister, li© #IIII d@. #XIIma c@ primo, et est Augustinus in &CSermone de corpore domini&c: #«Intra catholicam ecclesiam ministerio corporis et sanguinis domini, nichil a bono maius nec a malo minus fit sacerdote, quia non in merito consecrantis, set in verbo perficitur vel conficitur creatoris»@. L'auctoritati di lu propheta intendinu li docturi, quandu lu previti esti hereticu, scumunicatu et dapnatu da la ecclesia, et interdictuli expressamenti: - Non vulimu ki tu agi usu legitimu di cunsecrari. - Unde Magister, #d. XIII c II, dicit: «Ex hiis colligitur quod hereticus a catholica precisus ecclesia nequeat hoc sacramentum conficere»@. Set de kistu sunu disputacioni diversi et opinioni varii dintra li docti. Cui voli essiri claru, videat theologos et canonistas. %VII, 18. Avimu tuccatu comu in kistu sacramentu esti lu corpu di Iesu Cristu et lu sangui, viraxamenti. Set ancora, a zo declarari, si cunveni intendiri ki in kista hostia esti lu corpu di Iesu Cristu per la causa di la transubstanciacioni; et inperzò ki lu corpu di Cristu esti cuniunctu cum l'anima per causa di cuncomitancia (id est, inperzò ki lu corpu non esti senza $135$l'anima et senza la divinitati), in kista hostia esti lu corpu et lu sangui et l'anima et la divinitati et tuctu Cristu: comu esti in sè, cussì esti Cristu in lu grandi altaru. Similiter intellige ki lu calichi cunteni lu sangui di Cristu per viam transubstanciacionis, sickì lu vinu si transubstancia in lu sangui di Cristu. Et imperzò ki lu sangui di Cristu esti intra di li vini, et li vini sunu cum lu corpu di Cristu, et lu corpu cum l'anima et cum la divinitati, per cuncomitancia in kistu calichi esti tuctu Cristu. Et sic kistu sacramentu dichi unu sacramentu per integritati, ka in la hostia et in lu sangui esti integramenti in chascuna parti tuctu Cristu. Exemplum: Gregoriu, ponamus, sì esti cuniunctu cum mi per parentatu, et Gregorius sì esti papa; lu papa esti cuniuntu cum mi a parentatu per cuncomitancia, per ben ki non si cuniungi cum mi per raxun di papatu. Similiter, lu papa per propria raxuni esti spusu di la santa ecclesia, et Gregoriu per cuncomitancia esti cuniuntu cum lu papatu; addunca Gregoriu per cuncomitancia esti spusu di la santa ecclesia. %VII, 19. Set poi ki lu lecturi poti vidiri ex parte di la viritati di kistu sacramentu, dubitari si poti ki utilitati fa kistu sacramentu; unde poti diri lu lecturi: - Deu non fa li soi miraculi occiose, ma fa li soi miraculi cum grandi utilitati. Dimmi, ki utilitati esti in la ecclesia per kistu sacramentu? - Et li ducturi dichinu ki kistu sacramentu porta #XII@ fructi, sicundu ki Ezechiel dissi ki da l'acqua di l'autaru et di lu templu, prochidendu et currendu in flumara da kista ripa et da killa, fachia arburi, li quali portavanu fructu novellu omni misi. Et per consequens portanu #XII@ mayneri di fructu, le quali si cunteninu infra kisti versi, si bene recolo: $136$#&"Inflammat&", &"Memorat&", &"Substentat&", &"Roborat&", &"Auget hostia spem&", &"Purgat&", &"Reficit&", &"Vitam dat&", &"Et unit&", &"Confirmatque fidem&", &"Munit&", &"Fomitemque remittit&".@ Primo #&CInflammat&c@. Si Deu ama tantu li devoti cristiani, ki per loru caritati si incarnau et habitau cum li homini per fundari kista santissima fidi, esti cunvenientissimu ki killu Deu, lu quali ama tucti li presenti et li futuri boni cristiani, sia corporalmenti presenti cum li boni cristiani. Et naturalmenti omni amicu desidera corporalmenti essiri presenti cum l'amicu; et si lu putissi fari lu farria,. kì l'amicu si cuniungiria in corpu et in anima cum l'amicu, et non si partiria da l'amicu. Et inperzò ki Deu zo poti fari, Deu fichi una buxula, in la quali misi tuctu sè in corpu et in anima, intra killa buxula. Et kista buxula richipendu eu cum fidi, divocioni et caritati intra lu stomacu meu, richipu lu corpu di Cristu corporaliter intra lu corpu meu, l'anima di Cristu dintra l'anima mia. Et cui zo cum perfecta fidi cridi, non poti pensari maiur amur di Deu a li homini, et inflammasi spiritualmenti di grandi amuri, et dichi et rumina et pensa: - O signur Deu, quantu si grandi et amas la devota fidi di li toi devoti, la devota fidi di la tua santa ecclesia: ki comu fusti Deu et homu intra lu ventri di la intemerata virgini Maria, cussì intrasti intra lu corpu di la devota persuna mia! - Unde la prosa cantat: #«Moris est amancium Invicem sitire, Ut archana cordium Possint introyre; Sic vult recx regnancium Caritatis mire Cibando fidelium Intima subbire».@ #II@ #&CMemorat&c@. Usata cosa esti ki, quandu dui sunu karissimi amichi ki non si potinu vidiri corporalmenti, avinu alcunu dunu amurivili, gratu, bellu et bonu, per lu quali si $137$ricordanu l'unu di l'autru dulcimenti. Cussì alcuni amichi si dunanu anelli oy vistiri oy suprasignali et similia, in memoria di comuni amuri, sicut dicit Vergilius: «Fert picturatas auri vestes et inquit: - Accipe, et hec longum Andromaie testentur amorem -». Et cussì lu creaturi et amaturi di la santa ecclesia di li santi devoti fichi kistu excellentissimu miraculu, et fa cotidianamenti in memoria di li devoti. Unde prosa: #«Ave, corpus domini, Munus et finale Corpus iunctum numini Nobile iocale, Quod reliquit homini In memoriale, Et finalis termini Mundo dicxit: - Vale -»@. Unde dissi Iesu Cristu: #- Hec quocienscumque feceritis, in mei memoriam facietis -@; unde, comu summu memoriali, non lu dedi fini a l'ultimu partiri. Et comu Deu volsi ki la urna plina di manna stassi in lu templu in memoriali perpetuu, cussì kistu altissimu sacramentu sta in la santa ecclesia in memoria #«suorum memorabilium, quando misericors et miserator dominus escam dedit timentibus se»@. #III@ #&CSustentat&c@. Lu nostru corpu naturali esti cussì debili ki, si cibu cuntinuamenti non lu pacxissi, non si po sustentari. Et lu nostru bon viviri spirituali esti plui debili; unde quandu homu non si sustenta di cibu di divina parola, l'omu si debilita in omni beni. #«Non in solo pane vivit homo, set in omni verbo quod procedit de ore Dei»@; et si la divina parola tantu sustenta, quantu et plui sustenta Iesu Cristu, cibatu corporaliter! Comu sustenta Enoch et Helyas lu cibu di lu paradisu terrestri, cussì et meglu sustenta lu cibu di lu corpu di Cristu. Et sunu alcuni devotissimi persuni li $138$quali, richipendu lu sulu santu corpu di Cristu per tucta la quaraisima, diiunanu da omni autru cibu corporali. Et pro tanto dichi la prosa: #«Ave, vas clemencie, Scrinium dulcoris, In quo sunt delicie Celici saporis, Veritas substancie Tota salvatoris, Sacramentum gracie, Pabulum amoris»@. #IIII@ #&CRoborat&c@. Lu cibu corporali sustenta li debili (&CActuum&c #IX c dicitur: «Cum accepisset cibum, confortatus est »)@, et inforcia li forti. Cussì kistu santissimu sacramentu ni fortifica, ka, in virtuti di kistu santissimu sacramentu frequentatu, multi virtuusi operaciuni putimu: comu Helyas «in fortitudine cibi illius ambulavit usque ad montem Dei», cussì kistu sacramentu ni fortifica ad andari in la via di Deu. Et sunu devotissimi persuni ki, per tuctu l'annu cuntinuu celebrandu, cunservanu lu corpu et lu cori da macula criminali di peccatu. Unde dichi la prosa: #«Ave, virtus forcium Obvians ruine, Turris et presidium Plebis peregrine, Quam insultus hostium Ffrangere non sine, Ne vis malignancium Prebeat ruine». V &CAuget hostia spem&c.@ La sperancia inver di Deu esti santissima cosa; kì si li homini non avissiru sperancia di $139$perdunancia, omni peccaturi sirria demoniu, ka non si pentiria nè si cunvertiria a la misericordia di Deu; ka cui si penti, si penti per sperancia di aviri misericordia. Item, si non fussi sperancia di essiri meritatu, nullu bonu homu farria grandi beni, oy farria pocu beni. Et imperzò la divina misericordia ingignau kistu santissimu sacramentu, in lu quali, homu avendu fidi ki Deu per li oracioni di la santa ecclesia habita corporaliter dintra nui, crixini sperancia ki Deu per li oracioni di la santa ecclesia ni perduna li nostri debiti, et duniranni li duni di la beatitudini di li santi. Unde prosa: #«O Iesu dulcissime, Cibus salutaris, Qui sic nobis intime Tribui dignaris, Mala nostra deprime Fletibus amaris, Et affectus inprime Quibus delectaris. Iesu, vivens hostia, Placa maiestatem, Sacramenti gracia Confer sanitatem; Pauperum substancia Da eternitatem, Domini memoria Fove caritatem»@, etc© #VI@ &CPurgat©&c Lu cori di l'omu timpesta comu mari, et comu lu ventu stranya, et numquam in eodem statu permanet. La columpna di tuctu beni et la firmicia di tuctu zo ki homu poti pensari di beni, sì esti firmiter cridiri tanta potencia, $140$tanta sapiencia, tanta dulcicia di Deu; kì Deu habita corporalmenti cum li devoti. Cui avi Deu, null'autra cosa cherca; cum Deu si cunfirma. Unde prosa: #«Ave, vivens hostia, Veritas et vita, In qua sacrificia Cuncta sunt finita; Per te patri gloria Datur infinita, Per te stat ecclesia Iugiter munita». VII &CReficit&c.@ Omni cibu corporali porta cum sì plachivuli sapuri. Or quantu sapuri spirituali porta kistu cibu di li angili, ubi Deus in suo fonte gustatur! Unde prosa: #«Hic est panis angelorum, Vere cibus beatorum, Datum magna patribus; Cibus est suavitatis, Qui dissendit ad nos gratis, Vere cibus sacietatis, Non mictendus canibus». VIII &CVitam dat&c.@ Lu cibu corporali si transmuta per la virtuti di lu nostru stomacu in nostra carni: illu si cunsuma, et nui richipimu vita; kistu cibu di li angili non si cunsuma, nè si cunverti a nui, ma nui cunverti a ssè et fanni vivi di vita spirituali. #Unde Salvator,@ &CIo©&c #VI: «- Ego sum panis vivus qui de celo dessendi; si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in eternum -»@, etc© #IX &CUnit&c.@ Iesu Cristu voli ki tucti li devoti fidili sentanu et cunuxanu ki, comu ipsu si cuniungi curri tucti li cristiani, cussì tucti li cristiani si cuniunganu cum Cristu, et intra loru, in unu spiritu et in unu amuri. Unde prosa: $141$#«Sumptum non consumitur Corpus Salvatoris, Iddem totum summitur Omnibus in oris; Forma panis solvitur Dente comestoris, Virtus carnis suggitur Morsibus amoris». X &CConffirmat fidem&c@. Lu fundamentu di tucti buntati esti la fidi; et senza la fidi di Deu nullu esti bonu, et senza fidi nullu vivi beni. Quandu senza fidi, lu patri non ama lu figlu, la mugleri non ama lu maritu; li frati, li cumpagni, li mercatanti non si amanu senza fidi: et cussì senza fidi non si poti amari nè serviri a Deu. Kistu sacramentu esti sigillu di la santa fidi, kistu sacramentu esti memoria di tuctu zo ki Deu fichi a lu mundu. Si Deu fichi lu chelu et lu mundu cumandandu: #- Fiat -@, Deu fa kistu santu corpu dichendo: #- Hoc est enim corpus meum. -@ Et omni santa opera in kistu sacramentu si cunfirma, unde kistu sacramentu si sacra dichendu: #- Hic est calicx sanguinis mei novi et eterni testamenti, misterium fidei. - XI &CMunit&c.@ Esti armatura contra li demoni, ka certissimamenti ubi esti lu sacratissimu sacramentu, ubi cum fidi si richipi, cum fidi si duna, cum fidi si cuntracta, illà lu malignu spiritu non poti nochiri. Et eu audivi da lu meu archidiaconu ki lu iornu dissi missa et comunicau; lu dimoniu lu cunuxiu, et partiusi da lu corpu di lu demoniacu. Et multi autri miraculi di la defensioni di li maligni spiriti eu audivi da autentiki persuni. Ultimo #&CFomitemque remictit&c@. Lu corpu santu di lu signuri rifridda tucti li mali passioni da lu cori et da lu corpu. Si ài ira in cori, si cuncupissencia in cori et in corpu, kistu $142$santu sacramentu richipulu devotamenti, et frequentalu devotamenti: omni ira et tristicia si abalca, omni cuncupissencia et iniquitati si amorta. Et zo esti probata cosa et experta. %VII, 20. Set dubium: Lu lecturi poti diri: - Si cussì esti, tucti li cristiani sirrianu santissimi; et zo non esti. - Respondeo: Li cristiani, li quali comunicanu devotamenti, innanti la comunioni et poi divinu fari reverencia a Deu omnipotenti; unde lu cristianu per tri iorni innanti divi essiri senza affectu di omni peccatu, et per tri altri iorni poi. Unde comu lu Natali et la Pasca lu populu celebra per tri iorni, cussì multo magis la santa comunioni si divi celebrari per tri iorni innanti et per tri iorni poi. Et quandu lu devotu cristianu cussì devotamenti richipi Cristu, issu senti li predicti duni da Cristu. Set dubium: - Cui esti killu, lu quali richipi debite, convenienter et digne lu santu verachi corpu di Cristu? - Respondeo: Li docturi dichinu ki alcuni richipinu digne, alcuni non digne, alcuni richipinu indigne. Digne richipi lu corpu di Cristu santu Martinu, santu Gregoriu, et li simili, li quali per tucta la loru vita foru templu di lu Spiritu Santu. Indigne lu richipi Iuda et li soi cunsimili, li quali per tuctu lu tempu di la vita loru sunu privaxa et latrina di lu diavulu, et omni homu, lu quali cum peccatu mortali richipi lu corpu di Cristu; dichi lu apostolu, #&CI&c@ &CCorinthios&c #XI f : «Qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit»@. Sunu alcuni li quali richipinu lu corpu di Cristu non digne, comu su eu peccaturi; ma eu mi appariclu di diri missa, et dicu lu meu officiu devotamenti, legu divini lectiuni devotamenti, recogito li mei peccati amaramenti, displachimi li mei cummissiuni et li mei $143$obmissiuni, id est displachimi ki eu non faczu tuctu zo ki eu diyu fari, et displachimi ki eu faczu et aiu factu multi cosi li quali eu non dibiu fari; pungumi lu cori di la divina paura, bactumi lu pectu, cunfessumi puramenti, accusumi integramenti di tucti li mei mancamenti; lu previti mi absolvi per virtuti di killu creaturi, lu quali dissi: #- Remictentur tibi peccata tua. -@ Dicu eu a mi: - A lu presenti aiu peccatu? -; rispundumi: - Cridu ki mi avi perdunatu li mei peccata -; ma non sachu si kista mia penitencia sia acepta a Deu, ka eu dimandu a mi: - Pecki tu ora? -; rispundu: - Non. - Peckirai tu dimani? -; rispundu:- Non. - Peckirai tu l'autra simana? -; rispundu: - Criyu ki sì. - Voi tu peccari l'autra simana? - ; rispundu: - Comu eu non voglu maniari hogi, quandu diiunu, cussì eu non voglu peccari hogi. Item, comu eu non voglu maniari duminica ad octo (id est, comu eu non aiu appetitu di maniari per duminica ad octo iorni), cussì eu non aiu appetitu di peccari per duminica ad octo iorni. - Cunuxu ki eu non aiu actuali voluntati di peccari; cunuxu ki eu avirò voluntati di peccari et affectu di peccari. Cunucxu ki ora eu non ti offendu; ma cunucxu ki eu su cussì malpacienti, ki alcuna volta mi curruchirò cum te. Non aiu cunsciencia di peccatu presenti. Cridu ki eu vadu a sacrificari senza peccatu mortali, ma non vadu dignamenti; ka non chi vadu plinu di virtuti, et radicatu in virtuti habundantimenti; ka non richipu Cristu cum killa puritati, oy ymitatoria puritari, cum la quali richippi Cristu in lu ventri la beata virgini matri Maria; ka non richipu Cristu cum tanta cumpuncioni, oy appressu ad issa, comu richippi la Magdalena Cristu in lu so hospiciu; ka non richipu Cristu cum tanta spirituali alligricia, comu Iaceu, a lu quali dissi Cristu, #&CLuce&c XIX: «- Iacee, festina; dessende, quia hodie in $144$domo tua oportet me manere. - Ac ille festinans, gaudens recepit illum in domum suam»@. Et imperzò mi cunuxu ki meglu su in la mia missa, ki eu non chi intrai in la mia missa; et parimi ki quanti volti eu cussì intru in la mia missa, eu guadagnu di lu sacrificiu di Deu. Et eu, ki intru in la missa non digne, me avi santificatu lu sacramentu et avimi perdunati li peccata mei passati; et dichimi: #- Hodie salus huic domui a Deo facta est. -@ Et parimi ki, si la prima cuntriciuni et la devota cunfessioni non foru sufficienti, kistu santissimu corpu fa sufficienti remissiuni di li mei fallimenti, comu dichi la ecclesia: #«Sit ablucio scelerum, Sit fortitudo fragilium»@, etc© Item, parimi ki in kistu casu lu sacramentu purifica a mi da mortali peccatu; comu Maria Magdalena vinni a la casa di Cristu cum peccatu, et Cristu li perdunau lu so peccatu. Item, parimi ki in kistu casu purifiki li veniali peccata. Ma in tuctu kistu dicu cum Salamuni: #«Nescit homo utrum amore vel odio dignus sit»@; dicu cum Paulo: #«Nichil michi conscius sum, set non in hoc iustificatus sum»@; dicu cum David: #«Delicta, quis intelligit?»@. %VII, 21. Set, poi ki nui avimu vidutu in parti la viritati, la possibilitati et la utilitati di kistu sacramentu, poti homu dubitari, et diri: - Ki necessitati fu di fari kistu sacramentu? - Respondeo: La necessitati esti, ki nui aiamu dignu sacrificiu et debitu, et sufficienti ad offiriri a lu conspectu di Deu, per tucti li cosi li quali nui dimandamu a Deu. Unde sachi ki li ducturi dichinu ki sacrificari esti actu naturali; unde omni genti et omni secta, in omni tempu, antiquu et presenti, fa sacrificiu a Deu; et li philosofi dichinu ki naturale est quod ubique et semper est. Comu lu focu ardi hiczà et in Alamagna, sic sacrificari, factu in omni locu, in $145$omni tempu, in omni genti, esti cosa naturali, comu esti cosa naturali adorati a Deu. Ancor, sacrificari esti actu naturali et legitimu; ka maniari et biviri esti actu naturali, ma non esti actu legitimu cumandatu; ka li ligi non ti cumandanu di maniari, et omni ligi cumanda sacrificari a Deu: unde la ligi di la natura. Cain et Abel innanti di lu diluviu offersiru sacrificiu a Deu; Noè poi di lu diluviu offersi sacrificiu; Moyses cumandau sacrificiu; li ligi pagani fachianu sacrificiu, unde Agamenon offersi in sacrificiu sua figlia Ephigenia, quandu vinni contra Troya; unde Vergilius: #«Sanguine placastis ventos et virgine cesa, Cum primum ilyacas danai venistis ad oras: Sanguine placandi redditus animaque litandum Argolica»@. Item li sarachini fainu memoria di lu sacrificiu di lu muntuni, lu quali offersi Abraam. Ancora, sacrificari esti actu naturali, legitimu et excellenti; imperzò ka matrimoniu esti actu naturali et legitimu, ma non esti actu excellenti; ka plui excellenti actu esti sacrificari ki minari mugleri. Et zo si mustra, kì in omni genti et in omni tempu et in omni lingua lu sacrificiu sì esti factu in optimu locu: in l'autaru; in optimu tempu: in lu matinu; per optimu homu: per lu pontifichi; per optimu modu: per oracioni, genuflexiuni, per inchinsari, per bactiri culpa, per flagellu, comu sacrificavanu li sacerdotes di Baal #(III@ &CRegum&c #XVIII e), «cultris et lanceolis»@. Unde clara luce avimu ki sacrificari esti actu naturali, legitimu et excellenti; unde per necessitati di raxuni cunveni ki nui truvimu sacrificiu naturali, legitimu et excellenti. Et non sirrà sacrificiu excellenti, si non sirrà sacrificiu sufficienti. In tri modi si poti truvari sacrificiu: oy in cosi sucta $146$nui, oy in cosi dintra nui, oy in cosi supra nui. In cosi supta nui li antiqui sacrificavanu comu offirianu sangui di agnelli, di becki et di vitelli; et kisti non sunu sacrificiu naturali, ka omni homu iudica essiri contra natura ki lu sangui di li agnelli, etc©, anecti et sturbi li peccata. Unde Paulus: #«Inpossibile est sanguine taurorum et ircorum deleri peccata»@. Hinc Pitagoras, philosofu paganu et antiquu, dissi, comu recita Ovidius in lu #XIIII@ &CMethamorfoseos&c: «Contra raxuni esti fari sacrificiu a Deu di li boi et pecuri et agnelli innocenti». Et lu Catuni dichi: #«Thure deum placa, vitellum sine crescat aratro, ne credas placare deum dum cede litatur»@. Si alcunu dica: - Killu esti naturali et legitimu sacrificiu lu quali Deu cumandau a la ligi, et inperzò kistu sacrificiu, lu quali Deu cumandau, esti sacrificiu naturali et legitimu et excellenti: offiriri sangui di agnelli, etc© -, respondeo ki Deu cumandau kisti sacrificii comu in signu et in figura di lu veru sacrificiu; et kistu patet per tucta la Scriptura. Primo, di pagani, kì Deu ni insigna, comu tu offiri l'agnellu a morti, cussì ti divi cunucxiri diviri essiri mortu per li toi peccata; cussì ligimu di li sacrificii pagani. Ovidius, &CDe fastis&c li . . . . . dichi: #«Atque: - Noctis aves, estis puerilibus - inquit - Parcipe: pro parvo hostia parva cadit. Cor pro corde, precor, pro fibris summite fibras. Hanc animam vobis pro meliore damus -»@. Recita Ovidius ki li pagani per saluti di li infanti, ki non fussiru damaniati da li strigui, sulianu piglari unu purchellu di dui misi, et fachianundi sacrificiu, et dichianu: - O strigui, auchelli di la nocti, pregamuvi: perdunati a li membri di kistu pichulillu citellu; nui vi offirimu pichulu porchellu. Cori per cori, sangui per sangui, vini pro vini, vita pro $147$vita. - Et sic patet ki lu sacrificiu di li bestii era signu et figura: &"offiru la vita di l'agnellu per impetrari la vita di l'omu&". Similiter, in li sacrificii iudiski. Dichi lu psalmu #XLIX@: #«Numquid manducabo carnes taurorum? Aut sanguinem ircorum potabo?»@, quasi dicat : Non maniu di la carni di vostri sacrificii, ma lu veru sacrificiu esti: #«Imola Deo sacrificium laudis, et redde Altissimo vota tua»@. Item Michea propheta, #VI c@, dichi a lu populu, lu quali li dimanda cunsiglu, ki divi fari ad hunuri di Deu et per tal ki Deu li perduni li sol peccata: - Diyumi aginuchiari dananti Deu? Diyiu offiriri milli sacrificii di agnelli et di vitelli? Diiu offiriri lu primogenitu meu per lu peccatu meu? -; rispundi lu propheta: - Eu ti mustrerò, homu, ki cosa è ben fari, et zo ki Deu dimanda da ti: fari iusticia et misericordia, et andari sollicitu a li cumandamenti di Deu. - Quasi dicat : Li sacrificii su figura di la iusticia, ma eu ti insignirò la viritati di la iusticia et di la santitati. #Et ecce verba prophete: «Quid dignum offeram domino? Curvabo genua Deo excelso? Numquit offeram ei holocaustomata et vitulos anniculos? Numquid placari potest dominus in milibus arietum aut in multis milibus ircorum pinguium? Numquid dabo primogenitum meum pro scelere meo, fructus ventris mei pro peccato anime mee?». Et propheta respondit: «Indicabo tibi, homo, quid sit bonum, et quid Deus requirat a te: Utique facere iudicium, et diligere misericordiam, et sollicitum ambulare cum Deo tuo»@. Item David propheta dichi: #«Si voluisses, sacrificium dedissem; utique holocaustis non delectaberis»@. Teni addunca certamenti ki li sacrificii di fora di nui non su veri sacrificii nè bastanti sacrificii; senza lu sacrificiu di lu cori nostru sacrificatu a Deu, non basta. Lu sacrificiu di lu cori nostru sacricatu a Deu, senza lu sacrificiu di lu agnellu brutali, senza lu sacrificiu di fora, vali; comu David illà midesimi dichi: $148$«#Quoniam, si voluisses, sacrificium dedissem; utique holocaustis non delectaberis. Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus@ non dispricirà». Per ki si vidi per raxuni ki lu sacrificiu veru et naturali non esti da fora di nui, ma esti dintra di nui. %VII, 22. Chercamu ancora si lu sacrificiu di lu cori cuntritu esti sacrificiu naturali, legitimu et excellenti et sufficienti. Et siquidem certamenti omni lingua et omni genti et omni raxun dichi ki sacrificiu di cor cuntritu esti sacrificiu naturali; et imperzò ki omni lingua et omni ligi zo cumanda, esti sacrificiu naturali et legitimu. Et inperzò ki l'omu non avi plui preciusa cosa ki lu bon cori et la bona cunsciencia et la bona vuluntati, esti sacrificiu naturali, legitimu et excellenti. Ma la raxuni ni mustra ki non esti sacrificiu sufficienti, si nui sapirimu per quali cosi nui sacrificamu a Deu. Et clarum est ki nui sacrificamu a Deu per impetrari tucti li beni temporali, per essiri liberati da Deu di tucti mali temporali. Undi cui va in bactagla et in caminu, antiquamenti et in presenti, fa sacrificiu a Deu; cui mina mugleri, per aviri beni sacrifica a Deu; cui voli laudari a Deu, cui voli regraciari a Deu, sacrifica. Et raxun mustra ki lu cori bonu, cuntritu et devotu basta a laudari debitamenti a Deu, et regraciari debitamenti a Deu. Set nui sacrificamu a Deu per tal ki Deu ni perduni li peccata, ki Deu ni dugni la sua santa gracia, et dugnini la sua santa gloria. Cui usa raxuni, cunucxsi ki lu cori cuntritu et humiliatu non basta a la divina iusticia di sturbari la culpa, ka la culpa supra avimu mustratu essiri mali infinitu; la nostra lacrima et la nostra humilitati esti beni finitu, pocu et $149$pichulu. Et comu finita acqua et pocu non basta sturbari et lavari infinita macula, cussì lu cori cuntritu et humiliatu non basta a sturbari la nostra culpa; addunca lu sacrificiu di lu cori cuntritu, per ben ki sia sacrificiu naturali, legitimu et excellenti, non esti sacrificiu sufficienti. &CDisscipulus&c: - Tu mi pari ki diki contra omni Scriptura, ka, #&CIII Regum&c XXI s@, dichi ki, Acab humiliatu dananti Deu, Deu li perdunau lu so peccatu. Similiter, in Iona propheta si dichi ki li homini di Ninnive fichiru penitencia cum chinniri et ciliciu, et inperzò Deu li perdunau; cussì a David li fu perdunatu lu so peccatu; cussì Ezechiel propheta dichi ki quandu lu peccaturi si lacrima et cumpungi di lu so peccatu, Deu li perduna: addunca non chi esti altru sacrificiu naturali, legitimu et excellenti et sufficienti, si non lu sacrificiu di lu cor devotu. - Respondeo: A quanti fu perdunatu lu so peccatu per lacrimi, a tanti fu perdunatu per la fidi di kistu sacrificiu; unde David, quandu dissi: #«Sacrificium Deo spiritus contribulatus, cor contritum et humiliatum Deus non despiciet»@, illu dissi: #«Benigne fac in bona voluntate tua, Syon, ut hedificentur muri Ierusalem. Tunc acceptabis sacrificium iusticie, oblaciones et holocausta, tunc imponent super altare tuum vitulos»@. Id est: Dulci signuri, cum la tua bona vuluntati fa benignitati a la casa dy Syon, a lu templu; fa ki sianu hedificati li muri di Ierusalem; intandu aceptirai lu sacrificiu di la iusticia, intandu aceptirai li offerti et li holocausti, intandu mectiranu supra lu to autaru vitelli. In lu tempu di David non era muratu lu templu di Salamuni, ma eranu murati li mura di Ierusalem; unde comu non parla di li muri materiali di Ierusalem, cussì non parla di la casa materiali di Syon. Item, cotidie in lu tabernaculu di Moyses, tantu in Silo quanto in la casa di Aminadab, cotidie si offiria lu sacrificiu cumandatu $150$cotidianamenti. Item, ipsu in monte Moria, in l'ayra di Ornam, offersi sacrificiu, et l'angilu furbiu la spata et misila in la vagina, et cessati la pestilencia di lu populu, ki in tri iorni foru morti #LX@ milia persuni. Addunca parla di lu sacrificiu in lu tempu di Messias, et per la fidi et per la memoria di lu sacrificiu di Messias, illu spera aviri misericordia per lu cori cuntritu et humiliatu. Item a zzo fa cuntextu Malachias propheta, lu quali dichi ki a lu tempu di Messias sirranu plachenti a Deu li sacrificii di Iuda et di Ierusalem (&CMalachie&c #IIIb@) : #«Placebit Deo sacrificium Iuda et Ierusalem, sicut dies seculi et sicut anni antiqui»@, id est, comu lu sacrificiu di li santi patri, li quali speravanu la vinuta di Messias et profetavanu la vinuta et li tempi di Messias, et li sacrificii; comu lu sacrificiu di Abel, lu quali figurau ki Cristo diva essiri comu agnellu innocenti ymmolatu; comu lu sacrificiu di Helias, lu quali significau ki focu di Spiritu Santu divia viniri da chelu, et per virtuti di Spiritu Santu si divia fari lu sacrificiu di Messias. Unde vidi ki David et Malachias arricordan lu sacrificiu di Messias, et per virtuti di killu sacrificiu cridutu et aspectatu era bastanti la lacrima a sturbari lu propriu peccatu. Item, cui esti killu saiu homu ki dica ki li lacrimi di Manasses foru bastanti a sturbari li soi peccata; ki li lacrimi di killu, lu quali destrussi Ierusalem et captivau lu populu santu, fussiru bastanti a sturbari li soi tali et tanti gravusi peccati? Et ideo raxunivilmenti dicu ki, comu li lacrimi di Maria Magdalena cum la fidi di Cristu Deu incarnatu, li lacrimi di Petru cum la fidi di Cristu, bastanu a sturbari tucti li peccata di Maria Magdalena et di Petru, cussì li lacrimi di killi pintituri ki foru innanti Cristu, et li lacrimi di killi pintituri ki foru poi di Cristu, tucti sunu bastanti per la fidi di lu sacrificiu di Iesu Cristu, comu nui diffusamenti avimu supra scriptu. %VII, 23. $151$ Teni addunca ki lu sacrificiu di lu cori cuntritu non basta a purgari la culpa; addunca minus basta ad impetrar la gracia, ka maiur beni esti impetrar la gracia di Deu ki sturbar la culpa. Exemplum: Eu aiu mortu to figlu; preguti, perdunami lu peccatu. Tu mi perduni; - ma non viniri illà dundi eu sia! Tu dimandi da mi la gracia tua: tu dimandi maiur dunu. - Et cussì David perdunau ad Absalon, ma non li dedi la gracia sua. Or, fazamu ki tu mi duni la tua gracia: maiur cosa dimandi, quandu tu dimandi la gloria; comu si eu, poi ki alchisi to figlu, dimandu la tua hereditati. Gran cosa esti impetrari la remissiuni di la culpa; maiur esti impetrari l'amur di la gracia, et macximu impetrari la gloria di Deu. Et inperzò ki per li nostri sacrificii kisti cosi non bastanu, esti necessariu di trovari sacrificium offeribili et acceptabili in infinitum. Et tale est lu sacrificiu di Iesu Cristu, veru Messias; kì lu pani esti cosa offeribili, in lu pani miraculusamenti essiri tuctu Iesu Cristu; lu corpu et lu sangui offertu a Deu omnipotenti esti acceptabili in infinitum; et cui lu offiri digne, et ancora minus digne, cum fidi, cum sperancia, cum amuri, cum pii lacrimi, cum dulci devoccioni, kistu sacrificiu esti naturali, legitimu, excellenti et sufficienti et superhabundanti ad impetrari tucti beni temporali, spirituali et eternali. Et ideo pensa quantu sennu, quanta pietati fu ordinari kistu altissimu sacramentu! Alcunu poti diri: - Kistu sacramentu esti sacramentu di gracia, et tu dichi k'illu esti sacrificiu di natura et sacrificiu naturali? - Respondeo: Kistu sacrificiu si clama &"eucharistia&", id est bona et summa gracia; ma omni cosa, la quali si cuncorda a raxun naturali, si poti clamari naturali. Cussì quandu la virgini appi la gracia di cunchipiri et di essiri virgini et $152$matri, ipsa fu naturali et univoce matri, comu tucti li autri matri. Cussì lu checu illuminatu, poi ki fu per gracia illuminatu, illu vidia naturalmenti comu nui. Cussì kistu santissimu sacramentu, kistu santissimu sacrificiu, poi ki la divina gracia, la divina misericordia, lu ordinau et cunsecrau, kistu esti lu sacrifichi naturali, legitimu et excellenti et superexcellenti et superhabundanti a tucta la cungregacioni di li iusti. Et sachi ki tucti li cosi li quali natura porta, quandu la natura naturata non basta, la natura naturanti, Deu, suppli ubi la creata natura amanca. Exemplum: Tucti li philosofi li quali bene intendinu, dichinu ki planta et suli basta a generari ficu et ficara, cavallu et cavalla et suli basta a generari cavallu, ma homu et fimina et suli non basta a generari homu. Et imperzò Deu omnipotenti fa et crea l'anima di chascunu homu, et mectila in lu corpu di lu natu; et cussì dichi tucta la Santa Scriptura: #«Inspiravit in faciem eius spiraculum vite»@. Item, psalmu #32@: #«Qui fincxit singillatim corda eorum»@. Item &CEcclesiastes&c #XII@ #«Spiritus autem vaddat ad Deum qui dedit illum»@. Item li ducturi theologi dichinu et provanu ki a fari opera santa, meritoria di vita eterna, non basta lu homu cum lu so liberu arbitriu, cum tuctu zo ki fa et poti fari di beni, per tucti li duni generali et per tucti li gracii generali ki Deu cunchedi a l'omu. Et inperzò undi manca la natura di lu liberu arbitriu, succurri la gracia di Deu. Et l'omu per la gracia di Deu, cum lu usu bonu di lu liberu arbitriu, fai operi digni di vita eterna. Et cussì lu omnipotenti Deu, videndu ki sucta nui et dintra nui non aviamu sacrificiu bastanti ad impetrari la remissiuni di la culpa et impetrari la divina gracia et la eterna gloria, la divina potencia, sapiencia et clemencia ordinau kistu sacrificiu, kista santissima manna, a la quali natura dispuni et natura non basta. $153$Item, si #«Dei perfecta sunt opera»@ (&CDeutero©&c #32@), addunca li sacramenti santificanti la famigla santa di Deu in terra divinu essiri perfecti. Item, si lu sacrifichi debitu et cunvenienti a Deu esti, comu dichi Paulus . . . . . :#«Exibeatis corpora vestra hostiam viventem, sanctam, Deo placentem, racionabile obsequium vestrum»@, id est: Si tu voi fari debitu sacrificiu a Deu, offiri lu corpu to; non lu auchidiri, ma vivu et santu, et lu spiritu to devotu et santu et a lu serviciu di Deu cum tucta raxuni; cui esti killu, ki basti la sua iusticia senza peccatu, la sua opera senza mancatu? Si alcunu esti tali, dicuti non li sia bisognu, dicuti non li sia bisognu lu sacrificiu di Cristu. Ma si Paulu, si Petru, si Iuanni, si Iacubu kistu sacrificiu fichiru per pregari Deu pro se et pro li soi subditi, kistu esti lu veru et propriu sacrificiu, kistu esti lu naturali et legitimu. Multi autri nobili cosi aviriamu a diri, ma Innocentius fichi un grandi libru &CDe Officio misse&c, et li ducturi theologi fainu grandi tractati de corpore Christi. Eu in vulgaru parlari voglu aviri dictu kisti suprascripti cosi, per informacioni di li simplichi. %VII, 24. Sequitur: &CEt eu vi dicu - Non bivirò di kistu vinu. - &c Kistu textu esti obscuru, et intendisi cussì: Eu non bivirò di vinu nè mangirò di pani, fina ki eu non resussiti da morti a vita. Quandu poi Cristu resussitau, maniau et bippi cum li disscipuli per novu modu, in lu regnu di lu patri: zo esti, avendu Cristu corpu non mortali, ma corpu gluriusu; et vidiri corpu gluriusu biviri et maniari esti cosa multu nova et multu meraviglusa. Et zo dichi Iesu Cristu, quandu dichi: - Per novu modu, in lu regnu di lu patri meu. - %VIII. $154$ #Sequitur: &CEt ymmo dicto, exierunt in montem Olivarum. Tunc dicit illis: - Omnes vos scandalum paciemini in me in ista nocte. Scriptum est enim: «Percuciam pastorem, et dispergentur oves gregis». Postquam autem resurrecxero, precedam vos in Galileam. -&c@ Id est: Dictu lu ymnu, exeru in lu munti Olivetu. Et intandu dissi a lloru: - Tucti vui richipiriti scandalu inver di mi in kista nocti, ka scriptu esti: «Firirò lu pasturi, et spartugliranusi li pecuri di la gregia». Ma poy ki eu resussitirò, eu andirò innanti a vui in Galilea. - %VIII, 1. Santu Ioanni evangelista in lu so evangeliu dichi ki Cristu lavau li pedi a li disscipuli cum grandi humilitati et cum grandi caritati, et dissili: - Vui mi clamati maystru et signuri, et dichiti beni, ka eu lu su. Et si eu, signuri et maystru, lavai li vostri pedi, et vui diviti l'un l'autru lavar li pedi, ka eu vi aiu datu exemplu comu eu aiu factu et vui diviti fari. - Set dubium: - Perkì santu Matheu kistu santissimu exemplu non scrissi? - $155$Respondeo: A mi pari ki lu evangelista Matheu scrissi in iudiscu, et li iudei avirianu pututu prindiri alcuna caxuni di non cridiri la divinitati di Cristu; ka non pari ad infidili ki a Deu si cunvegna tantu humiliari, ki lavi li pedi di li peccaturi et di li piscaturi et di Iuda tradituri. Et lu Spiritu Santu li insignau: - Tu scrivi in lingua iudisca; kistu santu exemplu li iudei malivoli lu prindiranu in scandalu: non lu scriviri tu, ma eu lu farro scriviri in lingua greca da Iuanni, quandu la divinitati di Cristu corruskirà et resplendirà per omni lingua, et intandu sirrà plui cunvinivili scriviri kistu santissimu exemplu di humilitati. - Et per kistu grandissimu exemplu di humilitati, tucti li imperaturi et rigi et grandi signuri cristiani lu iornu di lu iovidi santu clamanu a lu minu #XII@ poviri, et sì li servinu in tavula, et lavanuli li pedi, et sì li vestinu et calcianu, et dunanuli elimosina, per spendiri a la santa Pasca di la santa resurrecciuni di Cristu. Item santu Iohanni evangelista recita ki Cristu fichi un grandi sermuni, in lu quali, primo, ipsu dissi ki divia partirisi da li soi apostoli per la sua passioni et morti; #II@, ki issi divianu aviri gran paura per la passioni et persecucioni di Cristu; #III@, ki Cristu li cunfortava et ki non l'abbanduniria la gracia di lu Spiritu Santu, si Cristu si partia da loru sicundu lu corpu; #IIII@, ki poi di li tri iorni illu resussitiria et darria a lloru grandi alligriza et gran cunfortu, et poi la sua resurrecciuni ipsi richipirianu la gracia di lu Spiritu Santu, et sapirianu omni viritati et omni lingua, et predikirianu cum grandissimu fructu di li animi cunvertiti et di la santa fidi puplicata per tuctu lu mundu. Ma santu Iohanni fu studiusu a ricogliri li paroli di Cristu; et inperzò ki in kista nocti dissi paroli altissimi, santu Iohanni li scrissi copiosamenti, santu Matheu scrissi succintamenti. %VIII, 2. $156$ Set dubium - Si kista scriptura di Zacharia esti propria de Christo. - Respondeo: Zacharia, propheta penultimu di li #XII@ propheti, parla ad licteram de Cristu, per totum. Et eu, in libro &CDe domino Iesu Christo ad infideles&c, exposui kisti capi copiose; hic eu dicu breviter. Et a mi pari ki omni licteratu studiusu, per kista scriptura di Zacharia propheta, poti aviri gran testimoniu di la santa fidi di Cristu. Unde Zacharia, in #II c@, dichi ki Ierusalem si divi habitari senza muru, per la sua grandicia; et in kistu insigna ki Ierusalem non divi essiri murata, ad licteram, comu dissi Ezechiel, ma tucta la santa ecclesia divi essiri una Ierusalem, una chitati. Et ecce tecxtus Zacharie, #II c a@: #«Absque muro habitabitur Ierusalem pre multitudine hominum et iumentorum in medio eius. Et ego ero, ayt dominus, murus ignis in circuitu, et in gloria ero in medio eius»@. Et cussì esti, ki la santa ecclesia per tuctu lu mundu, sucta unu Cristu, una fidi, unu baptismu si regi, et Deu la difisi sempri et difendi da li imperaturi pagani et da li infidili, miraculusamenti, si tu ti arricordi comu Iulianu apostatu, inimicu di la fidi, fu mortu da santu Mercuriu miraculose, et li autri divini miraculi facti per cunservacioni di la fidi: di Constantino, di Gallicanu, #«In hoc signo vinces»@, etc© Item Zacharia, #III c@, dichi ki Iesu, sacerdoti grandi, divi fundari lu templu, et divilu cumpliri, et in unu iornu livari la iniquitati di killa terra. In kistu capitulu dichi ki Iesu, grandi previti, cum li soi amichi miraviglusi, sunu figura di Iesu Cristu, lu quali esti summu pontifichi in eternum sicundu l'ordini di Melchisedech; lu quali Cristu avi amichi miraviglusi: Petru, miraculose liberatu da la prixuni di Herodes (&CActus&c #XII@); Iohanni, liberatu da la $157$caldara di l'ochiu buglenti, #«inferventis olei dolium»@; Paulus, miraculose liberatu da lu venenu di la vipera (&CActus&c #XII d@); comu Iesu, figlu di Iosedech, appi amichi miraviglusi: Anania, Azaria, Misael, miraculusamenti liberati da la fornachi di Babilonia; in lu iornu di la passioni di Cristu fu liberata tucta la terra da lu peccatu, quandu omni homu per lu meritu di la passioni di Iesu Cristu richipi perdunancia di li soi peccati, avendu fidi in Iesu Cristu. #Et ecce verba tecxtus: «Ecce ego adducam servum meum Orientem. Quia ecce lapis quem dedi coram Iesu; super lapidem unum septem oculi sunt. Et ecce ego celabo sculpturam eius, ayt dominus exercituum, et auferam iniquitatem terre illius in die una»@. La glosa caldaica dichi: «Eu farrò viniri lu servu meu Messias»: kistu esti Iesu Cristu, lu quali secundu la humanitati esti servu di Deu et secundu la divinitati esti veru Deu natu da Deu, comu dichi santu Paulus, &CAd Philippenses&c #II@: «Cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se equalem Deo, set semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, et habitu inventus ut homo». Et kista petra, la quali dichi Deu: - Eccu, eu intaglirò la intaglatura sua -, significa la petra la quali viddi Danieli ki si taglava da la muntagna senza manu di homu, et crixia in gran muntagna et implia la terra; la quali petra significa Messias, Iesu Cristu, lu quali vinni in terra, natu homu, senza opera di homu, et esti factu sì altu ki iammai lu nomu di nullu homu fu tantu grandi. Et Deu cum li soi mani intaglau kista intaglatura et kistu intaglu, ka sulu Deu poti fari ki la virgini sia matri, ki Deu sia homu, et ki kista fidi, ki la virgini sia matri di Deu, si cuniunga cum lu cori di homu. Et in killi iorni ki kista petra fu intaglata, ki Cristu fu mortu et resussitatu, predicatu, cridutu et adoratu, fu sturbatu tuctu lu peccatu di li homini soi fidili et devoti. Et di kistu parlu breviter hiczà. $158$Ancora Zacharia propheta, #VIII c@, dichi ki in li tempi quandu virrà Messias, divi cessari lu diiunu et lu sacrificiu di la ligi, et in killu tempu dechi homini di chascuna lingua di li genti si appichikirranu a la pudia di li iudei, et dirranuli: - Nui virrimu cum vui, ka nui audemmu ki Deu esti cum vui. - Et rabbi Salomon dichi ki li iudei avinu lu vestimentu iudiscu, lu quali esti factu comu scapularu di monachi nostri, et avi quatru pindagli, dui dananti et dui daretro a li pudii di lu scapularu. Et fa raxuni: sictantadui lingui sunu septantadui, ma dechi fainu septichentu #XX@; quatru volti septichentu #XX@ fa dui milia et octuchentuoctanta: addunca dichi illu ki a lu tempu di Messias dui milia octuchentuoctanta homini et li iudei minirannu kisti homini di diversi lingui a la via di Deu. #Et ecce tecxtus (VIII c d): «- Ieiunium quarti, ieiunium quinti, ieiunium septimi et ieiunium decimi erit domui Iuda in gaudium et leticiam et in sollepnitates preclaras. Veritatem et pacem diligite. - Hec dicit dominus exercituum: - Usquequo veniant populi, et habitent in civitatibus multis; et vaddant habitatores, unusquisque ad alterum dicens: Eamus et deprecemur faciem domini, et queramus dominum exercituum. - Hec dicit dominus exercituum: - In diebus illis in quibus apprehendent decem homines ex omnibus linguis gencium et apprehendent fimbriam viri iudei, dicentes: Ibimus vobiscum, audivimus enim quoniam Deus vobiscum est -».@ Cui kista scriptura legi, et non vidi ki kista scriptura si verifica di Iesu Cristu, esti checu; ka tu vidi ki lu diiunu di lu septimu misi, lu quali era diiunu solepni di la ligi, esti sollepnitati grandi a la casa di Iuda, a la ecclesia di Cristu, la quali esti casa di Cristu, figlu di David, figlu di Iuda: kì nui in lu septembru fachimu sollepnitati di la nativitati di la matri di Cristu, di la santa cruchi di Cristu, et li diiuni cumandati per la $159$ligi antiqua sunu mutati in sollepni festivitati di la ligi di Cristu. Cui non vidi ki non sulu dui milia et octuchentuoctanta, ma milli milia piglanu li vestigii di Petru et di Paulu et di Iuanni et di Matheu, et sequitanu la doctrina loru, et dichinu: - Nui andirimu appressu la doctrina vostra, ka nui audemmu ki Deu esti cum vui -? Tali ki zo vidi, et non cridi, esti checu, et non vidi lu suli a mezu iornu. Ancor Zacharia dichi, a li novi capituli, ki Messias divi viniri poviru, rigi iustu et salvaturi, et cum lu sangui di lu pactu di lu testamentu so divi liberari li prixuni inprixunati in lu lacu senza acqua. Et cussì esti, kì Iesu Cristu vinni poviru, iustu et santu, et rigi di lu chelu et di la terra et di lu infernu; et lu so titulu, lu quali mai non si pocti sturbari, sì esti &"Iesu Nazarenu, re di li iudei&"; et kistu, per lu sangui di la cruchi sua, salva et libera tucti li homini di la prixunia di lu infernu. #Et ecce verba textus: «Exulta satis, filia Syon; iubila, filia Ierusalem: ecce recx tuus venit tibi iustus, et salvator; ipse pauper, et assendens super asinam et super pullum filium asine». Et infra: «Tu vero in sanguine testamenti tui emisisti vinctos tuos de lacu in quo non erat aqua».@ Ancor in lu cap© #XI@ dichi ki Iesu divia essiri vindutu per #XXX@ dinari di argentu; di la quali scriptura poi parlirò in so locu. Similiter Zacharia, #XII c@, dichi et prophetiza ki, poi la vinuta di anticristu, lu quali dichi innanti, in figura di lu pasturi stultu, Ierusalem, la ecclesia di Cristu, divi patiri grandissimi mali. #Et ecce tecxtus: «Ecce ego ponam Ierusalem superliminare crapule omnibus populis in circuitu».@ Dimandu eu, di quali Ierusalem parla lu propheta Zacharia? Oy di Ierusalem, la quali si reparava in lu tempu so, et zo non est, ka killa Ierusalem appi guerra in tempu di li Macabei, et in killu tempu Iuda non fu in asseiu contra Ierusalem; $160$#nunc autem propheta dicit: «Set Iuda erit in obsidione contra Ierusalem»@. Nè si poti legiri: kista Ierusalem, per lu tempu di Titu et Vespasianu; quandu, poi la morti di Cristu, fu asseiata et destructa per Titu et Vespasianu; ka lu propheta dichi: #«In die illa percutiam omnem equum in stuporem et assensorem eius in amenciam»@; et tamen Titu prosperau valurusamenti, et nullu iudeu appi valuri. Nè si poti legiri: di kista Ierusalem, la quali ogi teninu li sarachini; ka di kista non dirrianu li iudei: - O Deu, cunforta li sarachini di Ierusalem, tu, lu quali si loru Deu -; nè Deu diffindiria miraculusamenti li habitaturi di Ierusalem, et tamen lu propheta dichi: «Confortentur michi habitatores Ierusalem in domino Deo eorum». Nè si poti intendiri: di lu populu di li iudei dispersu, ki illu sia kista Ierusalem; ka contra kistu populu la casa di Iuda, Ierusalem, divi essiri contra. Cui esti kista casa di Iuda ki divi essiri contra? Si tu, iudeu, dichi ki sunu li cristiani, li quali sunu di la casa di Iesu Cristu, lu quali esti di lu tribù di Iuda, tuctu lu fundamentu di la opinioni di li iudei si cunfundi, ka per li duka di kista casa si divi rehabitari Ierusalem in loco suo, comu dichi lu propheta: «#In die illa ponam duces Iuda, sicut caminum ignis in lignis, etc&., et habitabitur Ierusalem rursus in loco suo»@. Si tu dichi ki kista Ierusalem esti la chitati la quali sirrà a li tempi di Messias, sacchi ki a killu tempu lu populu observirà la ligi, sicundu nui; unde sequitur ki la chitati non avirà tanti grandissimi tribulaciuni. Per ki resta ki lu propheta dichi ki Ierusalem, la fidi di Cristu, avirà grandissimi tribulaciuni, et di kista dichi ki Deu la salvirà miraculusamenti, et ki si cunvertirannu a Deu, lu quali plagaru, tucti li tribù et tucti li famigli di li iudei, comu patet, cui legi tuctu lu capitulu #XII@ di Zacharia. Cussì in lu terciodecimu capitulu dichi ki, poi li iudei $161$cunversi a Deu, plagatu da loru, Deu mandirà funtana di acqua santa a lavari tucti li peccaturi, la quali sirà fundana a la casa di David. Et Deu destrudirà tucta la ydolatria, ka, poi mortu anticristu, nè in pocu nè in multu si divi truvari ydolatria. Et cui voli vidiri kisti dicti di Zacharia plui ad plenum, videat lu libru nostru, lu quali scrissi &CDe domino Iesu Christo ad infideles&c. Et poi lu propheta dichi: #«Framea, sussitare super pastorem meum, et super virum coherentem michi: percute pastorem, et dispergentur oves»@. Id est: Cultellu, levati supra di lu meu pasturi et supra di lu homu accustatu a mi: feri lu pasturi, et sirranu spartuglati li pecuri; la quali auctoritati Iesu Cristu allega, in lu presenti passu di lu evangeliu, essiri dicta pro se et de se. Rabbi Salomon lu expuni: kistu pasturi sì esti lu imperatur romanu, lu quali fichi multi mali a li iudei, lu quali divi essiri destructu per la spata di Messias. Contra kistu dictu, lu imperaturi romanu, paganu, non si divi clamari pasturi, ma lupu, nè si divi diri: «Pastur meu», ma: «Virga di lu fururi meu»; comu dissi Deu, per Ysaiam, di lu re di Babilonia (&CYsaia&c #X c a@): #«Assur! Virga furoris mei»@. Nè si divi diri: « Homu accustatu a mi», ma homu divisu da mi et cuntrariu a Deu. Et inperzò l'auctoritati di Cristu et l'auctoritati di Matheu evangelistu vinca la opinioni di lu rabbi iudiscu, kì lu propheta Zacharia previdi Cristu essiri passionatu, et Cristu vere et proprie allega; ka Cristu, lu quali profetava la sua passioni et vidia la futura comu presenti, multu beni intindia lu propheta Zacharia. %VIII, 3. Sequitur: &CPoi ki eu resussitirò, vi andirò innanti in Galilea&c. Lu salvaturi in tuctu lu tempu di la affliciuni arricorda et profetiza lu tempu di la glorificaciuni, a modu di optimu $162$duca ki li soi cavaleri cunforta cum sperancia di victoria; item, per tal ki nulla infirmitati di passiuni sturbi la fidi di la incarnacioni, ki semper Deu fu incarnatu et cuniunctu cum Cristu cunchiputu et natu, cum Cristu miraculusu quandu fachia li miraculi, et cum Cristu quandu sustinia li flagelli. Et comu profetau a li disscipuli lu locu di la passiuni, cussì profetau ad issi lu locu di la resurrecciuni in Galilea, kì la profectia di la passiuni dunassi cunfortu et fachissi fidi di la gloria di la resurrecciuni. Et sachi ki Cristu apparsi a multi, multi volti, et sparti la una da l'autra, resussitatu; set in Galilea apparsi a tucti li fidili cuniuncti insembli in lu munti, lu quali Cristu li avia innanti predicatu. Ma di kistu parlirò in so locu. %IX. $163$ #Sequitur: &CRespondens autem Petrus, ayt illi: - Et si omnes scandalizati fuerint in te, ego numquam scandalizabor. - Ayt illi Iesu: - Amen dico tibi, quia in hac nocte, antequam gallus cantet, ter me negabis. - Ayt illi Petrus: - Ecciam si oportuerit me mori tecum, non te negabo -; similiter et omnes disscipuli dicxerunt.&c@ Id est: Rispusi Petru et dissili: - Et si tucti li autri richipirannu scandalu et suspectu inver di ti, eu non avirò mai scandalu nè suspectu malu di te. - Et Iesu sì li dissi: - Cum viritati ti dicu ki in kista nocti, innanti ki lu gallu canti, tri volti mi neguirai. - Et Petru li dissi : - Si mi cunverrà muriri cum ticu, non ti neguirò. - Et similimenti dissiru tucti li autri disscipuli. %IX, 1. Petru sì esti in exemplu et in dottrina ki nullu si divi cunfidari di sua virtuti, ma la nostra cunfidancia sia la gracia di Deu, di lu signur nostru Iesu Cristu. Avia Petru grandi fidi di Cristu, kì cridia, per revelaciuni di lu Deu patri, ki Cristu era figlu di Deu; avia avuti grandi experimenti di la omnipotencia di Cristu, quandu Cristu in sua presencia, di $164$Petru, Iacubu et Iuhanni, avia resussitatu tri morti: la citella di anni #XII@, lu iuvini figlu di la vidua, Lazaru clamatu da la sepultura; avia Petru richiputu lu princhipatu di li apostoli, li clavi di paradisu; avia Petru per tri anni cuntinui vidutu et providutu, tuccatu et tastatu et maniatu tucta la vita di Cristu: fidavasi Petru ki issu isligissi plui tostu muriri cum Cristu, ki aviri suspectu riu nè scandalu nullu in cori contra di Cristu. Et imperò dissi: - Et si tucti li autri richipirannu scandalu, non eu. - Set Iesu Cristu mustra saviri la mensura di li virtuti et di li infirmitati naturali, et mustra saviri li cosi futuri comu li cosi presenti; et dichili: - Innanti ki lu gallu canti, tri volti mi neguirai. - %IX, 2. Hic est dubium: Li tri evangelisti, Matheu, Luca et Iohanni, dissiru et scrissiru per lu modu predictu; santu Marcu scrissi altramenti: #«Priusquam gallus bis vocem dederit, ter me es negaturus»@. Et kista diversitati pari, oy ki li tri dissiru minzogna, oy Marcu. Et non chi esti minzogna; ma eu pensu ki Petru dissi a Cristu: - Eu non avirò mai malu suspectu contra te -; et Cristu li dissi: - Non cantirà lu gallu, ki tu mi neguirai tri volti -; et cussì fu, et cussì recitanu li tri evangelisti. Verum Petrus, fidandusi di sì, di sua virtuti et di sua cunstancia, dichia et ridichia &"ki eu non mankirò di fidi per la vita mia, si la vita chi divissi andari&". Et Cristu li replicau la parola di Marcu, quasi diceret: Vidi comu eu lu sachu certu; non cantirà lu gallu dui volti, ki tu mi neguirai tri. Comu si dicissi: Lu gallu esti bestia, et in dui volti ki illu laudirà Deu, tu mi neguirai tri volti. Et ki cussì fussi, recita santu Marcu bene et vere. Unde per lu textu di li evangelisti si cogli ki Petru negau $165$non tri volti suli, ma plusuri, ka dichi. . . . . . . : #«Tunc cepit iurare et anathematizare quia non novisset hominem»@. Unde si cussì fu, ki Petru negau Cristu in casa di Anna, ancora a bona hura, non multu nocti, avimu una negacioni; si a l'intrari di la casa di Cayfas lu viddi l'autra ancilla portara et dissili: - Tu si di killi -, avimu dui negacioni; si ixendu Petru, l'autra ancilla li dissi: - Tu si di killi -, avimu tri negacioni; et lu gallu cantassi: avimu veri furun li tri evangelisti: «Innanti ki lu gallu canti, tri volti mi neguirai». Si nui lassamu li dui negacioni primi, et prindimu l'ultima, quandu Petru ixiu et l'ancilla li dissi: - Tu si di killi -, et illu dissi di no, et lu gallu cantau, comu dichi Marcu, avimu: una innanti ki lu gallu canti; la sicunda volta cunta dui volti, dui negacioni, comu cunta Marcu; et aviti ki Petru, innanti ki lu gallu cantassi dui volti, negau tri volti. Et sic Petru negau chinqui volti: tri dananti tri ancilli, et dui dananti li homini. Et cussì pari ki li tri evangelisti prosequitanu kista ystoria, mustrandu comu fu veru lu dictu di Cristu, quandu dissi: - Non cantirà lu gallu, ki tu mi neguirai tri volti. - Et santu Marcu prosequita, comu fu veru lu dictu secundu di Cristu: - Non cantirà lu gallu dui volti, ki tu mi neguirai tri volti. - %X. $b5$ #Sequitur: &CTunc venit Iesus in villam, que dicitur Getsemani, et dicxit disscipulis suis: - Sedete hic, donec vaddam illuc et orem. - Et, assumpto Petro et duobus filiis Zebbedei, cepit contristari et mestus esse. Tunc ayt illis: - Tristis est anima mea usque ad mortem; sustinete hic, et vigilate mecum. -&c@ Id est: Intandu vinni Iesu in una villa, la quali si clama Getsemani, et dissi a li disscipuli soi: - Siditi hiczà, fini ki eu vada illà ad orari. - Et piglau Petru et li dui figli di Zebbedeu, et incuminzausi a cuntristari et a cumplangiri. Et intandu dissi ad illi: - Trista esti l'anima mia fini a la morti; aspictati hiczà, et viglati cum micu. - %X, 1. Santu Luca dichi ki Cristu vinni in lu munti Olivetu; santu Iohanni dissi ki Cristu vinni ultra lu valluni di li cedri; santu Matheu dichi ki Cristu vinni in la villa di Getsemani. Et tucti kisti tri dicti si cuncordanu in unu: ki Getsemani, lu locu ubi orau, sì esti postu a li faudi di munti Olivetu et ultra lu valluni di li cedri. Et veni a diri Getsemani &"villa grassa&". Et volsi Cristu orari per insignari a nui ki in li nostri tribulacioni et periculi diiamu semper orari. Et piglau Petru, $6$Iacubu et Iuanni, comu plui cari et plui santi et plui devoti, per insignarini ki in li nostri adversitati siamu accumpagnati di la fidi di Petru, di la sperancia di Iacubu, di la caritati di Iuanni; kì nullu mali senti cui di kisti tri virtuti si accumpagna: firma fidi inver di Deu, firma sperancia inver di Deu, firma caritati inver di Deu. Et intandu si incuminzau a cuntristari, non per paura di la morti, ka a zzo era vinutu, ka ipsu dissi: #- Desiderio desideravi hoc Pasca manducare vobiscum antequam paciar -@ ; ma si cuntristava et rancurava di lu scandalu di li apostoli, et di la perdicioni di li malvasi. Cussì dichi la glosa ordinaria in kistu passu: #«Cepit contristari non timore mortis, quia ad hoc venerat, set pro scandalo apostolorum et perdicione impiorum». Et Ieronimus: «Cepit contristari ut veritatem assumpti hominis probaret. Vere contristatur, set non passio eius animo dominatur, verum propassio est, unde ayt &"cepit contristari&". Contristatur autem non timore paciendi, quia ad hoc venerat, set propter infelicem Iudam et scandalum apostolorum et eiectionem iudeorum et eversionem Ierusalem»@. Eu mi pensu ki lu signuri a li tri apostoli dissi cunsimili paroli: - A lassu, quantu mali si fa! A lassu, quantu mali avirà Ierusalem! A lassu, quantu mali et quantu peccatu si farrà contra di mi! - %X, 2. Sequitur: &CIntandu dissi ad illi: - Trista esti l'anima mia fini a la morti. -&c Dubium: Iesus est Deus; la divinitati non si cuntrista, ka la divinitati nè in meglu nè in peiu si poti transmutari (psalmus. . . .): #«Tu autem idem ipse es»@. La humanitati di Cristu semper esti beata, ka semper esti cuniuncta cum la divinitati; semper lu intellectu di l'anima di Cristu vidi la fachi di Deu; semper la voluntati di Cristu si satura, cuntenta et quietata $7$di l'amur di Deu. Comu poti essiri ki anima cuntristata sia beata? Comu poti essiri ki homu beatu sia cuntristatu fini a la morti? Kisti parinu dui cosi cuntrarii. Respondeo: Alcuna volta lu duluri esti caxuni di alligricia, et intandu stai grandi duluri cum grandi alligricia. Exemplum: dichi Agustinus: #«Qui penitet doleat, et de dolore semper gaudeat»@. Et nui lu experimentamu; kì, quandu eu mi doglu di li mei peccati, quantu plui mi doglu plui mi allegru. Item, quandu eu faczu grandi penitencia per li mei peccati et dugnumi grandi dissciplini fini ki li spalli mi sunu ben sanguilenti, quantu plui mi doglu plui mi allegru. Item, li santi martiri, comu nui ligimu di santa Agatha: quantu plui era bactuta, tantu plui si alligrava, pensandu per la firma fidi ki quantu plui mali patia per hunur di Cristu, tantu plui era cara et dilecta a Cristu. Sic, in proposito, la tristicia di Cristu, la quali era virtuusamenti assumpta, ka si dulia di li peccata di lu proximu. Et ancor li flagelli, li quali ipsu richippi per mantiniri omni virtuti di paciencia et impliri omni copia di redempciuni et di misericordia: quantu era plui la pena tantu era plui l'alligricia. Item, si Catuni romanu in Libia quantu plui affanni sustinia tantu plui si allegrava, multo magis Cristu, summe virtuusu, quantu plui mali patia tantu plui si alligrava. Unde Lucanus dicit de Catone: #«Serpens, sitis, ardor, arena, Dulcia virtuti; gaudet paciencia duris; Letius est, quociens magno sibi constat, honestum»@. Et de kista materia nui dissimu in libro &CCur Deus Homo&c. Item, nota ki per kista tristicia si mustra ki Iesu avi anima humana, contra lu erruri di alcuni heretichi, li quali pensaru ki Cristu avissi carni humana ma non avissi anima humana, ma la divinitati fussi in locu di anima humana. Si zo fussi, Cristu non si aviria pututu cuntristari, ka tristicia $8$non sta in la divinitati, ma in l'anima humana. Si alcunu dichissi ki Cristu non si actristava, ma fachia comu homu quandu si atrista, addunca Cristu fachia et dichia menzogna. Et si alcunu dica ki la Scriptura dichi ki Deu dissi: #- Penitet me fecisse hominem -@ (- Eu mi pentu aviri factu l'omu -), et tamen Deu non si penti; cussì putia diri Cristu: - Trista esti l'anima mia -, et tamen non si cuntristari; respondeo: La santa Scriptura di la pura divinitati ni parla cum inperfecti paroli, comu la mamma a li pichulilli infanti parla: - Pappa, tata et dindi -; ma di la humanitati di Cristu non parla una parola per la cuntraria, ka tali scriptura non sirria vera, ma sirria falsa. %XI. $9$ #Sequitur: &CEt progressus pusillum, procidit in faciem suam, orans et dicens: - Pater mi, si possibile est, transeat a me calicx iste; verumtamen non sicut ego volo, set sicut tu vis. - Et venit ad disscipulos, et invenit eos dormientes; et dicit Petro: - Sic non potuisti una hora vigilare mecum? Vigilate et orate, ut non intretis in temptacionem. Spiritus quidem promptus est, caro autem infirma. - Iterum secundo abbiit, et orabat, dicens: - Pater mi, si non potest transire hic calicx nisi bibam illum, fiat voluntas tua. - Venit iterum, et invenit eos dormientes; erant enim oculi eorum gravati. Et relictis illis, abiit iterum, et oravit tercio, eumdem sermonem dicens.&c@ Id est: Et andau arassu un pocu, et abbuccausi supra la sua fachi, et orau et dissi: - Patri meu, si illu pò essiri, partasi da mi kistu calichi; ma veramenti non comu voglu eu, ma comu voy tu. - Et vinni a li soi dissipuli et truvauli adurmintati, et dissi a Petru: - Cussì non putisti una hura viglar cum mi? Viglati et orati, et non intririti in temptaciuni, ka lu spiritu esti promtu, la carni esti infirma. - Ancora la secunda volta andau, et orava et dichia: - Patri meu, si non pò passari kistu amaru calichi, ki eu non lu biva, sia facta la vuluntati tua. - Et vinni da capu et truvauli durmendu, $10$ka li ochy loru eranu gravati. Et partiusi da illi ancora, et orau la tercia volta, dichendu killa midesmi parola. %XI, 1. Tucta la fidi cristiana si cunteni in kistu unu articulu: ki Iesu Cristu esti veru Deu et veru homu, dui naturi in una divina persuna. Et Deu omnipotenti volci fari kista summa gracia di mustrari la sua infinita potencia, la sua infinita misericordia, la sua infinita iusticia, per dimustrari la humana infinita malicia, per purgari omni nostra infinita macula, per insignarini tucta santa vita et dimustrarini paradisu in corpu et in anima in l'autra vita. Et tucti kisti cosi sunu declarati in kista exposicioni in diversi loki. Ma in kistu passu si mustra ki Iesu Cristu esti veru homu, lu quali avi vera carni humana da lu corpu di Maria, vera anima humana, comu dissi da supra. Et ancor dichi lu evangeliu ki Iesu Cristu orau: si Cristu fussi puru Deu non purria orari, ka Deu non avi superiuri, et non si pò orari si non a maiuri. Ma dubium est: Quandu si mustra essiri Deu? Respondeo: Quandu ipsu resussitau et muntau in chelu et dunau lu Spiritu Santu et dunu di tucti lingui, comu ipsu dissi: #- Paraclitus autem Spiritus Sanctus, quem mictet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia. -@ Et Christus in lu tecxtu di lu evangeliu multi volti lu dissi, ki ipsu esti Deu, comu supra avimu dictu. Set dubium: Comu sappiru li evangelisti kista oracioni? Respondeo: A mi pari ki quandu Cristu resussitau et per #XL@ iorni insignau li disscipuli di lu regnu di Deu, intandu li disscipuli dimandavanu a Cristu, et Cristu li informava di tuctu l'ordini di la passioni sua et di altri misterii. Item est dubium: Perkì santu Luca sulu dissi ki Cristu orandu sudau sudur di sangui, et vinni angilu da chelu et cunfurtaulu? Respondeo: A mi non pari ki li evangelisti $11$tacheru per disminticanza, ka usanza esti di cui scrivi, quandu si dismentica, supraiungiri, scurrendu et religendu zo ki scrivi; ma comu eu, ki su nenti in comparacioni di li santi evangelisti, quandu scrivu faczu oracioni a Deu ki mi cuncheda gracia ki eu scriva beni et viritati cunvinivili ed utili et laudi di lu omnipotenti Deu, cussì cridu ki li santi evangelisti oraru et foru certificati da lu Spiritu Santu ki illi scrivirianu, ma Deu dictiria. Et imperzò, comu chascunu primo scrissi, non mancau nè iunsi, et Deus dictau diversamenti et non adverse; primo, per servari la usancia humana ki quandu quatru parlanu d'alcun factu verachimenti, chascunu parla in alcuni cosi differenter, et tucti cuncordanu in li cosi substanciali: cussì de li evangelisti chascunu dichi alcuni cosi proprii et tucti si cuncordanu in li cosi substanciali. Item, comu supra avimu dictu, chascunu scrivi alcuni cosi proprii, per tal ki cui saviamenti legi cunuxa ki li evangelisti non cunfortanu la fama di Cristu, ma la virtuti di Cristu cunforta la fama di li evangelisti. %XI, 2. Dubium: Perkì Cristu volci orari tri volti? Respondeo: Per reverencia di la santa Trinitati. Item, per insignarini ki in lu principiu, meczu et extremu di li nostri afflictiuni, si divi homu semper tiniri li armi di la santa oracioni. Dubium: Quandu Iesu ora et dichi: - Pater -, perkì non ora a lu Spiritu Santu? Respondeo: Tucta la santa Trinitati esti unu Deu et unu patri omnipotenti, creaturi di lu chelu et di la terra. Cussì dichi Paulus. &CAd Ephesios&c #III c a: «Unus Deus, una fides, unum baptisma, unus Deus et pater omnium, qui est super omnes et per omnia et in omnibus nobis»@. Cui esti kistu unu Deu et patri di tucti? Kistu esti unu Deu creaturi; la santa Trinitati, unu Deu pater. #Unde Remigius super istud verbum dicit: «Unus est@ $12$#Deus omnium creaturarum et pater omnium rerum. Id est, creator qui est super omnes creaturas»,@ etc© Unde, quandu Christus orau, dicendo: - Pater -, intisi &"sancta Trinitas&": #Pater, Filius et Spiritus Sanctus: unus Deus pater.@ %XI, 3. Dubium: Perkì dissi: - S'illu poti essiri, partasi da mi kistu amaru calichi - ? Non sapia Cristu s'illu putia essiri, ki illu non bivissi kistu amaru calichi? Perkì orau dubitativu? Respondeo: Cristu ni volia insignari ki la voluntati di la carni et la voluntati di la raxuni, comu divinu essiri ordinati sucta la voluntati di lu creaturi. La voluntati di la carni non vulia biviri lu calichi amarissimu, ma la voluntati di la raxuni dichia: si putissi essiri cum lu plachiri di Deu, comu tu voluntati carnali voi, cussì vurria et eu, si plachissi a Deu. Et per kistu parlari Cristu ni insigna ki ipsu avia appetitu carnali et sensitivu subiectu a raxuni et a voluntati racionali, et tucti dui subiecti a la divina voluntati. Et imperzò dichi: - Non comu eu voglu, ma comu plachi a ti, Deu. - Dubium: Ki cosa esti in nui sensualitati, appetitu sensitivu, vuluntati di carni? Respondeo: Nui avimu omni appetitu lu quali avinu li bestii; omni appetitu, lu quali avimu nui et li bestii, esti appetitu carnali, appetitu sensitivu, sensualitati. Unde nui pinnicamu et vulimu durmiri, affammicamu et vulimu maniari, et cussì avinu li bestii: kistu esti sensualitati, etc© Set nui avimu alcuni voluntati, li quali li bestii non potinu aviri: comu voluntati di orari, di studiari, di predicari, di richipiri morti per amur di Deu: kisti sunu voluntati racionali. Kisti dui vuluntati humani mustra $13$Cristu aviri comu omni homu, et insignani ki omni bonu homu avi subiecta la voluntati sensitiva a la raxuni, et la voluntati racionali a Deu, quandu dichi: - Non sia comu voglu eu secundu la sensualitati, ma comu voi tu in la tua divinitati. - %XI, 4. Dubium: Iesus erat una persuna divina; orari esti actu di persuna ad altra persuna; Iesus orat: addunca la persuna di Iesu ora ad altra persuna divina. Cui esti killa persuna divina di Iesu la quali ora? Esti la persuna di lu figlu di Deu. A quali persuna ora? A la Trinitati; addunca la persuna di lu figlu di Deu esti altra persuna ki la Trinitati. Item, sequitur ki la persuna di Deu ora et prega a Deu; kistu esti impossibili, ki Deu pregui Deu. Respondeo: Ki la persuna di Deu pregui per sì a Deu, kistu esti impossibili; ma ki la persuna di Deu dica et pregui per la humanitati sua a Deu, non esti impossibili. Unde, comu eu parlu a mi midesmi per la mia carnalitati, cussì pregava Iesus Deu a sì midesmi Deu, per la sua sensualitati. Exemplum: Eu dicu a mi: - Tu si troppu scurrivili a tua voluntati; tu non ti accosti a raxuni. Eu ti pregu: non ti partiri di raxuni - : pregu a mi per la mia sensualitati a la mia raxuni. Cussì, Iesus Deu prega per la sua sensualitati a sè Deu. Dichi addunca Iesus Deu: - Tu sai, Deu, ki la mia sensualitati non voli kistu calichi amarissimu. Tu sai, Deu, ki la voluntati mia racionali voli comu voi tu. Dicu eu, Deu: sia factu non comu voli la carni, ma comu voli Deu. - Aliter, si dichi ki la racionali di Iesu pregava et parlava a la divinitati di Iesu per la sensualitati di Iesu. Item dicitur ki la persuna di Cristu esti una persuna cum dui $14$mitati, comu esti lu insertu: unu arburu cum dui viti. Et tal persuna avi dui diversi operacioni, comu lu insertu avi pumu et piru, dui ffructi prochedenti distinctamenti da dui viti. Et sic, la oracioni di Cristu era opera di la racionali vita di Cristu, la quali pregava per la sensualitati di Cristu, et mictia omni cosa subiecta a la voluntati divina. Kista opera di la voluntati racionali di Cristu concurrebat la vita divina, comu cuncurri ad omnem effectum cause secunde, et specialiori modo. %XI, 5. Dubium: Cristu sapia ki non divia essiri exaudutu; perkì pregava? Respondeo: Alcuna oracioni esti in modo optativo, alcuna oracioni si fa in modo indicativo; Cristu orava in modu indicativo, cum optativu modu. Et insignava et amustravani: Cussì oririti quandu siriti in periculi: aginuchiativi dananti Deu comu mi aginochiu eu; partiritivi da la cumpagna di li homini per essiri plui solitarii, quandu oririti a Deu, per mectiri meglu lu vostru cori in Deu, comu fichi eu. Et diriti: - Patri, grandi afflicciuni senti lu cori meu -, comu dissi eu. - Levami kisti afflicciuni, si ti plachi; ma non comu voglu eu, ma sia factu comu plachi a te, Deu. - Kistu esti veru et perfectu exemplu di oracioni, et kistu ni dedi lu meu signuri. Li disscipuli adurmintaru per duluri et per tristicia, comu dichi lu psalmus #CXVII@: #«Dormitavit anima mea pre tedio»@. Et dissi lu signuri a Petru: - Cussì ipsu poi vidiri la debilitati di li homini, ki non putisti una hura viglari cum mi; set Iuda non dormi per destrudiri mi, tu non poi viglari per mi accumpagnari; viglati cum la menti et cum lu corpu, et orati in kistu tempu forti, ka si vui non prinditi li armi di la santa oracioni, lu dimoniu vi mictirà in $15$temptaciuni. Gabbati fommu per tri anni; in kista sira su piglati tucti li mastrii: nui simu ingannati. - Dichi addunca, secundum Ieronimum in glosa: - Viglati et orati, ka si vui vigliriti et oririti, non siriti vinti da la temptacioni; ka lu spiritu vostru esti promtu, ma la carni vostra esti infirma. - Et kistu dissi notando ipsi, li quali dissiru ka mai non neguirianu ad ipsu. Nota addunca tu ki lu affectu secundum Deu semper esti promtu, l'affectu di la carni, lu timuri di mala vita, di mala morti, fai li homini, ancor spirituali, essiri infirmi. %XI, 6. Set adhuc est dubium: Quandu Cristu dissi: - Non sia factu comu eu voglu, ma comu voi tu -, lu gramaticu dichi ki &"eu&" significa &"propria persuna&"; addunca significa: non comu voglu eu idem, non comu voli la mia persuna, ma comu voi tu, ma comu voli la persuna tua; addunca la persuna di Deu avi altra voluntati ki la persuna di Deu: zo esti impossibili. Respondeo: Imperzò ki homu et Deu sunu dui naturi in una persuna et dui singulari in una persuna, &"eu nacxivi di virgini&", &"eu su to figlu&", vere demostra killu singulari homu lu quali nacxiu de virgini, sicut in evangelio legimus: #«Ipse vero dormiebat»@: Iesu durmia, killu singulari homu sicundu la divinitati durmia. Et vere kistu pronomu singulari &"eu&" demostra killa singulari persuna secunda in Trinitate, #sicut in evangelio legimus: «Antequam Abbraham esset ego sum»@ (id est: Innanti di Abraam su eu, lu Verbu eternu, la secunda persuna di lu figlu di Deu). Unde &"ego&" demonstra la persuna di lu figlu di Deu, alcuna volta secundu la carni, alcuna volta secundu la divinitati. In proposito, &"non sia factu comu voglu eu&", intendi: secundu la humanitati; &"ma secundu ki voi tu&", id est: secundu la $16$divinitati. Quandu lu gramaticu dichi: #&"ego&" significat certam personam@, dicu ki quandu la certa persuna parla et dichi #&"ego&"@, illa pò parlari di sì sicundu tuctu, et di sì sicundu parti. #Exemplum: Ego sum albus@, sicundu la parti di lu corpu. #Ego sum gramaticus@, sicundu la parti di l'anima; alcuna volta secundum totum ego sum risibilis, ego sum animal secundum totum. Et cussì Cristu in lu evangeliu dichi: Aliquando ego facio secundum la humanitati; #&"hodie mecum eris in paradiso&"@, secundu la divinitati. #&"Ego vici mundum&"@, secundu tucta la persunali unitati: tuctu Cristu, secundu la divinitati et la humanitati, vinchi lu mundu. Et nota ki eu dissi: quandu parla certa persuna naturali; ka alcuna volta parla persuna per figuram prosopeyam, comu alcuna volta si dichi: #&"Ego, Roma, domina mundi sum&"@: ka l'argumentu non aviria culuri di dubitacioni si sì parlassi per figura cosa inanimata. Tuctu l'autru textu esti claru. %XII. $17$ #Sequitur: &CTunc venit ad disscipulos suos, dicnes: - Dormite iam et requiesscite; ecce appropinquabit hora, et filius hominis traddetur in manus peccatorum. Surgite, eamus hinc; ecce appropinquabit qui me tradet. -&c@ Id est: Intandu vinni a li disscipuli soi, dichendu: - Durmiti oramai et ripusativi; eccu, si accosta l'ura, et lu figlu di l'omu sirrà tradutu in manu di li peccaturi. Livativi, andamunindi da hiczà. Eccu ka si accosta killu lu quali mi tradirà. - %XII, 1. &"Intandu&" supponit: poi facta la santa oracioni, per la quali omni devotu homu prindi cunfortu in li periculi; poi facta la doctrina di la santa oracioni et di la trina informacioni di la sua humanitati; poi ki Cristu primo insignau la sua humanitati, per la cumpassiuni di li peccati di li peccaturi; poi ki Cristu mustrau la debilitati di li apostoli, ki non putianu viglari una hura cum Cristu, killi li quali avianu promissu di muriri cum Cristu; poi ki li lassau dormendu et orau la tercia volta et cumpliu lu officiu et lu exemplu di la oracioni: intandu vinni a li soi disscipuli, et $18$dissi: - Durmiti et ripusativi; eccu ka si accosta l'ura, et lu figlu di l'omu sirrà tradutu in mani di li peccaturi. %XII, 2. Hic appari cuntrarietati diri: - Durmiti et ripusativi -, et diri: - Eccu ka si accosta l'ura; andamunindi da hiczà. - Respondeo: Santu Marcu ni dà ad intendiri lu parlari senza cuntrarietati. Dichi santu Marcu ki Cristu dissi: - Durmiti et ripusativi -; et stectiru per spacium adurmintati. Poi dissi Cristu: #- Sufficit. -@ (&CMarci&c #XIIII f@), Comu dichissi: Basta, assai aviti durmutu; venit hora, et lu figlu, etcetera. Andamunindi da hiczà, andamu inanti a lloru cum actu di cunstancia, ki ipsi vegnanu a nui. Nota ki fortecza esti una di li quatru virtuti cardinali, et avi tri gradi di buntati: bona fortecia, miglur fortecia, et macxima fortecia. Bona fortecia, si tu, piglatu da lu carnifichi, non negui la viritati di la fidi di Deu. Maiuri virtuti di fortecia, non ti moviri, non fugiri, aspictar lu carnifichi ki vegna a prindiri, et non negar viritati di la fidi di Deu. Grandissima virtuti di fortecia esti non fugiri, non aspictari, ma andari incuntra et presentariti a lu carnifichi. Alcuni martiri fugeru lu carnifichi, et foru prisi, et non negaru Cristu: foru forti in primo gradu. Alcuni martiri non fugeru, non si offersiru, ma stectiru, comu santu Iohanni et Paulu: et kisti foru forti in #II@ gradu. Alcuni foru sì forti ki non fugeru, nè aspictaru di essiri chircati oy clamati, ma andaru dananti a li carnifichi, comu santu Andria occursi a lu senescalcu di la provincia di Acaya, ki avia nomu Egea. Et inperzò ki Iesu Cristu in tucti li soi facti fu virtuosissimu, non divia aspictari, ma divia andari ad ascuntrari li inimichi; et inperzò dissi: #- Surgite, eamus hinc; ecce -@, etc© Et di zo fa cuntextu santu Iohanni, #dicens@ (&CIo©&c #XVIII): «Iesus autem, sciens omnia que ventura erant super eum, processit $19$et dicxit eis: - Quem queritis? -»@ Et illi rispusiru: - Nui chircamu Iesu Nazarenu. - Et Cristu rispusi et dissi: - Eu su. - Et quandu li adversarii auderu lu nomu di Iesu &"eu su&", lu quali esti propriu nomu di Deu (comu dichi Deu ad Moyses: #- Ego sum qui sum -@, etc©), ipsi caderu a la inversa da indiretru a terra, per tal ki li disscipuli, li quali eranu cum Cristu et divianu essiri testimoni di la passiuni et resurrecciuni di Cristu, cunucxissiru in tucti li infirmitati di Cristu l'alticia di la fortecia di Cristu. %XIII. $20$ #Sequitur: &CAdhuc eo loquente, ecce Iudas, unus de duodecim, et cum eo turba multa cum gladiis et fustibus, missi a principibus sacerdotum et senioribus populi. Qui autem tradidit eum dedit eis signum: - Quemcumque obsculatus fuero, ipse est; tenete eum. - Et confestim accedens ad Iesum dicxit: - Ave, Rabbi. - Et obsculatus est eum. Dicxitque illi Iesus: - Amice, ad quid venisti? - Tunc accesserunt, et manus iniecerunt in Iesum, et tenuerunt eum.&c@ Id est: Et parlandu Cristu, eccu Iudas vinni, unu di li dudichi, et cum illu grandi multitudini cum spati et cum bastuni, mandati da li principi di li sacerdoti et da li anciani di lu populu. Et killu lu quali tradiu Iesu, li dedi signali: - Killu esti, lu quali eu baxirò; tinitilu. - Et accustausi mantinenti, et dissi ad Iesum: - Ave, Deu ti salvi, Maistru. - Et baxaulu in bucca. Et Iesus li dissi: - O amicu, a ki si vinutu? - Et intandu si accustaru, et gictaru li mani supra di Iesu, et tinnirulu. %XIII, 1. Dicit Ieronimus exponendu ki Iudas li miraculi viduti di Cristu cridia ki fussiru facti per magaria; et zo ki Iuda $21$avia forsi audutu, ki Iesus si avia transfiguratu, timia, ne Iesu transformandusi fugissi da li manu di li iudei. Alcuni dichinu ki Iesu era multu simili a Iacubu so consobrinu, figlu di la soru di sua matri. Et li homini armati eranu romani et genti furisteri: ipsu li volsi certari di la propria persuna. Cum kisti motivi mi pari ki Iuda vulia mustrari ki illu fachissi tuctu lu vuliri di li sacerdoti, et comu li avia minatu a lu certu locu, cussì li amustrava la certa persuna. Et prisi lu signali di lu baxari, ka usancia era in li iorni di la Pasca, celebratu l'agnellu pascali, quandu lu amicu primo ascuntrava l'amicu, di baxarisi et di salutarisi. Li autri evangelisti dichinu ki a piglari Iesu chi foru la famiglia di Pilatu et li famigli di pontifichi; et eu mi pensu ki killi ki portavanu spati eranu di la famiglia di Pilatu, killi ki purtavanu bastuni eranu di la famiglia di li pontifichi; unde, &CIohannis&c #XVIII a: «Iudas ergo, cum accepisset cohortem et a pontificibus et phariseis ministros»@ (&"chors&" sì esti la cavallaria di Pilatu, in kistu locu). Item dichi santu Marcu, (&CMarci&c #XIIII@), ki Iuda dissi: - Piglatilu, et minatilu cautamenti -; Luca dichi ki Cristu li dissi: - Iuda, obsculo filium hominis tradis. - Et certu divi essiri ki Iesu dissi l'una parola et l'autra: - O amicu, da mia parti et non da tua, guarda a ki et comu, a quantu fallu si avinutu: lu baxu esti signu naturali di amistati, et tu perverti usu et natura, et cum baxu mi fai prindiri per muriri. - Et intandu, Cristu parlandu et Iuda salutandu et basandu, gictaru manu a la capizana di Cristu, puntaruli li spati a lu pectu et a li spalli et da li lati, et ligaru Iesu, et minarulu primu a la casa di Anna, lu quali era sogiru di Cayphas. Et kistu scurri santu Matheu, ma lu recita santu Iohanni. %XIV. $22$ #Sequitur: &CEt ecce unus ex hiis, qui erant cum Iesu, extendens manum, exemit gladium, et percuciens servum principis sacerdotum, amputavit auriculam eius dexteram. Tunc ayt illi Iesus: - Converte gladium tuum in locum suum; omnes enim qui acceperint gladium, gladio peribunt. An putas quia non possum rogare Patrem meum, et exibebit michi modo plus quam duodecim legiones angelorum? Quomodo ergo implebuntur scripture prophetarum, quia sic opertet fieri? - In illa hora dicxit Iesus turbis: - Tanquam ad latronem, existis cum gladiis et fustibus comprehendere me. Cotidie apud vos sedebam in templo docens, et non me tenuistis. Hoc autem totum factum est ut adimplerentut scripture prophetarum. -&c@ Id est: Et eccu unu di killi, li quali eranu cum Iesu, stisi la manu, trassi la spata, et firiu lu servu di lu princhipu di li sacerdoti, et taglauli l'aurichia diricta. Intandu dissi Iesu ad illu: - Ritorna lu cultellu to in lu locu so, ka cui piglirà cultellu, di cultellu perirà. Forsi pensi ki eu non possu pregari lu Patri meu, et dunirammi ora plui di dudichi legioni di angeli? Comu addunca siranu adimpluti li scripturi di li profeti, ka cussì cunveni ki sia? - $23$In killa hura dissi Iesus a la multitudini di li armati: - Comu a larruni, existivu cum spati et bastuni a piglarimi. Omni iornu sidia cum vui in lu templu insignandu, et non mi tinistivu. Et tuctu kistu fu factu per adimpliri li scripturi di li profeti. - %XIV, 1. Santu Luca scrivi ki Iesu dissi innanti a li disscipuli: - Quandu eu vi mandai senza saccu et senza scarchella, mancauvi nenti a vui? - Et illi dissiru di non. Et Cristu dissi a lloru: - Ora esti tempu ki cui non avi cultellu vinda la gunella et accacti lu cultellu. - Et li disscipuli dissiru: - Signuri, eccu dui cultelli hiczà -; ka in l'albergu di killu nobili homu, in cui casa Cristu fichi la Pasca, eranu dui spati, comu dintra nui in casa di axati homini sunu lanci et scuti et armi. Et in killu tempu era pachi generali per tuctu lu mundu, et avia durata killa pachi per multi anni, per ki li homini avianu pocu armi. Item, li romani non vulianu ki li iudei tinissiru armi, per ki in Ierusalem si truvanu poki armi. Et Iesus respusi: - Satis est -, id est: Assai armi aviti. Et possi legiri &"satis est&" despective, comu alcunu dichendu &"assai nd'ài&" di pocu cosa, dichi despectivamenti &"assai nd'ài&". Et possi legiri figurative, comu cui dichissi: Assai avirà cultellu la ecclesia mia, quandu averà dui cultelli, spirituali et temporali. Et possi legiri repressive, comu cui dichissi: Satis est, non chircati plui cultellu; ka comu non basta dui, cussì non vi bastiranu dudichi si chascunu avissi una spada. Santu Petru, plui ferventi in l'amur di Cristu, prisi una di kisti spadi et trassi fora la spada, et cum un manuriversu firiu a la templa dextra di unu servu di lu pontifichi ki avia nomu Malcu, et firiulu et taglauli l'aurichia destra (cussì aveni: cui feri a taglar l'auricha destra, feri cum manriversu, eceptu ki santu Petru $24$non fussi statu mancusu). Et Cristu insignau a Petru et dissili: - Ritorna lu cultellu a la vagina, ka ora esti tempu non di armi di potencia, ma di armi di paciencia. Et dicuti ki cui piglirà cultellu a firiri per propria voluntati et non per divina auctoritati, di cultellu perirà. - Oy di cultellu materiali, oy di cultellu di sentencia spirituali, oy di cultellu di divina iusticia, oy di cultellu di amara penitencia: ka sia zo ki raramenti avegna ki homu homicidiariu moira di bona morti, si non mori in statu di vera penitencia. Et kistu dictu esti simili a lu dictu di lu profeta: #«Viri sanguinum non dimidiabunt dies suos»@, id est: Li homini michidari non inplirannu la mitati di li iorni loru, ka murrannu di morti violenta. Et cussì dichinu li poeti pagani: #«Ad generum Cereris sine cede et sanguine Pauci dessendunt reges et sicca morte tirapni».@ %XIV, 2. Sequitur: &CForsi ti pensi.&c Dubium: Si era necessariu di essiri adimpluti li Scripturi, era inpossibili viniri dudichi legiuni di angeli a liberari Iesu Cristu; addunca non putia pregari Iesu Cristu lu Patri: - Mandami dudichi legioni di angeli. - Respondeo: Kista dubitacioni esti suctili, et esti di la materia di la predestinacioni. Et tu divi sapiri ki omni cuntradicioni cuntingenti esti possibili equalimenti. Exemplum: &"eu seiu, eiu non seiu&"; equalimenti possu sidiri et non sidiri, maniari et non maniari, andari et non andari; ma li cuntradicioni cuntingenti non potinu essiri insemblamenti, ka non possu simul et semel insembli sidiri et non sidiri. Et sic, zo ki Deu voli fari for di sì, tuctu esti equaliter cuntingenti ad utrumlibet, comu a mi non et sì, diri et non diri, cludiri l'ochu et aperiri l'ochu. Et sic Deu poti mandari dudichi legioni di angeli, et potili non mandari. Cussì Iesu $25$poti dimandari dudichi legioni di angeli, et potili non dimandari; ma Deu non poti dimandari insemblamenti, nè Deu poti mandari insemblamenti li dui cuntradicioni cuntingenti. Undi dichinu li logichi ki Iesu poti dimandari, ma non est compossibile: est possibile, set non est compossibile. Et cussì dichi lu evangelista ki Iesu dissi: - Eu possu pregari, et Deu mi poti dari dudichi legioni; ma kisti dui cosi non potinu insembli stari: ki li Scripturi sianu adimpluti et eu kistu peta. - Et nota ki Iesu dissi ki potia dimandari #XII@ legioni per insignari: Eu non aiu bisognu di dudichi piscaturi, lu quali possu aviri, si eu voglu, dudichi legioni. - Et nota ki dudichi legioni di angili summanu sictantadui milia angeli, cumputandu seimila angili per una legioni; kì - comu dichi santu Ieronimu - #«non est verendum si contra Christum omnes gentes omnium linguarum insurgant, cum multo forciores ipse habet exercitus angelorum».@ %XIV, 3. #Dubitaret forte aliquis:@ Quali su killi profeti, li quali dissiru ki Iesu divia essiri presu comu larruni? Respondeo: Isayas, #LIII@, dissi: #«Et cum sceleratis reputatus est»@. Item, Zacharia dissi: #«Percutient pastorem»@. Item, Ieremia dissi, #XI@ et #XII c@: #«Ego, quasi agnus qui portatur ad victimam»@. Item: #«Reliqui domum meam»@, etc© li quali auctoritati di Ieremia li nostri ducturi intendinu de Christo, multu raxunivilmenti. Li autri auctoritati di Isaya et di Zacharia nui li expossimu di supra diffuse. %XV. $26$ #&CSequitur: Tunc disscipuli omnes, relicto eo, fugerunt. At illi tenentes Iesum ducxerunt illum ad Caypham, principem sacerdotum, ubi scribe et pharisei et seniores convenerant. Petrus autem sequebatur eum a longe, usque in atrium principis sacerdotum.&c@ Id est: Intandu tucti li dissipuli lu abandunaru, et fugeru. Et killi tinniru Iesu et minarulu ad Caypham, principu di li sacerdoti, duvi li scribi et li farisei et li anciani erano assimblati. Et Petru lu sequitava longa manu, fini a lu curtiglu di lu principu di li sacerdoti. %XV, 1. Prisu et ritinutu Iesu, tucti li dissipuli lu abandunaru; unu fu piglatu per lu mantellu, et gictau lu mantellu in fachi a lloru et fugiu nudu. Li disscipuli di Cristu, sicundu lu insignamentu di Cristu, non usavanu dui nè plui vistimenti, et inperzò era kistu vistutu di unu sulu mantellu. Cui fussi kistu iuvini, oy Tumasi oy altru fu, ka Iuanni non fu, ka ipsu vinni cum Petru in la casa di Anna. %XV, 2. $27$ Sequitur: &CEt killi tinniru Iesu.&c Dubium: Oy Iesu non si putia defendiri da li iudei (et, si cussì fussi, Iesu non sirria omnipotenti Deu), oy Iesu putia ma non vuliasi difendiri: et, si cussì esti, Iesu fichi contra la ligi di natura, la quali defendi et voli defendiri la propria libertati et la propria vita, quantu sapi et quantu poti. Respondeo: La prima ligi naturali esti: amari plui Deu et lu hunur di Deu ki la propria vita; undi, comu Abraam per lu cumandamentu di Deu volci auchidiri Ysaac so figlu, cussì aviria vulutu alchidiri se medesmu, et cussì Iesu per lu hunuri di Deu si volsi lassari prindiri et alchidiri cum summa ligi di natura, cum summa pietati di amur di Deu, di amur di proximu. Dubium: Ki, quali cumandamentu di Deu oy di natura cumandau a Iesu: lassati piglari et alchidiri per hunur di Deu? Respondeo: Deu cumandau a Iesu: Predica lu cumandamentu meu et fa, quantu tu sai et quantu poi, livari li audituri toi da la via di erruri, et minali a la via di la viritati et a la via di debitamenti cunuxiri Deu et sirviri cum santi operi a Deu. Et Iesu sapia ki, si illu predicava la fidi di Deu, ki Deu esti trinu et unu et fichi li homini per viviri iustamenti et essiri beati in corpu et in anima vivi in chelu eternalmenti, et kista fidi predicassi per suli paroli et non per facti, sapia ki kista fidi sirria minu efficachi et minu firma et forti. Et sapia ki si eu kista fidi predikirò dichendu tucta viritati et fachendu tucti buntati et patendu tucti adversitati et cunfirmandu cum miraculi di virtuti di Deu tucti li mei insignamenti, sì eu murirò crudilimenti et resusscitirò gluriusamenti et muntirò in chelu miraculusamenti, et poi #X@ iorni mandirò lo Spiritu Santu visibilimenti in flamma da chelu, ki illuminirà li mei credenti et farrali forti et $28$cunstanti et ardenti a cunvertiri li audituri a la fidi, cridiri l'autra vita in corpu et in anima, comu resussitai eu, l'autra vita gluriusa in chelu comu muntai eu, et fundirò una fidi di cridiri, di amari Deu et virtuti et l'autra vita, per tuctu lu tempu ki lu mundu sirrà. Eu diiu fari zo ki sachu et zo ki possu per li audituri: levari da erruri et mectiri in vera fidi et in santi operi a lu sirviciu di Deu. Kisti cosi possu fari, voglu fari, ka cussì mi cumanda Deu. Eccu lu cumandamentu di Deu, lu quali cumandau a Iesu Cristu: - Fa quantu sai et quantu poi per firmari la vera fidi di Deu. - Item, non cumandau Deu a Moyses: - Fa quantu sai et quantu poi, et mecti kistu populu a la via di Deu - ? Sì. Item, non cumandau lu simili ad Ysayas, #XLVIII: - Clama, ne cesses: quasi tuba exalta vocem tuam -,@ etc©? Item, non cumandau a David, et magis proprie a Messia, psalmo primo: #- Ego autem constitutus sum rex ab eo super Syon, montem sanctum eius, predicans preceptum eius -@, etc©? A nullu di kisti cumandau: - Lassati muriri et resussita da morti a vita, et cunfirma la fidi di l'autra vita, et munta in chelu et manda lu Spiritu Santu - : ka nullu di kisti zo fari putia. Ma quandu vinni Deu incarnatu, signur di la vita et di la morti, signur di lu chelu et di la terra, lu quali tucti kisti cosi putia, intantu a Iesu cumandau Deu: - Fa tuctu kistu, ka tuctu lu poi fari, per predicari et cunfirmari la fidi mia. - %XV, 3. Dubium: Perkì Deu non dedi kista potencia et kistu sapiri a Moyses oy a David oy ad Ysayas, ma a Iesu? Respondeo: Non era ancor lu tempu. Inanti si divia fundari et radicari la profecia; ananti si divia fundari lu fundamentu di lu templu, et poi supra lu capu di la cantunera assitari la petra, Cristu Iesu, capu di tuctu lu templu, di tucta la ecclesia, $29$comu dichi notabiliter lu psalmus #117: «Lapidem quem reprobaverunt hedificantes, hic factus est in capud anguli. A domino factum est istud, et est mirabile in oculis nostris»@; ka cui non vidi kistu ki cruchifissu, piglatu, ligatu, accusatu, cundennatu, mortu, non purria aviri tantu exaltamentu, ki fussi predicatu, cridutu, et aduratu Deu veru, figlu di Deu veru, homu veru figlu di semper virgini, capud di tucti li santi iusti, si no sulu Deu? #. . . . . . . . . . . . . .@ %XV, 4. Item, sachi ki Matheu abbrevia et Iohanni dichi plui: ki Iesu ligatu fu minatu in casa di Anna socheru di Cayfas, et illà li fu facta una notabili iniuria, ka Anna lu dimandau di la sua doctrina et di li soi dissipuli, comu si dichissi: ki nova doctrina tu prediki contra la ligi, contra diiunu di li cibi et di lu sabbatu et di li sacrificii, et fatti novelli dissipuli homini simplichi et homini rustiki, et mecti li populi in erruri? Et Cristu rispusi: - Eu sempri predicai in puplicu; in ascusu non predicai mai: semper predicai in lu templu quandu era in Ierusalem, in la sinagoga quandu era fora di Ierusalem, oy in li campi, dananti la multitudini. Non dimandari a mi, ma dimanda a killi ki l'auderu. - Unu di li scuteri di Anna li dedi una grossa ffachillata: - Omu di nenti ki tu si, cussì rispundi a lu pontifichi? - Et lu signuri li rispusi tantu saviamenti et tantu pacienter, ki semper sirrà doctrina a tucti li devoti di Iesu Cristu: - Si male loquutus sum, testimonium perhibe de malo; si autem bene, cur me cedis? - Et a nui predicaturi di la santa fidi dedi exemplu, in omni iniuria ki ni sia facta, usari semper sennu et paciencia %XVI. $30$ #Sequitur: &CEt ingressus intro, sedebat cum ministris, ut videret finem. Principes autem sacerdotum et omne concilium querebant falsum testimonium contra Iesum, ut eum morti traderent; et non invenerunt, cum multi falsi testes accessissent. Novissime autem venerunt duo falsi testes, et dicxerunt: - Hic dicxit: &"Possum destruere templum Dei, et post triduum rehedificare illud&". - Et surgens princeps sacerdotum, ayt illi: - Nichil respondes ad ea que adversum te testificantur? - Iesus autem tacebat. Et princeps sacerdotum ayt illi: - Adiuro te per Deum vivum, ut dicas nobis si tu es Christus, filius Dei vivi. - Dicxit illi Iesus: - Tu dicxisti; verumtamen dico vobis, amodo videbitis filium hominis sedentem a dexteris virtutis Dei, et venientem in nubibus celi. - Tunc princeps sacerdotum sindit vestimenta sua, dicens: - Blasfemavit. Quid adhuc eiemus testibus? Ecce, nunc audistis blasfemiam. Quid vobis videtur? - At illi respondentes dicxerunt: - Reus est mortis. -&c@ Id est: Et intrau dintru, et sidia cum li famigli per vidiri lu fini. Et li princhipi di li sacerdoti et tuctu lu cunsiglu chercavanu falsu testimoniu contra Iesu, per dapnarilu a morti, et non di truvaru, per ben ki multi falsi testimonii si levarissiru. $31$Ultimo, vinniru dui falsi testimonii, et dissiru: - Kistu dissi: &"Possu distrudiri kistu templu di Deu, et poi tri iorni eu lo possu rehedificari&". - Et lu principu di li sacerdoti si levau in pedi, et dissili: - Nenti rispundi a li cosi li quali contra ti kisti testificanu? - Et Iesus tachia. Et lu princhipi di li sacerdoti li dissi: - Eu ti scuniuru per Deu vivu, ki tu ni dichi si tu si Cristu, figlu di Deu vivu. - Et Iesus li dissi: - Tu l'ài dictu; verumtamen eu vi dicu, da za in dananti vidiriti lu figlu di l'omu sidiri a la dextra di la virtuti di Deu, et viniri a li nebuli di lu chelu. Intandu lu principu di li sacerdoti si straczau la capiczana, et dissi: - Blasfemau Deu. Ki ni fa bisognu di aviri autri testimonii? Eccu, mantinenti audistivu la biastima; ki vi pari? - Et killi rispusiru: - Illu esti dignu di morti. - %XVI, 1. Lu textu esti claru, set sunt dubia. Li iudichi chercanu veri testimonii. Perkì kisti chercavanu falsi testimonii? Respondeo: Lu evangelista parla secundu loru cunsciencia; cridu eu ki illi eranu appariclati, ad omni falsu oy veru testimoniu, di alchidiri a Iesu Cristu. Item, opinu eu ki illi non cridianu ki cum veru testimoniu si putissi provari contra Cristu; et inperzò illi chercavanu falsu testimoniu. Item, contra Cristu, lu quali esti viritati et buntati viva et prima, non si poti truvari testimoniu, si non iniquu et falsu; et inperzò dichi: «Chirca contra Iesu falsu testimoniu». %XVI, 2. Dubium: Li autri testimonii ki poteanu diri? Respondeo: A mi pari ki alcunu putia diri: - Kistu insignava ki l'omu non si divissi purificari quandu vay a maniari. - Set kistu $32$non era cunvinivili testimoniu, specialiter a lu foru di Pilatu paganu, ad accusarilu a morti. Item, putia diri alcunu: - Insignava li soi disscipuli xippari li bruxarelli lu sabbatu, et maniari. - Set nè kistu era cunvenienti testimoniu a dapnari a morti un omu, macxime ka Cristu avia dictu ki per necessitati si putia fari, per lu exemplu di David. Item, putia diri: - Kistu dissi: &"Eu su signur di lu sabbatu&" -, ma non era cunvinivili, kì Cristu a zo mustrari, illuminava li cheki. Item, putia diri: - Kistu sanau unu chuncu -; item: - Unu idropicu. - Item: - Illuminau unu checu di sabbatu - : ma kisti accusi retornavanu in hunuri, et non in dapnaciuni di Iesu Cristu. Ancora, lu Deu di la ligi di sabbatu cumanda homu essiri circuncisu, lu sacerdoti scurchari et fari focu, et offiriri di sabbatu. Unde non esti contra lu sabbatu predicari et fari miraculi per virtuti divina in lu templu oy in la synagoga, in presencia di lu populu cungregatu a la oracioni in lu iornu di lu sabbatu. Et inperzò lu evangelista recita: «Non era cunvinivili testimoniu contra Cristu». Set killi li quali dissiru lu testimoniu contra Cristu di lu templu (ki illu dissi: - Eu possu destrudiri lu templu -, etc©), santu Iohanni recita, #II c@, ki Cristu cachau da lu templu li vindituri, etc© Li farisei et li iudei li dissiru: - Ki signali fai tu, ki kisti cosi novi tu fai? - Et Cristu lor dissi: #- Solvite templum hoc, et in tribus diebus excitabo illud. - Hoc autem dicebat de templo corporis sui:@ unde killi dissiru falsu testimoniu, ka non dissiru la parola sicundu la forma ki parlau Cristu, nè secundu la intencioni di Cristu. Set multum est notandum ki in kistu evangeliu dui volti fu dimandatu Cristu: - Fani signali ki tu si Messias -; et illu in kistu evangeliu rispundi: - Kista generacioni incredula cherca signu, et non avirà altru signali si non lu signu di Iona propheta. - Comu Iona tri iorni stecti in lu ventri di la balena, cussì Iesu starrà tri iorni in sucta terra. Et quoniam li iudei di kistu signu non curavanu di sapiri, in lu evangeliu di $33$Iohanni, dimandatu di signu, respusi per killa midesmi sentencia, mutati li paroli, utiliter a nostra doctrina et a lloru mancamentu. Unde lu evangelista Iohanni dissi ibi: #«Cum ergo surrecxisset a mortuis, recordati sunt disscipuli eius quia hec dicebat de copore suo»@. %XVI, 3. Set dubium: Si Cristu dissi cunvinivilimenti; et pari di no, ka dissi parola scandalusa: - Distruditi kistu templu, et eu lu rifarrò in tri iorni. - Respondeo: Christus dissi utilimenti a nui, ka profetau di la sua morti, et profetau di la sua resurrectiuni, et la profecia fu mirabili, et plui miraviglusamenti la adimpliu. Set ancora kistu dictu non esti dignu di morti. Et imperzò lu principu di li sacerdoti lu stimulava a parlari, et dissili: - Nenti dichi contra kisti testimonii? - Et Iesus tachia. A mi pari ki Iesu, tachendu, mustrava: kisti non su testimonii per ki vui mi diiati dunar morti. Et lu principu lu scuniurau, et Iesus parlau. Perkì tachiu, et poi parlau? Respondeo: Cristu non si vulia scusari, per non procurari la liberacioni sua, la quali ipsu non vulia; ka plui utilimenti et plui santamenti vulia muriri, ki essiri liberatu. Ma scuniuratu, parlau, ka ipsu divia diri la viritati di la fidi, ad hunur di Deu et a profectu di lu mundu. Et non divia tachiri kista santa viritati, per nullu ultraiu ki li putissi essiri factu. Unde tu, lecturi, poi notari cum quanta virtuti Iesu tachea per utilimenti muriri, et Iesu parlava per predicari la fidi, et non la mancari per timuri di morti. Intandu Cristu rispusi sicundu la cuncordancia di tucti li evangelisti: - Si eu vi lu dirrò, non mi cridiriti. Si eu vi spigirò et interroguirò, non mi rispundiriti et non mi lassiriti. Vui lu dichiti, et eu lu su. Et dicuvi: Guardativi zo ki vui fachiti, kì da za innanti vidiriti lu figlu di l'omu, lu figlu di sua matri, sidiri $34$a destra di lu Deu patri, et vidiritilu viniri a iudicari cum virtuti et maiestati in li nebuli di lu chelu, comu ora in humilitati esti iudicatu in terra. - Intandu lu principu di li sacerdoti si straczau la capizana, per dimustrari unu grandi zelu di divina reverencia, et per mustrari ki Cristu avia dictu grandissima iniuria contra Deu, ki homu sia figlu di Deu, ki homu seia in unu seiu a la dextra di Deu. Et intandu tucti lu cundennaru essiri dignu di morti. %XVI, 4. Dubium: Si kistu iudiciu fu iustu. Non. Si li iudei avissiru dictu et examinatu: - Si tu Deu? Mustrati essiri Deu, et nui ti cridirimu, altramenti comu falsu et blasfemu nui ti cundepnirimu -, Cristu aviria rispusu comu altra volta rispusi: - Opera que ego facio, ipsa testimonium perhibent de me; si eu aiu illuminatu cheki, resussitatu Lazaru da morti et da la sepultura, mustranu ki Deu esti cum mi, et zo ki eu dicu esti veru. - Si li iudei dichissiru: - Tu non fai kisti miraculi si non per opera di demoniu -, si lu demoniu illumina li cheki et resussita li morti, nonne kistu esti manifestamenti malu iudiciu? #Certe sic. Forte dicet aliquis:@ - Mai Cristu non fichi kisti miraculi. - Non. Quanti volti lu dirimu, quanti volti lu scrivirimu: kistu esti grandi miraculu, senza nullu essiri factu miraculu cridiri di Cristu tanti et tali miraculi? Item, kistu esti un grandi, inopinabili, ki dudichi piscaturi sappiru canonizari tanti falsi miraculi di Cristu, in tucti li lingui, intra li pagani, intra li romani inimichi di Cristu. Et tucta la Iudeca non pocti ascutari la minzogna di li piscaturi dissipuli di Cristu. Item, #XII@ lu abbandunaru vivu, et comu et da undi avinni ki poi si accustaru a Iesu mortu, et stectiru firmi et cunstanti: - Nui lu viddimu per iorni quaranta vivu - ? Item, Cristu sappi amagari li #XI@ disscipuli poi di la sua morti, et non sappi amagari Iuda tradituri, a la sua vita? Item, cui legi $35$Petru et Paulu, Iacubu et Iohanni, Matheu et Marcu, sa vidiri si kisti sunu paroli di magari oy paroli di santissimi propheti. Ma inperzò ki li iudei non volciru examinari Iesu accusatu, ka illi l'avirianu perdutu, inperzò lu iudiciu fu subitu, iratu et arraiatu, et chircaru di sturbari lu nomu di Cristu da la terra. Et per killa via ki ipsi chercaru di destrudiri Cristu, ipsi exaltaru lu nomu di Iesu Cristu. Comu li malvasi frati di Ioseph vinderu Ioseph in Egyptu per non essiri loru signuri, et per killa via fu factu loru signuri, cussì de domino dulcissimo Iesu Christo. %XVII. $36$ #Sequitur: &CTunc expuerunt in faciem eius et colaphis eum ceciderunt. Alii autem palmas in faciem eius dederunt, dicentes: - Profetiza nobis, Christe: quis est qui te percussit? -&c@ Id est: Intandu li sputaru in fachi et dediruli multi incullati. Et altri li dediru gangati, dichendu: - Profetizani, Messia: cui esti killu ki ti firiu? - %XVII, 1. Di kisti improperi, vituperii et virgogni, alcuni nostri leginu essiri profetatu per Michea profeta, #IIII c g: «Nunc vastaberis, filia latronis; obsidionem possuerunt super te, in virga percucient maxillam iudicis Israel»@. Id est, lu propheta: &"nunc&", in lu tempu poi di la morti di Cristu; &"figla di larruni&", sinagoga, di cui dichi Cristu a lu evangeliu: - Vos autem fecistis illam speluncam latronum; &"sirrai assigiata et sirrai guastata&", per Titu et Vespasianu: et rendi la caxuni: perkì ka firistivu la maxilla di Cristu cum la virga di lu fururi di la vostra impia signuria. Di kisti vituperii profetau Sibilla et recita lu antiquu Lactanciu; et santu Agustinu lu scrivi, libro &CDe Civitate Dei&c, #XVIII c@ (#XXIIII@ in libro meo). #Et ecce verba Augustini: «Que Lactancius singillatim posuit,@ $37$#ego arbitratus sum coniunctim esse ponenda, tamquam unum sit prolixum, que ille plura esse commemorat et brevia. In manus - inquid - infidelium postea veniet. Dabunt autem Deo alapas manibus incestis, et inpuro ore expuent venenatos sputos. Dabit ad verbera simpliciter sanctum dorsum, et colaphos accipiens tacebit, ne quis agnoscat quid verbum vel unde venit, ut inferis loquatur et corona spina coronetur; ad cibum autem fel, et acetum dederunt ad sitim, inhospitalitatis autem hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim inscipiens gens Deum tuum non intellecxisti ludentem mortalium mentibus, set spinis coronasti et horridum fel miscuisti. Templi vero velum sindetur et medio die nocx erit, tenebrosa nimis in tribus horis, et morte morietur tribus diebus sopno suscepto, et tunc ab inferis regressus ad lucem veniet, prius resurrectionis principio revocatis ostenso. Hec Lactancius»@. Signuri Iesu Cristu, comu vinisti in carni per tucti, cussì foru propheti in tucti li lingui, li quali testificaru et profetaru di ti, dulci et benignu signuri. La Sibilla dissi altissimi profecii di ti; scrissindi Virgiliu in la buccolica ultima: #«Cumei venit iam carminis etas»@, etc© Set Lactancius, sapientissimu in li tempi soi, recita multi testimonii de Cristu, profetati da la dicta Sibilla. Santu Agustinu in lu libru &CDe Civitate Dei&c recita li testimonii di Lactanciu, recitati in brevi et in diversi loki; ipsu Agustinu li ricogli in unu, et dichi: «La Sibilla, sicundu ki Lactanciu dichi, dissi: Verrà poi in manu di li infidili, et darranu a Deu gangati cu li mani peccatrichi, et cum la lorda bucca li sputirannu incontra vininusi sputi. Darrà simplichimenti lu santu skinu a li flagelli, richipirà incullati, et tachirà, azò ki altru non cunuxa la parola comu vinni, per tal ki parli cum li morti a lu infernu; et di curuna di spini sirrà curunatu. In cibu li dediru feli et in siti achitu: tali mensa senza pietati li $38$apparichirannu. Tu, genti folli, lu to Deu non cunucxisti, ki si straguisava a l'ochi di mortali, ma lu coronasti di spini et dedisti horribili feli. Lu velu di lu templu si scquarchirà, et al mezzu iornu la nocte sirrà tenebrusa nimis multu per tri huri, et murrà piglandu lu sonnu di la morti per tri iorni; et intandu da morti returnirà in vita, et amustrirassi a killi ki da primu avia cunvertiti. Kisti dicti dichi Lactanciu ki lessi de Christo in li dicti di la Sibilla». Cridu ki l'audituri impiu purrà suspicari: kisti sunu minzogni, li quali cumpossiru li cristiani. O signuri Deu, Agustinu santu et saviu di trenta anni si bactizau, novi anni in sua iuvintuti fu ingannatu da li heretichi, chercau tucti li sciencii liberali per amur di viritati, chercau et truvau li viritati necessarii a la santa theologia. Eu su un pocu homu, per quantu non dirria nè cunfirmiria una menzogna, per nulla cosa dementiria contra santa viritati nè contra honesta viritati. Cui kistu suspicassi no l'ausiria diri, et, si lu vulissi pur diri, non li sirria cridutu. %XVIII. $39$ #Sequitur: &CPetrus vero sedebat foris in atrio; et accessit ad eum una ancilla, dicens: - Et tu cum Iesu Galileo eras. - At ille negavit coram omnibus, dicens: - Nesscio quid dicis. - Exeunte autem illo ianuam, vidit eum alia ancilla, et ayt hiis qui erant ibi: - Et hic erat cum Iesu Nazareno. - Et iterum negavit cum iuramento, quia non novi hominem. Et post pusillum accesserunt qui stabant, et dicxerunt Petro: - Vere tu ex illis es; nam et loquela tua manifestum te facit. - Tunc cepit detestari, et iurare quia non novisset hominem. Et continuo gallus cantavit. Et recordatus est Petrus verbi Iesu quod dixerat: - Priusquam gallus cantet, ter me negabis. - Et egressus foras, Petrus fleviti amare.&c@ Id est: Et Petru sidia fora a la curtigla. Et vinni una scava ad illu, et dissili: - Et tu eri cum Iesu Galileu. - Et illu negau dananti tucti, dichendu: - Non sachu zo ki tu dichi. - Et exendu illu la porta, viddilu una autra scava, et dissi a killi ki eranu illà: - Et kistu era cum Iesu Nazarenu. - Et da ricapu negau cum iuramentu, dichendu ka non cunuxu kistu homu. Et poi di un pocu killi ki eranu illà presenti andaru, et dissiru a Petru: - Viraxamenti tu si di killi, kì la tua loquela ti fa manifestu. - Intandu incuminzau a detestari et $40$iurari ki mai non avia cunuxutu killu homu. Et mantinenti lu gallu cantau. Et arricurdausi Petru di la parola la quali avia dictu Iesu, et exiu fora, et plansi amaramenti. %XVIII, 1. Comu lu diavulu per la fimina indussi Adam a fari contra lu divinu cumandamentu, cussì Petru indussi per la fimina a negari a Cristu. Set dubium: Si Petru, negandu cum la bucca et non negandu cum lu cori, peccau mortalmenti. Respondeo di sì; et omni cristianu lu quali cum la bucca et non cu lu cori dichi: - Eu su sarachinu -, oy: - Eu non su cristianu -, per quantacumque paura di morti, pecca mortalmenti. Unde in &CDecretis&c #XI q. III: «Non solum dicit, agit. Non solum abnegat Christum qui dicit eum non esse Christum, set ille etiam qui, cum sit, negat se esse christianum. Dominus enim non dicxit Petro: - Disscipulum meum te esse negabis -? Negavit ergo Christum cum se negavit eius esse disscipulum. Infra ideo timendo mortem carnis tue, dabis mortem anime tue. Quanta vita est confiteri Christum, tanta mors est negare ipsum». Idem dicit Iohannes Crisostomus in capitulo sequenti &CNolite&c; idem exponit de hiis que in capitulo &CSacris&c.@ Et est racio, ka homu divi plui timiri Deu ka la morti, et plui amari Deu ka la sua vita. %XVIII, 2. Set dubium: Perkì permisi Deu ki Petru, lu princhipi di apostoli, peccassi? Respondeo: Per tal ki nullu presumissi di sua virtuti, comu Petru presumiu et cadiu. #II@, per tal ki Petru peccaturi et perdunatu lu so reatu, inprindissi a perdunari a li pecurelli di Deu. Set dubium: Si Petru fu hereticu quandu illu peccau, et $41$si killu lu quali nega Cristu per paura esti hereticu, et si divi essiri dapnatu comu hereticu. Respondeo: Hereticu esti lu maiur peccatu ki si possa fari contra la fidi: #&"dubius in fide, infidelis est&"@. Cui in cori et cum cori dubita di la fidi et di li sacramenti di la ecclesia, esti hereticu; cussì dichi la decretali extravaganti #&CDe heresi ad abolendam&c@. Ma eu dicu: Cui dubita in cori di lu corpu di Cristu in l' autaru, et non cum cori, ka non teni lu cori a lu dubiu ma teni lu cori a la fidi, kistu non esti hereticu. Exemplum: Maria dubitau et addimandau: - Quomodo fiet istud? -; comu si purrà fari kistu, ki eu sia virgini et matri? Vinnili dubiu in cori, ma non tinni lu cori a lu dubiu, ma dimandau lu angelicu cunsiglu. Exemplum aliud: Anticristu farrà miravigli, #ita ut in errorem ducantur, si fieri potest, etiam electi;@ addunca li electi per li miraculi di Anticristu avirannu tantu dubiu in cori, ki per pocu sirranu inducti in erruri; supra la quali parola dichi Gregoriu: #«Electorum mens et trepida cogitacione concutitur, et tamen eorum stabilitas non movetur»@. Per ki si vidi ki alcunu suspicu et alcunu dubiu di li articuli sta cum vera fidi, kì li grandi turri tremanu et non cadinu; cussì li grandi licterati et li cristiani catholichi alcuna volta li veni dubiu in cori di li articuli di la fidi, et non su heretichi; dicu eu ki non ànnu lu cori a lu dubiu, ma ànnu lu cori a la fidi; et cum cori et in cori dichinu, et in la lingua: - Deu sa et pò plui cosi fari ki eu non sachu pensari. - Ma cui avi lu dubiu in cori et avi lu cori a lu dubiu (&"non mi pari, non pò essiri; zo ki non mi pari non pò essiri&"), et in cori et cum cori dubita, hereticus est. Et cui cum cori dubita et cum lingua nega, hereticus est; quia - &CRo©&c #X. c b -: «Corde creditur ad iusticiam, ore autem confessio fit ad salutem»@. Petru non avia lu cori a lu negari nè cum cori negava, et imperzò Petru non fu mai hereticu. Et cui cum cori non nega Cristu non esti hereticu, ma cui per $42$paura cunfessa Macomectu divi essiri iudicatu comu hereticu; ka lu iudichi non divi iudicari secundu la cunsciencia propria, addunca multo minus divi iudicari secundu la cunsciencia tua; di ti rinigatu lu iudichi divi iudicari secundum probata et allegata; et in ti et supra ti trovu lu signali di Macomectu: eu ti iudikirò iuste comu hereticu, per ben ki tu mai in to cori non fusti hereticu. Lecturi, pensa tuni: quatru tanti et tali scripturi et nutari dissiru ki Iesu previtti et victi et dissi, et cussì avimu ki Petru negau tri volti. Cui zo cridi esti devotu di Cristu, et vidi zo ki Cristu dissi di la Trinitati esti viru; poi ki di li cosi futuri et cuntingenti et di la menti di Petru dissi tantu viru, kista negacioni profetata da Cristu, facta da Petru, scripta et predicata da lu evangelistu, mi fa veru cristianu, veru servu di Deu, secundu la carni cruchifissu per cunfirmari la fidi di lu santu evangeliu. Ma cui non lu cridi, lu iudeu, esti perfidu hereticu et insanu. O Deu signuri, Moyses dissi in una lingua ki Enoch non muriu, ma Deu lu serva vivu, et eu iudeu lu criyu. Quatru tanti et tali dichinu in omni scriptura, in omni lingua, ki Cristu profetau et Petru negau, et eu non lu criyu; perkì non lu criyu? Ka non pò essiri? No; ma pò essiri, ma non fu, ka mentinu per la gula Petru et Iuanni ki nchi fu, et dicu veru eu iudeu ki non chi fui. Trista la perfidia di killu ki non cridi lu evangeliu corruscanti. Dichi lu iudeu: - Tu non cridi lu &CAlcoranu&c di Macomectu corruscanti intra li sarachini; eu non criyu lu evangeliu corruscanti intra li cristiani; cridi tu a Macomectu, et eu cridirò a Iesu Cristu. - O karissimu, Macomectu dichi expresse contra Moyses, expresse contra li propheti, expresse contra lu evangeliu di Cristu. Et ideo tu et eu bene et aperte fachimu ki non cridimu a Macomectu. Ma Iesu et tucti li apostoli di Cristu et tucta la ecclesia di Cristu nenti et nulla dichi nè fa contra $43$Moyses, contra li propheti, contra lu salteriu di David, ka Cristu dichi: - Non veni solvere legem, set adimplere -; ka la eclesia di Cristu may non aviria piglatu tuctu per integru lu veglu testamentu, si la scola di Cristu fussi contra lu veglu testamentu. Dirai: - Sacrifica l'agnellu comu dichi Moyses. - Respondeo: Moyses per lu agnellu, figlu di la pecura, figurau ka divimu offiriri lu &"agnus Dei qui tollit peccata mundi&", lu figlu di Deu et di la virgini Maria. Dirai: - Celebra lu sabbatu. - Respondeo: Moyses lu cumandau fina ki vinissi Messias; poi ki vinni lu novu homu Deu natu da Deu et da la virgini Maria, «nova sunt omnia», comu dichi Ieremia. Ricordati quanti cosi supra di kistu avimu scriptu. Poi la negacioni di Petru, ixiu fora di Ierusalem, et gictausi dintra di unu ruvictaru (altri dichinu gructuni, et mustrasi fini ad hogi), et amaramenti plansi, et non parsi cum li autri disscipuli fina ki Iesu Cristu resussitatu le apparsi et dissi: - Petru, perdunatu ti esti, per li toi lacrimi, lu to peccatu; Petru, non ti fidari di li toi virtuti; Petru, perduna vulunteri a cui si penti et lassa lu peccatu, comu eu ti aiu perdunatu et reintegru a tuctu to primu statu, a tuctu to primu amuri, et a la carissima santa caritati primera. - %XVIII, 3. Poi lu salvaturi nostru fu misu in prixuni, et sì fu minatu cautamenti, fu guardatu multu viglantimenti, fuli misu un bon cullaru a la gula, un bon paru di traversi a li pedi, foru octu armati homini oy plui dintra la prixuni, et foru altritanti homini posti in guardia da fora la prixuni, et tuctu lu palaciu di lu pontifichi, dintru et da fora, fu guardatu da guardii et da sculti. Et lu dulchi signuri tucta la nocti stecti in oracioni. Tucta la nocti dissi lu salteriu di David, scursi tucti li profecii profetati di Cristu, plui assai ki quantu legi $44$la santa eclesia lu venniri et lu sabbatu santu. Et alcuni devoti cuntemplanu ki li guardii bivianu et maniavanu et cantavanu; et fachianusi alcuni gabbu di Iesu, et dichianu: - Or non si tu ben folli, ki vuliviti mustrari Messias, et non lu si; et vuliviti mustrari propheta, et non lu si; vuliviti fari re di li iudei, et non lu si? Mictistiti contra li summi sacerdoti, ingannasti lu populu. Dimani sirrai guastatu comu falsu, comu falsariu; mai non inganirai, mai non farrai plui magii; murrai a mala morti, a virgogna di tucti li toi parenti et a dogla di tucti li toi amichi. - Et di kistu leginu zo ki esti scriptu (psalmus #68): «Adversum me loquebantur qui sedebant in porta@ (supra di la prixuni), #et in me psallebant qui bibebant vinum»@. Dichinu ipsi ki alcuni briganti, masnaderi et picziguni, in hunuri di li pontifichi et in virgogna di Cristu et di li disscipuli soi, fichiru truvati e canzuni. O misericordia di Deu, quantu si grandi; o caritati di Deu quantu ti spandi! Eu su larruni, tu si prixuni; eu su in peccatu, tu si ligatu. Eu diiu essiri dampnatu, tu si cundepnatu. Eu diiu essiri disprizatu, tu si iniuriatu. Eu diyu essiri vituperatu, tu si mancatu. Eu diyu essiri cruchifissu da li demonii, tu si per mi crucificxu da li iudei. Forsi alcunu dirrà: Non cunveni a la divina excellencia ki killu homu, lu quali fu Deu et figlu di virgini, sustegna tanti iniurii, tanti virgogni indigni. Et eu rispundu, ma rispundi la synodu effesina: Nulla pena, nulla miseria extimau Deu patiri viliter, la quali si putissi patiri misericorditer. La misericordia di li homini misericordiusi xindi fini a li hospitali a visitari et aytari li infirmi, fini a li oscuri et fetenti prixuni ad aytari a liberari li miskini prixuni. La divina misericordia xisi da chelu in terra fini a curari li cheki, mundari li librusi, etc©, xisi fini a la prixunia a visitari li santi prixuni et li peccaturi prixuni, xisi fini a l'infernu a liberari li santi patri, et liberari li animi da purgatoriu, comu dichini li ducturi. $45$Poi ki lu dulci Iesu fu riclusu in prixuni, santu Petru fugiu. Et santu Iuhanni si partiu, et andausindi a l'albergu, undi era albergata la dolenti matri. Et in una pichula cammarella la virgini matri santa Maria era solitaria cum la candila, in oracioni stava, livava li manu et l'ochi in chelu et calava li ginochi in terra, et dichia: - Patri eternu ki in lu chelu stai, laudatu et binidictu et santificatu sia lu nomu to, poi ki per lu figlu meu vulisti et ordinasti ki lu regnu to vinissi a li homini, li quali fainu la vuluntati tua in terra. Signur Deu, salva lu populu to, ayta et accumpagna lu figlu meu, lu figlu to, ki adimpla et cumpla lu sacrificiu to, ki sia factu lu sacrificiu et rindutu lu hunuri debitu a Deu, et sia salvata la humana natura; li homini peccaturi pentituri salvali da omni reu. Et a mi l'ancilla tua, a mi la humili serva tua, dammi la manu di lu cunfortu to, cunfortami a kist'ura di dogli, a kist'ura di erruri, kì eu sia fora di temptacioni, di ria vogla, di dogla. Et cunfortami, kì eu porti kista dogla. Et si poti essiri (ma non poti essiri), fammi muriri, k'eu non viya tanta noya, oy fammi insembli muriri cu lu to figlu, cum la mia ioya, cum l'alligriza di li martiri, cum lu cunfortu di li heremiti, cum lu cunsulu di li afflicti. Et in tuctu kistu, comu tu voi, signuri; comu tu voi, creaturi. Signuri, aytami; signuri, cunfortami; signuri, cunsulami; signuri, mantenimi Cristu michi in capu, Cristu michi in cori, Cristu michi in capu. Diffendi, signuri, li toi devoti da peccatu, da mali et di temptacioni. Amen. - Iuanni bactiu la porta; et la donna nostra scantata dissi: - Cui esti? - Iuanni dissi: - Donna, aperiti. - La donna cunuxiu la vuchi di Iohanni, et apersi. Iuanni si gictau a li pedi di la donna, a li pedi di la cia, et sugluczava et plangia. Et la donna scantava et trimava et attassava, et poi dichia: - Iuanni, figlu, dimmi. - Et Iuanni sugluczava et plangia. Et la donna li dissi: - Levati, figlu. Per lu hunuri di Deu, dimmi, ki esti di lu maystru, ki esti di lu meu signuri, ki esti di lu meu figlu? - Iuanni si stuiau li lacrimi, dedisi cori; assitausi la donna, et Iuanni dananti in terra dissi: - Donna et madonna, eu ti portu dulurusa novella. Lu meu signuri esti prisu et $46$dampnatu a morti et carcheratu, et dimani lu volu guastari. - La donna nostra audiu Iuanni et tramurtiu. Iuanni, poi grandi spaciu, la rivinni. Li autri donni ki eranu in cumpagna di la donna, vinniru, sucursiru a la dolenti matri, rinvinirula. Dissi la santa matri: - Laudatu sei tu, rigi di la eterna gloria. Laudatu sei tu, kì cussì ti plachi, ki moyra a tortu lu gillu di l'ortu, ki moira in pena lu natu senza culpa. O signuri grandi, sia facta la vogla tua, non la mia. Figlu caru, figlu saiu, figlu bonu, figlu santu, macari putissi essiri morta per ti! Macari ti putissi accumpagnari, figlu sulu! Macari ti putissi sirviri, figlu bonu! Ora fussi eu, figlu, in prixuni per ti! Ora plachissi a la santa Trinitati ki eu murissi per ti, oy eu murissi cum ti! Iuhanni, figlu, cuntami: comu fu? Dulci mi sunu li duluri di lu figlolu meu, ka dulci m'è lu hunuri di lu triumphu di lu figlol di Deu. Cuntami comu è piglatu, cuntami di ki esti accusatu, cuntami comu è dampnatu. - Et poi ki Iohanni tuctu li cuntau, la donna nostra alzau li ochi et li manu a Deu et dissi: - O signuri, quanta esti l' altiza di lu sennu et di la misericordia tua! Sia factu, et plaza a mi zo ki plachi a la divina providencia tua. - Et dissi a li donni et a Iohanni: - Per Deu, caru figlu: Lazaru, Marta et Maria sachanu; scrivili da presenti ki vegnanu in Ierusalem, si volu vidiri lu mastru loru ynnanti ki mora. - Iohanni mandau da Ierusalem in Bethania unu missu et una scripta, et ben da matinu, cum vestimenti nigri, vistuti tucti di nigru, vinniru a la donna nostra. Et vistuta la donna nostra di nigru, dissi la donna: - Acumpagnatimi, donni, ki vi accumpagni Deu; acumpagnati a la sula, acumpagnati a la strania, accumpagnati a l'aflicta. Iamu a vidiri quem diligit anima mea. Iamu a chircari killu ki vinni a chircari nui da chelu in terra. - Et vinniru fini a lu palaczu di Cayphas, lu quali era vichinu a lu templu, sicundu meu avisu. Et era vichinu a lu palaciu dil Pilatu, lu quali habitava dananti la placza di lu templu, in li casi quondam di Salamuni. %XIX. $47$ #Sequitur: &CMane autem facto, conscilium inyerunt omnes principes sacerdotum et seniores populi adversus Iesum, ut eum morti traderent. Et vinctum ducxerunt, et tradiderunt eum Poncio Pilato presidi. Tunc videns Iudas, qui eum tradidit, quod dampnatus esset, penitencia ductus, retulit triginta argenteos principibus sacerdotum et senioribus populi, dicens: - Peccavi, tradens sanguinem iustum. - At illi dicxerunt: - Quid ad nos? Tu videris. - Et proiectis argenteis in templo, recessit, et abiens laqueo se suspendit. Principes autem sacerdotum, aceptis argenteis, dicxerunt: - Non licet eos mictere in corbonam, quia precium sanguinis est. - Conscilio autem inito, emerunt ex eis agrum figuli, in sepulturam peregrinorum. Propter hoc vocatus est agger ille Acheldemach, hoc est agger sanguinis, usque in hodiernum diem. Tunc impletum est quod dictum est per Ieremiam prophetam, dicentem: «Et acceperunt triginta argenteos, precium appreciati, quem appreciaverunt a filiis Israel; et dederunt eos in agrum figuli, sicut constituit michi dominus».&c@ Id est: Factu lu matinu, cungregarusi a cunsiglu tucti li principi di li sacerdoti et li anciani di lu populu contra Iesu, per dapnarlu a morti. Et minarulu ligatu, et dunarulu a $48$Ponciu Pilatu, capitanu oy potestati da parti li romani. Intandu videndu Iuda tradituri ki Iesu era dapnatu, pintutusi, gictau li trenta dinari di argentu a li princhipi di li sacerdoti et a li anciani di lu populu, et dissi: - Peccai tradendu lu sangui iustu. - Et killi dissiru: - Et ki a nui? Tu l'agi a vidiri. - Et iectau li dinari in lu templu, et partiusi et andau, et cum unu capistru si impisi per la gula. Li principi di li sacerdoti piglaru li dinari, et dissiru: - Non esti licitu di mectirili in la caxa di li offerti, ka preciu di sangui non si divi mectiri cum li santi oblaciuni. - Et de comunicatu cunsiglu si ndi accactaru lu campu di unu quartararu, per sepultura et cimiteriu di straineri. Et per zò fu clamatu killu campu Accheldemach, zo esti a diri campu di sangui, fini a lu iornu di ogi. Intandu fu adimplutu zo ki fu dictu per Ieremia profeta, lu quali dichi: «Et piglaru trenta dinari di argentu, lu preciu di lu apprezatu, lu quali appreciaru da li figli di Israel, et dedirulu per lu campu di lu quartararu, comu mi avia cumandatu Deu». %XIX, 1. Matheu abbrevia, et non dichi li accusi et lu processu di li sacerdoti cussì ad plenum. Et a mi pari ki poti essiri caxuni ka, ipsu scrivendu a li iudei, multi iudei eranu ki troppu beni lu sapianu. #II@, kì Matheu, recitando la substancia di lu factu, tachia quantu si potia di non gravari lu lecturi, recitando ad limam tucti li offesi di lu populu. Tamen nui dirimu sicut li evangelisti autri avinu scriptu. Igitur la glosa interlineari dichi ki usancia era di li iudei, quandu avianu dampnatu alcunu a morti, presentarilu ligatu a la signuria: comu quandu lu officiu di la Inquisiciuni prochedi contra li heretichi, ligati li representa a lu brachiu secularu. #Ecce verba glose: «Mos erat quem morti adiudicassent ligatum iudici traderent».@ Et vinniru a lu palaciu di Pilatu, et non chi intraru in lu palaciu di lu paganu, per non $49$si cuntaminari et per putiri maniari la Pasca nectamenti, dichi Iohanni. O meravigla! Intrari in casa di lu paganu fa lorda la Iudeca; ma lu sollepni iornu di la Pasca plaitari in curti causa criminali di sangui di homu non cuntamina la Iudeca! Poti diri lu infidili: - Non fu cussì, ma Iohanni scrissi cussì. - Respondeo: Iohanni lu scrissi, lu quali intra la caudara bullenti non fu arsu, lu quali scrissi lu summu evangeliu, lu &CApocalissi&c, lu quali risussitau Drusiana, lu iuvini mortu et li tri morti intussicati (illu bippi lu toxicu et non muriu); Iohannes ki in Effesu durmiu et non muriu, lu quali in corpu et in anima esti vivu in chelu. Et per kisti et li autri soi miraculi facti, dichi: #«Hic est qui testimonium perhibet de hiis, et scrissit hec, et scimus quia verum est testimonium eius».@ %XIX, 2. Pilatu era cavaler ffranciscu, sicut accepi, de Liun sul Rodanu, et avia propriu nomu Ponciu, et supranomu Pilatu. Et era saiu cavaleri et discretu iudichi; et sapia ki li iudei lu avianu prisu per invidia. Dichi Marcu: Et comu curtisi officiali exiu ad issi in la placia di lu palazu, et comu saiu iudichi dimandau: - Ki accusa dati contra kistu homu? - Li sacerdoti rispusiru: - Si kistu non fussi malfacturi, non ti l'aviriamu datu in manu. - Pilatu, sapendu ki lu iudichi, quandu avi cunsciencia di lu inocenti et estili accusatu per legitimi accusaturi et per legitimi testimonii, divi delegari la causa, si illu pò, rispusi secundum Iohannem: - S'illu vi consta k'illu esti malfacturi, piglatilu et sicundu la vostra ligi lu iudicati. - Rispusiru li iudei: - A nui non esti licitu alchidiri, ka lu romanu imperiu si avi reservatu a ssì lu sangui. Ma, dakì tu voi sapiri l'accusa, nui ti ndi damu per una causa #(secundum Lucam): «hunc invenimus subvertentem gentem mostram, prohibentem tributa dari Cesari, dicentem se Christum@ $50$#regem esse»@. Pilatu non curau di la prima, ka illu ben sapia ki in lu populu non era turbaciuni nè rimurata nulla. Nè curau di la secunda accusa, ka illu ben sapia la saia resposta la quali Iesu fichi: - Reddite que sunt Cesaris Cesari, et que sunt Dei Deo. - Ma inquiriu da Cristu: - Tu es rex iudeorum? - Dissi Cristu: - Da ti parli, oy altru ti l'à dictu di mi? - (Quasi diceret: Dimandi da ti comu disscipulu? Eu ti insignirò. Si dimandi per bucca d' altri accusaturi comu iudichi, eu non su di foru to). Dissili Pilatu: - Iudeu su eu? La genti tua et li pontifichi toi mi t'ànu datu in manu; ki ay tu forefactu contra loru? - Respusi Iesu: - Lu regnu meu non esti regnu di kistu mundu. Si di kistu mundu fussi lu regnu meu, li vassalli mei cumbactirianu per mi, ki eu non fussi datu in manu di li iudei. Ma ben vidi tu ki lu meu regnu non esti da hiczà. - (Quasi diceret: Per kistu tu non divi iudicari me a morti, cum zo sia ki nè per mi nè per nullu meu aia factu rebelliuni nè cungregacioni contra lu romanu imperiu). - Dissili Pilatu: - Addunca tu si re, poi ki tu dichi ki tu ài regnu in altra parti. - Dissili Cristu binidictu: - Tu l'ài dictu ki eu su re. No lu dicu per mia iactancia, nè lu dicu per mia defensiuni. Eu per zo naxivi a lu mundu et per zo vinni a lu mundu: per diri testimoniu di viritati. Omni homu lu quali esti da Deu audi li mei paroli. - (Quasi diceret: Eu ti dicu ka eu su re, per diri viritati, per tu non aviri caxuni di erruri). Exiu Pilatu a li iudei, et dissi: - Eu non trovu caxuni di morti in kistu homu, ka issu si excusa: eu, nè nullu meu avi factu rebelliuni nè cuntradictiuni a lu romanu imperiu. - Li iudei gridaru: - Illu avi baractatu tuctu lu populu, incuminzandu da Galilea fini hiczà, et tu dichi: non à caxuni di muriri? - Et Pilatu dimandau: - Di undi esti kistu homu? - Rispusiru: - Kistu esti homu galileu. - Pilatu dissi: - Kistu homu non esti di mia iurisdicioni, ma esti di la iurisdicioni di Herodes -; et rimandaulu ad Herodes. Et foru facti amichi Herodes et Pilatus, ka inanti eranu inimichi, per kista causa: $51$ki Pilatu avia processu contra homini di Galilea et aviali alchisi intra li loru sacrificii, #sicut habemus@ Luce #XIII@, et Pilatu comu saviu procurau fari hunuri ad Herodes, et livarsi di peccatu, di non alchidiri homu innocenti contra sua cunsciencia. Iesu fu minatu ananti Herodes, lu quali era in Ierusalem lu iornu di la Pasca, per fari hunuri a lu templu, per dari caxuni di essiri amatu da lu populu. Et avia grandi desideriu di vidiri Iesu Cristu, inperzò ki issu aspictava di vidiri alcunu miraculu da Iesu Cristu. Li pontifichi stavanu dananti Herodes constanter accusandulu in li predicti accusi et in multi autri supraiunti: - Kistu esti magaru, kistu esti baracteri, kistu si fa re et Messias, kistu arrobba et mania li vidui et inganna li simplichi. - Et Iesus tachia per impliri la profecia di Ysayas: #«sicut ovis ad occisionem ducta est, et sicut agnus coram tondente se obmutuit»@, etc© Item, per non inpachari la paciencia et la obediencia et la perseverancia di la virtuti sua fini a la morti. Item, per la victoria di la morti perviniri a la gloria di la resurrecciuni, et a la cunfirmacioni di lu evangeliu et a lu experimentu di la vita di paradisu. Herodes, multu lu dimandandu, li dichia: - Si tu lu re di li iudei, per la cui nativitati meu patri auchisi li citelli? Si tu killu, per cui natu vinniru li Magi da livanti a lumi et signu di la stella, oy si tu Iohanni Baptista, lu quali eu decollai? Dimi, rispundimi; fa, di kisti meravigli, ki nui ndi viyamu, et cridirimuti et liberirimuti et farrimuti hunuri et tirrimuti nostru amicu. - Lu salvaturi nostru non rispusi, ka Deu non rispundi nè fa miraculi a li curiusi, ma a killi ki chercanu cosi fructuusi. Per ki Herodes et tucti li soi magnifiki lu disprizaru. Et fichilu vistiri di vestimentu blancu, et rimandaulu a Pilatu. Pensu eu ki quandu nui vulimu mandari ad alcunu nostru potenti inimicu ki cumandi zo ki li plachi, per aviri la sua amistati, nui li mandamu carti blanki: - Scrivi zo ki ti plachi -; $52$cussì Herodes vistiu Iesu Cristu di vistimentu blancu: - Fa di kistu a tua guisa, comu ti plachi. - Et foru facti amichi, comu dichi lu primu psalmus: #«Astiterunt reges terre, et principes convenerunt in unum adversus dominum»@, etc© Fu riturnatu Iesu dananti Pilatu. - Signur, - dissiru li iudei - la iurisdicioni esti vostra: Herodes renuncia lu foru. Kistu divi muriri: cruchificalu. - Dissi Pilatu: - Vuliti vui ki eu crucifiga lu vostru re? - Dissiru li iudei: - Nui non avimu altru re, si non lu imperaturi romanu. Cruchifigalu, cruchificalu. - Respondit Pilatus: - Eu non trovu nulla causa di morti, per ki eu lu diia cruchificari. Ma sicundu la gracia usata di fari a vui, eu vi aiu a lassari unu dannatu a morti, et eu aiu dui: Barrabas et lu re di li iudei. Vuliti k'eu vi lassi lu re di li iudei? - Li pontifichi et li famigli loru gridaru: - Non a kistu, ma Barrabas! - Ki vuliti vui ki eu facza di Iesu, re vostru? #- Tolle, tolle; crucifige eum! -@ Pilatu: - Nulla causa avi di muriri; ma eu lu castiguirò et sì lu liberirò. - Et intandu prisi Iesu Cristu et flagellaulu a la columpna di lu balcun di lu palaciu, et fichili mectiri, poi ki fu zuctatu, una curuna di spini in testa et una canna in manu, a modu di virga reali oy septru, et un mantellu di purpura, et fichilu ixiri dananti ad issi, et dissili: #- Ecce homo.@ Kistu esti homu, non esti bestia: eu lu lassirò, et sbandirolu di tuctu lu districtu di Ierusalem et di Iudea, et lassirovi Barraban. - Pilatu dissi: #- Accipite eum vos,@ et iudicatilu sicundu la vostra ligi; ka eu non aiu prova di morti contra kistu, et aiu cunsciencia k'illu sia bonu homu. Eu no lu diyu alchidiri. - Li iudei dissiru: - Nui avimu ligi, et sicundu ligi divi muriri, ka si fichi figlu di Deu. - Auduti kisti paroli, Ponciu Pilatu plui timecti: avia lectu li profecii di Sibilla supra scripti. Item, la donna di Pilatu li mandau a diri: - Signuri, per Deu, non ti insuchiari la $53$cunsciencia tua contra killu santu homu: nichil tibi et iusto illi. Multi visioni terribili eu viddi stanocti: ki gran focu et grandi flamma cadia supra Ierusalem et supra lu palaciu vostru et supra la persuna, si vui tuckiriti kistu santu homu. - Dicunt li exposituri ki lu diavulu vidia ki in Cristu non era alcunu peccatu, et sapia ki Cristu in lu desertu avia diiunatu et factu grandissimi santitati, et ki Cristu per tri volti temptatu semper stecti firmu et immaculatu. Avialu vistu fari tanti miraculi: tanti demonii cachati, tanti morti resussitati, ipsu cum tanta paciencia, cum tanti oracioni. Suspicau: - Si kistu esti killu homu lu quali divi essiri Deu et homu, et divi ricludiri la potencia di li dimonii dintru l'infernu, eu voglu inpachari la morti sua et mustrari in visioni a la donna di Pilatu terribili visioni -; et imperzò la donna mandau a Pilatu. Per li quali dui caxuni Pilatu si fichi presentari Cristu, lassatu et stancatu et fatigatu da li flagelli, dananti, et dimandavalu in multi sermuni. Et dissili: - Cui si tu? Da undi si tu? Messias si tu, propheta si tu? -; et in multi autri paroli. Iesu non li rispundia, ka ananti non so iudichi non vulia rispundiri. Di ki misser Ponciu si miraviglau multu fortimenti, et dissili: - A mi non voi parlari: non sai ki eu aiu potestati di cruchificariti, #et potestatem habeo dimictere te? - (secundum Iohannem).@ Et lu signuri rispusi: - Non haberes potestatem adversum me ullam, nisi datum esset tibi desuper. Et imperzò killu ki mi ti dedi in manu avi maiur peccatu. - Et chircava Pilatu via et modu comu lu putissi liberari. Et li iudei gridavanu: #- Si hunc dimictis,@ non si amicu di lu imperaturi: omni homu lu quali si fa imperaturi esti contra lu imperaturi. - Pilatu pensau: - Kisti sunu indiavulati, kisti purrianu scriviri in curti di Ruma contra mi, purrianumi fari citari, accusarmi criminalmenti de crimine lese maiestatis, purrianumi dari briga et fatigua et spisi, et perturbari lu meu pachificu statu. - Declinau a $54$liberari Barrabas, sicundu la peticioni di li iudei, et Iesu dapnari, secundu la vuluntati loru. E dissi: - Di lu sangui di kistu homu eu mi ndi lavu li manu. - #(«Inocens ego sum a sanguine iusti huius», secundum Matheum)@. Et sidiu pro tribunali, et assolsi Barraban, et per sentencia diffinitiva fu scriptu a l'acti: &"Iesu Nazarenu, accusatu per li anciani di lu populu di li iudei ki illu era re di li iudei contra la ligi di lu imperaturi, condepnamu a morti in cruchi, sicundu la peticioni di tuctu lu cunciliu di li iudei&". Dicunt expositores ki la benigna matri era accumpagnata da li santi donni vistuti di nigru, per la morti di lu signuri, et sequitava lu signuri in casa di Herodes, et audia li gridati di lu populu: - Moyra, moyra! Crucifigasi, crucifigasi! -; et tucta tramurtia. Audia li paroli di Pilatu: - Ki mali avi factu? Non esti dignu di morti -, et tucta si cunfortava. Ma quandu audiu lu sunari la trumbecta, legiri la sentencia, gridari la genti da Deu malidicta: #- Laudamus sentenciam! -@, stramurtiu la matri pia, la matri di la misericordia. Et poi ki intra li braczi di li devoti amichi rivinni, dissi: - Pensumi, o altiza di lu divinu cunsiglu, o largicza di divina pietati, o paciencia divina, quantu si grandi! Quantu si miraviglusa! Quantu si dulci! O morti pia di lu meu figlu, quanti liberirai da morti ria, da morti eterna! O morti sacra, quanti farrai andari allegri a morti ria, per rendiri vichi a la divina misericordia, kì voli muriri a tortu di morti temporali per tal ki li soi devoti non moiranu a iustu di morti eternali! O figlu bonu, o figlu santu, o figlu saiu, o figlu aytu, o figlu cumpagna, o figlu cunsiglu, comu mi scquaglu, comu assuctiglu! O figlu, l' angili mi cantaru quandu naxisti in terra, a rimur di raya mi si livatu di li mei bracza! O figlu senza peccatu, o figlu ki semper mi allegrasti, figlu binidictu ki mai non mi cuntristasti, comu mi atrista la tua fatigua, comu mi affligi la tua dogla, comu m'è amara sta vista amara! $55$Signuri Deu, la tua gracia; signuri figlu, ora murissi per ti! Signuri figlu, macari murissi cum ti! Signuri figlu, dami cunfortu, dami cunsiglu, ka di duluri tuct'assuctiglu -, et similia. Foru dui autri malfacturi cundepnati; foru truvati tri cruchi: chascunu purtava la sua cruchi. Lu signuri tucta la nocti non avia durmutu; la sira da li iudei et la matina da Pilatu era statu bactutu. Lu signuri era delicatu, ymmo alcuni dichinu ki Iesu era dui volti flagellatu, una per liberacioni, comu dictu esti; l'autra per pena, ka omni punitu divia sicundu li antiqui ligi essiri turmentatu: non putia purtari la sua cruchi. Ma intramenti ki trovavanu et accunzavanu li cruchi, li cavaleri di la signuria sì li misiru in da capu curuna di spini, canna vacanti in manu, mantellu di purpura a li spalli, oy un mantu di scarlatu, et vituperusamenti sì lu salutavanu: #- Ave, rex iudeorum! -@ Bona vita, signur lu re di li iudei; et davanuli gangati, et ginuchyavansi dananti et sputavanuli in fachi. Li cavaleri romani eranu zelanti di la signuria di lu loru imperaturi romanu et avianu mortali odiu contra li iudei, perzò ka semper foru rebelli ad omni signuria strania; et imperzò quandu alcunu loru incappava in manu, illi crudilimenti sì lu straciavanu, et imperzò Iesu Cristu fu da loru sì disprizatu. Et tuctu kistu da li santi evangelisti scriptu, ka quantu lu vituperiu esti plui vilissimu, tantu lu hunuri esti plui grandissimu; quantu la morti esti plui amara, tantu la memoria di Cristu passu esti plui devota; quantu la morti plui penusa, tantu la resurrectiuni esti plui gluriusa. O utinam atenderent li infidili! Lu santu evangeliu scrivi Cristu mancatu, lu santu evangeliu ni scrivi Cristu glurificatu. Comu tu cridi la iniuria, cridi la gloria, ka tu non divi fructum consequi de eo quod nisus es inpugnare: nulla raxuni voli ki unu rescriptu in parti sia validu et in parti sia solidu; ki unu rescriptu in parti sia parti et vagla, et in parti non vagla, contra te. $56$Lu signuri addunca non potendu purtari la sua cruchi, piglaru unu homu straineri ki avia nomu Symuni Cireneu, di una chitati la quali avi nomu Cirene, et esti in la prima provincia di Affrica, poi Egiptu (cussì dichi Isydorus, &CEthimologiarum li©&c #XIIII c: «Cirene provincia dicta a Cirene urbe metropoli que est in eius finibus nuncupata»@, etc© et kistu era patri di Alexandru et di Ruffu, disscipuli di Iesu Cristu. Kistu, in virgogna di li figloli et sua, prisiru a l'angara, et illi misiru la cruchi di Cristu in collu, et purtavala poi di Iesu Cristu. Lu salvaturi purtava la curuna di spini in testa, ligatu li manu, la catina a lu collu, in mezzu di dui malfacturi: Dismas et Gestas; #unde versus: «Dismas et Gestas, media divina potestas»@. Et li donni, grandi multitudini di homini et di fimini, sequitavanu Cristu, et plangianulu et lamentavanu. O signuri, fami di killa cumpagna ki si cumplanginu di la tua passioni, ka cui si cumplangi di la tua passioni, si allegrirà di la tua resurrectiuni, cui legirà et audirà la tua passioni cum cori piatusu, lu to iudiciu, non avirà cori nè corpu paurusu in lu grandi iudiciu. Cui si cumplangirà di la tua iniuria, signur benignu, si gaudirà in la tua gloria; o rigi eternu, cui senti peni di li toi peni, avirà parti li toi beni. Cussì dichisti per lu to apostolu santu, predicaturi santu et grandi, Paulu: #«Sicut socii passionum, ita et consolacionum; sicut socii contumelie, ita et participes glorie»@. Iammai, signuri, in chelu non avirianu muntatu milli milia et chinquichentu milia martiri per lu tu hunuri, si tu non fussi andatu per curuna di martiriu a la gloria di essiri predicatu, cridutu et aduratu figlu di Deu vivu. Or cumplangendu et lamintandu li donni a lu salvaturi, Iesu si girau a lloru, et dissili: - Filie Ierusalem, donni di Ierusalem, non plangiti supra me, ma supra vui et li figloli vostri; ka si l'arburu virdi ardi, ki farrà l'arburu siccu? Illu virrà tempu, ki dirranu: beati li ventri ki non purtaru et li minni ki non allactaru. - %XIX, 4. $57$ Per expuniri lu textu di lu santu evangeliu supra scriptu, tucckirimu alcuni dubii. Primo, non pari usancia di malfacturi sì tostu si pintiri comu Iuda, lu quali lu iovidi la sira tradiu, et lu venniri di matina si pintiu et appicausi per la gula. Respondeo: La divina providencia aspecta li peccaturi a penitencia per la sua infinita misericordia, comu dichi Paulus, &CAd Romanos&c #II c b: «An ignoras quodo misericordia Dei ad penitenciam te adducit?»@ Ma quandu la infinita iusticia dimanda vindicta, la infinita misericordia non aspecta; et imperzò ki Deus per sua infinita iusticia dimandava vindicta di tantu tradimentu, la misericordia di Deu non lu retardau, et lu ministru di la iusticia divina, comu lu minau a lu tradimentu impiu, cussì lu indussi a lu desperatu tormentu. Et simile truvamu nui ki alcuni a tradimentu volsiru intucxicari loru maistru et loru patri, et innanti ipsi bippiru lo tossicu ki lu loru maistru fussi mortu. Et di zo sunu multi exempli in li croniki, et eu ndi viddi alcunu in li mei tempi. Item, alcunu per li grandi falli avi vinutu a raia et a smania, et avisi cultillatu et dirrupatu et appicatu; et cussì avvini a Iuda. Et dichi santu Luca, in &CActu primo&c e, ki kistu fu notoriu in tucta Ierusalem, ki Iuda si appicau et scactau per ventri, et killa malidicta anima non fu digna exiri per la bucca, la quali baxiau la santissima bucca di Cristu, ma exiu per lu ventri. Et digne killu homu si appicau, ka lu chelu lu cachau et la terra non lu richipiu et l'airu non lu mantiniu, ma da l'arburu cadiu in lu profundu di lu infernu. Ad dubium: Ki divia fari Iuda per tal ki lu peccatu so li fussi perdunatu, dictum est supra. Aliud dubium: Qual fu maiur peccatu: oy lu peccatu di Luciferu, oy lu peccatu di Adam, oy lu peccatu di li iudei, oy di Iuda, oy di Macumeth, per cui tanti milia anime sunu $58$dampnati? Set de kista materia ora parlari sirria grandi materia. Transeo. Set dubium: Ki veni a diri «Quid ad nos? Tu videris» ? Respondeo: A mi pari ki li iudei avianu kista fidi, ki cui fachissi contra cunsciencia sua beni oy mali, fachissi peccatu; et imperzò li dissiru: - Tu ài a vidiri zo ki tu ài factu; tu l'ài a vidiri, si tu ài factu mali a to pariri, ka a nui pari di fari multu beni -, licet li iudei, visti et auduti li operi di Cristu, nulla excusacioni potinu aviri. Aliud dubium: Di zo ki lu evangelista dichi, ki fu adimplutu zo ki fu dictu per Ieremia propheta, ka in Ieremia non si trovanu killi paroli, ma kisti autri, &CIeremie&c #XXXII: «Emi agrum ab Ananael filius patrui mei, qui est in Anatot, et appendi argentum: septem stateres et decem argenteos; et scrissi in libro et signavi», et cetera que ibi.@ A kistu dubiu rispundi santu Ieronimus, ki in lu textu di li apocrifi di Ieremia illu lessi kisti paroli et kista sentencia. Et ideo Matheu, peritu di li testi et di li glosi et di li apocrifi, autentica hic et canoniza lu scriptu apocrifu di Ieremia, comu supra scrissi ki Naason generau Booz de Raab, ut supra dicxi. #Et ecce verba@ glose Ieronimi: #«Hoc non in Ieremia, set in Zacharia legitur tamen aliis verbis; legi nuper Ieremie apocrifum in quo hec ad verbum scripta reperi»@. Item, alcuni dichinu ki lu textu veru di Matheu non dichi «fu adimplutu lu dictu di Ieremia propheta», ma dichi «fu adimplutu lu dictu di lu propheta»; et li evangelisti non curanu di allegari parola per parola, ma, comu fainu killi ki sunu periti in li facultati, sepe alleganu sensu per sensu. Item, alcuni volinu diri ki Ieremias propheta et Zacharias appiru unu spiritu di profecia a profetari la vindicioni di Cristu, et ideo lu Spiritu Santu misi in la memoria di Matheu evangelista comu dictu fu di Ieremia, ka Ieremia parlau di lu campu di Anatot ad licteram, et Zacharia parlau di lu preciu ad licteram; et clarum est ki lu preciu di ki parla Zacharia sì esti lu preciu quantu fu aprezatu Deu da $59$li figli di Israel, et clarum est ki killu preciu di ki parla Ieremia fu datu ad accattari lu campu di Anatoth. Iunsi lu Spiritu Santu per la bucca di Matheu l'unu textu et l'autru, et dissilu subta vucabulu di Ieremia, ka l'unu propheta et l'autru parlau per lu Spiritu Santu di lu factu di la vendicioni di Cristu, et di killu preciu accatari et essiri acactatu lu campu, ka zo ki diversi propheti dichinu de Christo, tuctu lu dissi chascunu propheta, quandu tucti parlavanu per una bucca, di Spiritu Santu. Item, zo meglu vidirimu si nui recitirimu lu textu di Zacharia propheta. #XI c v: «Appenderunt mercedem meam triginta argenteos. Et dicxit dominus ad me: - Proyce illud ad statuarium, decorum precium quo appreciatus sum ab eis. - Et tuli XXX argenteos, et proieci illos ad statuarium in domo domini»@. Cui legi lu propheta vidi ki lu propheta si prisi forma di pasturi, lu quali avissi a passxiri dui mandri, et dissi a li homini ki li stavanu ad audiri li soi paroli et vidiri li soi facti profetiki: - Si mi vuliti dari preciu di la mandra ki v'aiu guardatu, datimi; et si non, stativindi. - Et li homini li quali eranu presenti cunuxeru ki Zacharia parlava profetandu, et dediruli #XXX@ dinari d'argentu. Et Deu li dissi in visioni: - Iectali a lu statuariu. - Dichi Nicolaus de Lira ki la parola iudisca misa in kistu testu esti equivoca a &"formaturi&" et &"tesaureri&", comu nui putimu diri &"impruntaturi&" essiri equivocu a killu ki fa figuri di sigillu et a killu lu quali inpresta. Dichi addunca: - Gecta kistu preciu a lu formaturi - (lu quali pò diri &"quartararu&": ki forma li quartari); et aliter: - Gecta kistu preciu a lu tesaureri. - Bellu preciu mi avinu apprezatu, ki m'ànu acactatu comu vili bestia per #XXX@ dinari di argentu! Et verbum in utraque significacioni mustra ki lu propheta parla di la vendicioni di Cristu, et di l'acactu, lu quali fu factu per #XXX@ dinari, et zo esti multu cosa vili; lu quali preciu profetau Zacharia ki divia essiri gictatu a lu tesaureri, ka gictau la pecunia in lu templu, a lu $60$tesaureri di lu templu. Et poi killa pecunia fu gictata a lu quartararu, ad accactari lu campu di lu quartararu. Et ancora dicu eu: oy kista profecia esti facta, oy kista profecia esti da essiri adimpluta in futurum. Mustra ki kista profecia fu adimpluta: ka lu profeta recita la destructioni di lu populu, la quali esti facta; la destructiuni di lu templu, la quali fu facta per Titu, lu quali templu si fundava in lu tempu di kistu propheta Zacharia; et tamen in lu principiu di kistu capitulu dichi: #«Aperi, Libane, portas tuas».@ Et la glosa hebraica dichi: «Aperiti, templu, et focu ti arda»; et eccu la glosa hebraica #in libro qui dicitur Yoma apud hebreos, dicitur quod ante destructionem templi, porte eius aperiebantur de nocte, sine honore. Et dicxit Rabbi Iohannan: - Templum, quare destruis te ipsum? Scio namque de te, quod finis tuus erit destructio; super te namque prophetavit Zacharia: «Aperi, Libane, portas tuas, et destruat ignis cedros tuas.»@ - Li romani sub Tito et Vespasiano, prisa la chitati di Ierusalem, arsiru et dirruparu lu templu. Item, kistu propheta dichi ki Deu fichi binificiu a kistu populu, kì lu populu divisu in dui regni, in lu regnu di Samaria et di Iuda, non li abbandunau senza grandi loru peccatu: Et piglai dui virgui, comu si eu fussi pasturi di dui mandri; l'una virga clamaila &"billicza mia&", et taglaila in signu ki Deu per li peccata sì loru guastau lu regnu di Israel, lu regnu di Samaria; l'autra virga clamaila &"parti mia&", et taglaila in signu ki eu diiu guastari lu regnu di Iuda, lu populu di Ierusalem. Et kistu esti factu iam sunt anni milli et trichentu, et imperzò lu preciu vili ki fu appreciatu Deu fu cumplitu per killi tempi, et nullu modo meglu ad licteram ki per la vendicioni di Cristu. Et ideo tu, lecturi, cumprindi comu si cuncorda lu propheta et lu evangelista, comu si cuncorda la ystoria cum la profecia. #Tamen in tractatu@ &CDe domino Iesu Christo ad infideles&c #ego dicxi apercius et diffusius.@ %XX. $61$ #Sequitur: &CIesus autem stetit ante presidem; et interrogavit eum preses, dicens: - Tu es recx iudeorum? - Dicit ei Iesus: - Tu dicis. - Et cum accusaretur a principibus sacerdotum et senioribus populi, nichil respondit. Tunc dicit illi Pilatus: - Non audis quanta adversum te dicunt testimonia? - Et non respondit ei ad ullum verbum, ita ut miraretur preses vehementer. Per diem autem sollepnem consueverat preses dimictere populo vinctum unum, quem voluissent. Habebat autem tunc unum vinctum insignem, qui dicebatur Barrabas. Congregatis ergo illis, dicxit Pilatus: - Quem vultis vobis dimictam: Barrabam, an Iesum qui dicitur Christus? - Sciebat enim quod per invidiam tradidissent eum. Sedente autem eo pro tribunali, misit ad eum uxor eius, dicens: - Nichil tibi et iusto illi; multa enim passa sum hodie per visum propter eum. - Princeps autem sacerdotum et seniores peruaserunt populis ut peterent Barraban, Iesum vero perderent. Respondens autem preses, ayt illis: - Quem vultis de duobus dimicti? - At illi dicxerunt: - Barraban. - Dicit illis Pilatus: - Quid ergo faciam de Iesu qui dicitur Christus? - Dicunt omnes: - Crucifigatur. - Ayt illis preses: - Quid enim mali fecit? - At illi magis clamabant, dicentes: - Crucifigatur! - $62$Videns autem Pilatus quod nichil proficeret, set magis tumultus fieret, acepta aqua, lavit manus coram populo, dicens: - Innocens ego sum a sanguine iusti huius; vos videritis. - Et respondit universus populus, dicens: - Sanguis eius super nos et super filios nostros. - Tunc dimisit illis Barraban, Iesum vero flagellatum tradidit eis ut crucifigeretur. Tunc milites presidis, susscipientes Iesum in pretorio, congregaverunt universam cohortem. Et exuentes eum, clamidem coccineam circumdederunt illi, et plectentes coronam de spinis posuerunt super capud eius, et arundinem in dexstra eius. Et genu flecxo ante eum, illudebant ei, dicentes: - Ave, recx iudeorum. - Et expuentes in eum, acceperunt harundinem et percuciebant capud eius. Et postquam illuserunt ei, exuerunt eum clamide, et induerunt eum vestimentis suis, et ducxerunt eum ut crucifigeretur. Exeuntes autem, invenerunt hominem Cireneum, nomine Symonem; hunc angariaverunt ut tolleret crucem eius.&c@ Id est: Iesu stecti innanti a lu potestati, et lu potestati lu dimandau: - Tu si re di li iudei? - Dichili Iesu: - Tu lu dichi. - Et accusatu da li principi di li sacerdoti et da li anciani di lu populu, nenti rispusi. Et intandu li dissi Pilatu: - Non audi quanti testimonii dichinu contra te? - Et non li rispusi parola, sickì lu potestati si miraviglau fortimenti. Per lu iornu sollemni lu potestati avia in consuetudini liberari unu prixuni, quali illi vulissiru; et avia unu prixuni notabili lu quali si clamava Barrabas. Congregati illi tucti insembli, dissi Pilatu: - Cui vuliti k'eu vi lassi: Barraban oy Iesus lu quali esti clamatu Messias? - Ka illu sapia ki per invidia lu avianu damnatu a morti. Et sidendu in la seia iudiciali, mandau sua mugleri a dirili: - Per Deu, nenti a ti et a killu iustu; ka multi cosi aiu vistu in visioni hogi per issu. - Et lu princhipu di li sacerdoti et li anciani di lu $63$populu indussiru loru a dimandari Barraban, et Iesu dimandassiru di essiri distructu. Et rispusi lu potestati, et dissi a lloru: - Cui di li dui vuliti ki vi sia lassatu? - Et illi dissiru: - Barraban. - Dichili Pilatu: - Ki addunca farò di Iesu lu quali esti dictu Cristu? - Dichinu tucti: - Sia cruchifigatu. - Dissi a lloru lu potestati: - Ki mali avi factu? - Et illi plui gridavanu: - Sia crucifigatu! - Videndu Pilatus ki nenti profectava, ma crixia la rimurata, piglau acqua, et lavausi li manu dananti lu populu, dichendu: - Innocenti su di lu sangui di kistu iustu; vui la aiati a vidiri. - Et respusi tuctu l'universu populu: - Lu sangui so supra nui e supra li figloli nostri. - Et intandu lassau a lloru Barraban, et Iesu flagellatu dedi a lloru ad essiri cruchifigatu. Intandu li cavaleri di lu potestati piglaru Iesu in lu toccu di la curti, et cungregaru tucta la cavallaria, et spuglarulu li proprii vestimenti, et visterulu unu mantu di scarlata, et intriczaru una curuna di spini et misirunchila in testa, et aginuchiavanusi dananti d'illu, fachendusi gabbu di illu, dichendu: - Salutamuvi, re di li iudei. - Et sputaruli in fachi, et fireruli la canna in texsta. Et poi ki si fichiru ben gabbu d'illu, spuglaruli lu mantellu di la scarlata, et visteruli li vestimenti soi, et minarulu a cruchificari. Et exendu, truvaru unu homu di Cirena k'avia numu Symuni; kistu prisiru a l'angara, kì portassi la cruchi sua. %XX, 1. Tuctu kistu nui avimu recitatu concordandu li quatru evangelisti; ma ancora notu eu quanta fu la fidi di li evangelisti, kì pari ki l'unu recogla li iniurii di Cristu, li quali l'autru per brevitati avia lassatu, oy per usancza di homini li quali, di una cosa facta, diversi cuntanu diversamenti, plui $64$et minu, et non cuntrariusamenti. Et cussì santu Luca aiungi a santu Matheu, et santu Iohanni dichi autri cosi, li quali non dissiru li autri evangelisti, di li improperii di Cristu. Et eu notu ki omni laudaturi habunda in laudandu et manca in li vituperii; lu cuntrariu avinni in li evangelisti, ki scrissiru cupiusamenti li vituperii di Iesu Cristu, et brevimenti li miraculi di Cristu,et brevimenti la resurrectiuni di Cristu. Item, omni lusingueri et omni falsu laudaturi in tri modi falsi losengua: oy dichendu falsi buntati oy tachendu veri malvistati, oy mancandu li veri malvistati et crixendu contra viritati li veri buntati. Si li evangelisti foru falsi laudaturi di Iesu Cristu, grandissima meravigla esti, comu falsi laudaturi poviri piscaturi, senza lictiri, senza argumenti di filosofia, senza forcia di armi (ymmo tucti morti per spata senza forcia di genti): primo, #XII@ piscaturi intra tuctu lu mundu paganu, poki contra multi, debuli contra forti, ydioti contra licterati, morti contra tiranni, tantu mancatu Iesu Cristu, tantu vituperatu et predicatu, vituperatu Iesu Cristu inalciaru supra fama di omni homu, supra opinioni di omni homu, a fari predicari, cridiri et adorari Iesu Deu, natu da Deu, natu de virgini, cruchifigatu in palisi, resussitatu amuchuni contra omni ymaginacioni, fari cridiri Deu trinu et unu, Deu incarnatu et mortu et resussitatu: kistu non sta a raxuni ki possa fari nullu falsu laudaturi, nulla virtuti humana, nulla virtuti di stilli, nulla virtuti di dimoniu, comu in lu principiu dissimu. Addunca kistu esti sulu per la virtuti et per la viritati di lu omnipotenti Deu. Item, kisti falsi laudaturi, si dichianu falsi buntati, perkì dichianu tanti veri miserii, tanti veri virgogni? Divianu abreviari: fu piglatu, fu falsamenti accusatu, fu iniustamenti dapnatu, fu cruchificatu; in brevi tuccari li virgogni veri, cui falsamenti lauda li beni. Ka raxuni mustra, cui falsamenti lauda la $65$buntati, falsamenti tachi la captivitati et la malvistati; unde eu argumentu cussì: omni falsu laudaturi lauda crixendu et mictendu falsi buntati, et mancandu veri malvistati et tachendu veri malvistati. Li evangelisti non mancaru, nè tacheru li veri miserii et li veri malvistati patuti da Cristu; addunca non foru falsi laudaturi, addunca dissiru li veri buntati di Iesu Cristu. #O Deus, et quis hec non atendit?@ %XXI. $66$ #Sequitur: &CEt venerunt in locum qui dicitur Golgotha, quod est Calvarie locus. Et dederunt ei bibere vinum cum felle mixtum. Et cum gustasset, nolut bibere. Postquam autem crucifecxerunt eum, diviserunt vestimenta eius sortem mictentes, ut adimpleretur quod dictum est per prophetam, dicentem: «Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem».&c@ Id est: Et vinniru in lu locu ki si clama Golgotha, lu quali esti locu &"di testa taglari&". Et dediruli a biviri vinu mixtu cum feli, et poi ki lu tastau non di volsi biviri. Et poi ki lu cruchificaru, parterusi li vestimenti soi, mictendu li xorti, per essiri adimplutu zo ki esti dictu per lu propheta, lu quali dichi: #«Diviserunt sibi vestimenta mea,@ et supra la vesti mia gictaru xorti». %XXI, 1. Tucta la bona vita et tuctu lu beni fari sta in tuctu ben diri, in tuctu ben fari, et tuctu mal patiri pacientimenti per l'amur di Deu; unde santu David: #«Declina a malo, et fac bonum».@ Et santu Ioseph sustini prixuni inanti ki commictissi $67$adulteriu. Et imperzò ki Iesu esti primu et per sè maistru di tucta buntati, in tucta sua vita divia insignari tuctu ben diri, tuctu ben fari; et in la sua morti divia insignari tuctu mal patiri pacientimenti et caritativamenti ad hunur di Deu per pietati di lu proximu, per amuri di virtuti; et ideo in li paroli soi Iesu dulcissimu insigna tucta viritati: - Si mali dissi, rendi testimoniu di mali; si non dissi mali, perkì mi feri? Non avirissi potestati supra mi, si Deu non vulissi. Eu su natu a lu mundu per diri viritati, non falsitati. - In tucti li facti mustrau virtuti morali: divinandu, orandu, pietati amustrandu, miraculusamenti curandu, paxendu, et li morti susscitandu. In la sua preciosissima morti (&"preciosa in conspectu domini mors sancta eius&": quantu plui preciosa la morti di lu santu di li santi!), in kista sua santissima morti cumpliu omni paciencia et sustinni ad hunur di Deu omni pena: undi lu signuri fu minatu a monti Calvariu, et avia pena all'ochi videndu li corpora di li dannati et li munteri armati, et la cruchi et li clova et li martelli appariclati. Avia pena a li aurichi audendu li soi iniurii, audendu li soi guai: - Spogliati, culcati supra la cruchi, stendi li manu, stendi li pedi. - Avia pena a l'odoratu: sintia pena di lu fituri di li corpora di li morti puniti; a lu gustu: sintia pena di l' achitu et di lu feli; a lu capu: di li spini; a li manu et a li pedi: di li clova; a tucta la persuna: di li flagelli. O signuri, maistru di tucta patiencia, maystru di tucti li santi afflicti, tucti li peni di li santi sustinisti, tuctu, unu sulu: fusti accusatu falsamenti comu santu Ioseph, fusti inprixunatu a tortu comu santu Ieremia, fusti dapnatu a morti a tortu comu santu Ysayas, fusti bactutu a tortu comu santu Ysayas, #: «Faciem meam non averti ab increpantibus et conspuentibus in me»:@ fusti cruchifissu comu Petru. Ed inperzò ki lu modu comu Cristu fu cruchifissu esti cosa dulurusa et piatusa, eu lu scrivirò hiczà. Dui modi si $68$potinu imaginari di cruchificari. Primo, illi misiru la cruchi in terra, poi crudilmenti gictaru Iesu Cristu in terra, et unu prisi l'unu brachiu di Cristu, et l'autru l'autru, et lu terciu prisi l'unu pedi et misilu supra l'autru, et lu quartu cum unu clovu plui di palmariczu, et chascunu cum un ben grossu et ben pisanti marchu, insembli fireru et insembli clavaru li manu et li pedi, a chinqui et sei colpi forti et dulurusi. Et imperzò ki la natura di li nervi firuti sì esti a ristringiri, illi clavaru li manu et li pedi meczi tirati, et restrinsiru tantu, ki Cristu stava stisu in la cruchi comu carta in chircu di fari carti. Et lu salvaturi nostru stava in terra supra la cruchi gictatu, et era da li carnifichi clavatu. Et illu prigava et dichia: - O signuri patri, perduna a lloru kistu peccatu, ka non sannu ki et quali et quantu mali fannu -, sicundu scrivi santu Luca, #XXIII c@. Et poi ki lu dolenti signuri nostru fu cruchifissu, illi fichiru una fossa funda quatru palmi ad minus, et da la banda di lu capu di la cruchi appiru una corda; et comu si diricza un arburu di galea, cussì inalzaru la cruchi, et lu capu suctanu di la cruchi intrau in la fossa, et la cruchi forti tranculau, et tuctu Iesu Cristu da membru a membru et da iunctura a iuntura furtissimamenti si induluriu. Et poi ki la cruchi fu inalciata, et illi cum petri et cum cugni la firmaru: illi firmavanu la cruchi et lu cruchifissu si tormentava. %XXI, 2. Et cumandau Pilatu ki una tavula scripta in grecu et in ebraicu et latinu fussi clavata supra lu capu di la cruchi, per fari acanuxiri la causa per ki era dapnatu Iesu Cristu; et dichia in scriptu: &"Iesus Nazarenus rex iudeorum&". Li pontifichi l'appiru multu a mali et dissiru: - Non ni far virgogna; non scriviri &"re di li iudei&", ma scrivi: &"Iesus Nazarenus, lu quali dissi ki era re di li iudei&". - Et Pilatus dissi: $69$- Quod scrissi, scrissi -; zo ki eu scrissi, scriptu esti. Et no lu volsi mutari, ka non volsi la divinitati ki si mutassi lu titulu di Cristu, titulu di viritati, titulu di pietati, titulu di potencia et di maiestati. Titulu esti di viritati, ka da parti di lu patri Iesus esti rigi di li iudei et rigi di tucti li creati spiriti, ma singularimenti et specialmenti rigi di li iudei, #quoniam Deus magnus dominus et rex magnus super omnes Deos; psalmus: «Tu es ipse recx meus et Deus meus».@ Da parti di la madri Iesus esti verus figlu di lu rex David et veru figlu di la vera regina di li iudei, di la santa matri Maria. Et imperzò da parti di carni li tri Magi in la sua santa nativitati lu cunuxeru re di li iudei: &CMathei&c #II, ubi est: «Qui natus est rex iudeorum».@ Et imperzò non divia essiri sturbata kista viritati in la cruchi, la quali fu predicata in la nativitati, maxime ki per la cruchi di Cristu divia regnari, crissxiri et ingrandiri lu nomu so Iesu Cristu supra di omni nomu, comu dichi Paulus, &CAd Philippenses&c: #«Humiliavit semetipsum, factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod Deus exaltavit illum, et donavit illi nomen quod est super omne nome».@ #II@. Kistu titulu esti titulu di pietati, et imperzò non si divi sturbari, kì nui sapimu ki lu benignu rigi si mecti a morti per la saluti di li soi fidili, comu dichinu li poeti et Iurgia Codri: comu lu re di Athena, ki avia nomu Codru, avendu guerra cum la chitati di Lacedomonia, fichisi indivinari cui divissi vinchiri, et lu deu Appollo rispusi: - Di kisti dui chitati, killa vinchirà, lu cui re si murrà. - Codru prisi habitu di rappaczu, et andau a mectiri fenu dintra li rappaci di lu exercitu di Lacedemonia, et misisi a brigari cum killi, et auchideru lu re Codru scunuxutu, et lu re Codru fu mortu et lu so exercitu fu factu victuriusu. Cussì lu benignu Deu, lu quali esti plui piatusu ki lingua non sa diri nè intellectu cumprindiri, si lu re di li pagani in lu tempu di li dei falsi et buxardi muriu per liberacioni di lu sou $70$populu, non so eu vidiri nè pensari perkì non cunvegna ki lu re di li cristiani a lu tempu di lu veru Deu diia muriri per liberari lu populu so cristianu, maxime quandu la morti di lu re esti insignamentu di santitati, experimentu di resurrectiuni, experimentu di glurificacioni, firmamentu di la fidi, luchi di la via et cunfortu di andari a la patria di paradisu. Voi tu vidiri ki zo ki Cristu ti dissi esti viritati, zo ki Cristu ti dissi et fichi esti santitati, zo ki Cristu ti promecti esti vita eterna? Guarda ka muriu di la cruchi, guarda ka surrecssi da morti, guarda ka regna in tucti li lingui, guarda ka regna in cori di tucti li saggi, guarda ka regna in cori di tucti li santi, guarda ka regna in tucti li imperii, guarda ka regna in tucti li cheli. Et ideo kistu titulu di pietati non si divi sturbari. #III.@ Principaliter, kistu titulu esti di grandi virtuti, imperzò ka Iesu veru Deu appi kistu titulu in sua virgogna, in sua pena, in so mancamentu. A la cruchi, Iesus Deus li dedi et duna tanta grandezza et tanta virtuti, ki cui l'avi in cori et cui lu porta in bucca, et in omni so periculu lu aricorda, esti liberatu da omni periculu, da morti subita, da morti eterna, da peccati di lu diavulu, da li peni di lu mundu, da li peni di lu purgatoriu. Legimus ki Nicolaus intra lu purgatoriu di Patriciu da tucti li periculi fu liberatu, dichendu: #- Iesu Nazarene, rex iudeorum, crux, miserere mei. -@ Et sta multu a raxuni, ki lu vinchituri di la morti et di lu infernu et di lu mundu et di lu peccatu, killu colpu, killa firita, killa iniuria ki li fu obiecta in lu cunflictu la hunuri grandimenti et faczala signu et valuri di grandi putiri, dakkì di tanta bassanthia vinni a tantu hunuri. Unde legimus ki David l'armi di lu giganti scunfictu prisi in so signu et in so defensamentu; cussì Cristu kistu titulu ignominiusu, poi ki lu avi acquistatu et avilu in signu gluriusu, in kistu titulu si mustra tantu virtuusu, ki ad omni devotu succurri potenter putirusu. %XXI, 3. $71$ Estinchi ancora un altru modu di cruchificari. Alcuni dichinu ki primo fichiru la fossa in terra, poi firmaru la cruchi, poi appiru dui scali, et muntau unu carnifichi, et cavalcau lu braczu di la cruchi, et clavau cum unu clovu grossu et longu palmarizzu la planta di la manu cum lu braczu di la cruchi, firendu cum un gran marchu lu clovu fina ki passau la manu et clavausi intra lu braczu di la cruchi. Et kistu esti grandissima pena, quandu la manu esti tucta nirvusa, et lu duluri si senti princhipalimenti per li nervi. Et poi prisi l'autra manu, et cunficcau per lu modu cunsimili la sicunda manu cum lu secundu braczu di la cruchi. A mecza cruchi avianu ligatu lu corpu di Cristu, et a mezza scala piglaru li pedi di Cristu, et clavarulu in la cruchi; dichinu alcuni, dui pedi da la fachi di lu pedi a la planta cum dui clova plui di palmariczi: et kista esti gravusa pena, intantu ki li signuri legisti moderni la temperaru, et non distrudinu per sì crudili maynera li malfacturi. Per unu di kisti dui modi fu cruchifissu lu signuri. Ora esti misu l'arcu di lu suli a li nebuli di lu chelu, ora esti misu Iesu, Deu veru, homu veru, meczu intra li homini et Deu. Una volta si curruchau Deu, et destrussi tucti li homini di lu mundu per lu diluviu, et dissi a Noè: - Mictirò l'arcu meu a li nuvuli di lu chelu, in pactu ki eu non destrudirò la terra per dilluviu. - Et misi Deu l'arcu di lu chelu in li nebuli, et pari ki lu gimbu di l'arcu veni da parti di lu chelu, et la corda di l'arcu veni da parti di la terra; comu dichissi: - Terra, tu poi sagictari contra mi; ma eu non voglu sagictari contra te. - Et cussì ligimu: ki cui voli rendiri li armi, lu tiniri et l'elzu duna a lu vinchituri, et la punta di la propria spata gira contra la propria persuni. Ogi in la cruchi di Cristu livata a l'airu esti misu l'arcu di lu pactu, l'arcu di la misericordia. Cristu esti in cruchi, stendi li bracza: - $72$Cui voli viniri a mi, no lu cachu, no: cui voli viniri a mi, eu lu abraczu. - Cui timi li manu di la divina iusticia, curra a li bracza di la Dei misericordia, curra a la cruchi instrumentu di omni venia, ka Deu mori per nui, fa pachi cum li peccaturi, veni a la cruchi ananti la luchi, crida alti vuchi: - Deu di la luchi ki vinisti a la cruchi per farni gracia, richipini a li braczi di la tua santa misericordia. - Kistu titulu non divia essiri sturbatu, ka fu profetatu in multi psalmi di David: ki comu lu re Saul et li soi persequitaru David per distrudirilu, per non essiri re di li iudei (la quali cosa lu re Saul non pocti fari, ma innanti issu fu destructu), cussì la signuria di li iudei et li soi volciru disfari ki Iesu Cristu non fussi re di li iudei; et li iudei sunu inanti distructi, inanti scavi di li scavi di Iesu Cristu, inanti sbanduti per tucti li lingui, per tucti li loki di kistu mundu, lu quali esti subiectu a Cristu, ki kistu titulu sia sturbatu. Ymmo semper kistu titulu sta exaltatu grece, hebraice et latine, ka tucti li tri lingui per magna parte, grechi, latini et iudei, comu li dissipuli di Paulu et Petru iudeu, dichinu et laudanu Iesu Cristu Nazarenu re di li iudei. %XXI, 4. Avimu a ddiri, Cristu siandu in la cruchi ki dichia, avimu a diri Cristu siandu in la cruchi ki si fachia. Dichi lu santu evangelista ki li #IIII@ cavaleri ki lu cruchificaru parteru li vestimenti soi intra sì. Et avia lu signur nostru una gunella tixuta, non cuxuta, facta ad agugla, comu si fainu alcuni guanti ad agugla, et killa non putianu partiri utilimenti; di li autri vestimenti di Cristu fichiru quatru parti: a chascunu cavaleri la parti sua. Et era kista tunica incunsutili facta ad agugla. Dissiru li cavaleri: - Non la partimu et non la taglamu, ma iucamula di cui divi essiri, a li xorti oy a dadi. - Et fu factu per adimpliri la Scriptura, psalmus $73$#XXI.: «Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem».@ Hic sunt aliqua dubia. Primum: Iesu Cristu cumandau a li soi disscipuli ki non avissiru dui tuniki (&CMathei&c #X. c. b@). Et scrivi Matheu . . . . . ki Iesu Cristu fichi innanti tuctu zo ki ipsu insignau, #«cepit Iesus facere et docere»;@ ki addunca esti, ki Iohannes dichi ki li cavaleri fichiru quatru parti #(«unicuique militum partem et tunicam»):@ ad essiri partuta l'una tunica, et l'autra no? Cristu avia addunca dui tuniki? Respondeo: Lu signuri nostru avia, sicundu meu vidiri, ciliciu, ka lu psalmus #68: &CSalvum me fac, Deus&c@ nui lu ligimu di Cristu, tucta la scola, tucta la santa ecclesia. Et in kistu psalmus lu propheta parla in persuna di Cristu: #«posui vestimentum meum cilicium, et factus sum illis in parabolam»;@ per ki mi pensu ki li iudei si ndi fichiru gabbu: a lu ipocritu, a lu baracteri: purtava ciliciu per fari fidi all'osti! #II@, avia bracas. #III@, avia una tunica per cupriri li carni, comu xucta. #IIII@, avia lu vestimentu iudaicu, di lu quali avimu dictu di supra. #V@, avia kista tunica incunsutili facta ad agugla, et kista era comu cabandu, comu supravesta, comu cappa. Et Cristu non avia devitatu lu mantellu, ma dui tuniki, per ben ki li autri dichinu ki Cristu dissi a li disscipuli soi: - Non aiati dui gunelli -; zo esti a diri: non aiati superflui vistiri. Cum hoc lu evangelista Iuanni dichi ki quatru cavaleri fichiru quatru parti; putia essiri ki di una gunella et unu vestimentu iudaicu et di li braki putissiru taglari et fari quatru parti. Kista tunica dichinu alcuni ki la donna nostra si la ticxiu cum li soi binidicti manu a lu infanti nostru signuri Iesu Cristu quandu issu primu si vistiu, et sicundu ki lu signuri crixia la tunica crixia; et durau et dura, et parimi ki sia in Roma in Sancta Sanctorum, si beni mi recordu. Et significa la santa matri ecclesia, la quali esti vestimentu di hunuri di lu nostru salvaturi Iesu Cristu, ut psalmus . . . . . $74$#«Confessionem et decorem induisti, et iterum dominus regnavit, decorem induiti».@ Li vestimenti hunurati di Iesu Cristu sunu li santi iusti, li quali si appoianu a Iesu Cristu, et hunuranu lu nomu di Iesu Cristu. Et illi stannu in pedi irti supra la virtuti di Iesu Cristu, et kisti sunu la cungregacioni di li iusti, la ecclesia santa di Iesu Cristu, la quali esti una, unus Deus, una fides, etc©; una domus, una columba, Maria, una formosa, Maria, una electa, Maria, etc© (&CCantici&c . . . . .); la quali senza pecci non coniunta, ma una cum l'autra filu a filu coniuncta: li patri di lu veglu testamentu cum li patri di lu novu, comu in lu tabernaculu di Moyses l'una cortina si iungia cum l'autra incruccata per anelli et cruckecti, l'una cortina tinia l'autra. Cussì li profeti si coniunginu cum li apostoli, la profecia si iungi ad la ystoria, la ystoria di lu evangeliu tira la profecia di lu testamentu antiquu; cussì li apostoli tiranu li martiri, li martiri li heremiti, li heremiti li ducturi et li cunfessuri, li cunfessuri li virgini, li virgini li boni vidui, li boni coniugati, li boni coniugati li autri boni populi: eccu una tunica incunsutili, facta per artificiu di lu Deu patri, ticxuta cum li manu et cum li santi operi di la santa matri, ka Iesu Cristu esti opera di la pia, dulci matri virgo Maria. Kista tunica cricxi a miravigla, et aptassi a lu corpu di Cristu, kì quandu Cristu era cruchificatu, la ecclesia fu persequitata; quandu Cristu fu sipillitu, la ecclesia fu sepellita, quasi; quandu Cristu muntau in chelu et regna in chelu, la ecclesia regna supra tucta la terra. Kista santa ecclesia non si divi mai dividiri, comu kista tunica incunsutili non fu divisa. Kista ecclesia, cui l'avi, grechi, latini, armeni, pactarini, chascunu la voli aviri, ca chascunu di kisti dichi: - Eu su fidili catholicu di Cristu -; et per sorti si indivinanu, per aviri, ymmo per essiri di la tunica di Cristu. Et inperzò cum grandi misteriu non fu divisa, et fu sortiata, comu scrissi lu evangeliu. Et per killu altu et grandi misteriu fu profetatu ki li $75$vestimenti di Cristu foru partiti: supra la tunica di Iesu Cristu misiru li xorti. %XXI, 5. Et inperzò est aliud dubium: Si la profecia la quali lu santu evangelista allega, sia profecia proprie di Iesu Cristu. Respondeo: A ddeclarari kistu dubiu scrivirò primo la profecia; #2@, reciterò la intenciuni iudaica; #3@, reciterò la exposicioni catholica; et per brevitati recitando exponirò. Igitur, in lu salteriu di David, psalmus #XXI@, si legi: #&CDeus, Deus meus, respice in me&c,@ etc©; a lu quali salmu lu hebreu avi tali titulu: «In finem salmus David pro assumpcione, seu suscepcione, seu pro cerva matutina» (kistu titulu eu no l'aiu beni correctu, ka eu non aiu li libri scolastiki li quali recitanu la vera translaciuni); tamen kistu titulu dichi: «In finem psalmo David», et veni a diri, sicundu exposicioni vulgara pura: kistu salmu fichi David a cantari ad alta vuchi quantu si poti. Ma sequitur «pro assumpcione»; veni a diri: per la assumpcioni, quandu Deu prisi et assunsi la humanitati, et cuniunsila cum la persuna di lu Verbu incarnatu. Ma quandu sequitur «oy per la cerva matutina», li iudei exponinu et dichinu ki kistu salmu fichi David profetandu lu periculu di lu populu, lu quali fu sucta lu re Assueru, quandu a peticioni di lu inimicu loru Aman lu re Assueru cumandau ki a li #XIII@ iorni di lu misi ultimu (lu quali in lor lingua lu clamanu Adar), per tuctu lu so imperiu, chentuvintisecti provincii, tucti li iudei ki si truvassiru in tal iornu fussiru morti et cursi; et la regina Hester sì era iudea, niputi di Mardocheu iudeu et mugleri di lu imperatur Assueru. Et la regina pregau per lu populu di li iudei, et lu re revocau la prima sentencia contra li iudei, et cunchessi ki in tal iornu li iudei si armassiru contra loru inimichi et alchidissiruli per tuctu lu so imperiu, $76$et currissiruli, et arrobassiru. Et cussì fu factu. Et di kista liberazioni tucti li iudei ndi fainu festa et memoria fini a lu iornu di ogi. Et a kistu intellectu adaptanu tucta la lictera di lu salmu, et dichinu ki kista cerva matutina fu la regina Hester, la quali di matinu orau a Deu per la saluti di lu populu, et pregau lu re da matinu, zoè innanti ki vinissi lu fururi di la dicta sentencia, et fu liberatu lu populu. Kista esti la intinciuni iudisca. Contra kista intinciuni et exposicioni, li nostri patri argumentanu: Kistu salmu dichi: #«Foderunt manus meas et pedes meos, dinumeraverunt omnia ossa mea».@ A killu tempu killu populu non fu cruchificatu. Lu psalmu dichi ka fu alcunu cruchificatu; addunca non si intendi di lu periculu di lu populu. Et si alcunu dica: - No fu lu populu cruchificatu, ma li inimichi loru avianu in cori di cruchificarili, et imperzò dichi lu propheta: #«Foderunt manus meas»,@ etc©; et perzò dichi lu propheta: #«Ipsi vero consideraverunt et inspecxerunt in me»,@ ka in cori loru li loru aversarii cunsideravanu et dispreciavanu li iudei; et perzò dichi: #«Diviserunt sibi vestimenta mea»,@ ka in cori loru li adversarii cussì pensavanu et cussì avianu intinciuni di fari: ma Deu li liberau per lu aytu di la regina Hester, la quali fu a lloru cerva matutina -; li nostri dichinu ki kista exposicioni pari torta, kì lu textu dichi: «Cruchificaru, squarcharumi li manu et li pedi, cuntarumi tucti li ossa mei, guardarumi et disprizarumi, parterusi li robbi mei, et supra la mia vesta misiru xorti», di zo ki nenti ndi fu si non pensatu. Item, kista sentencia fu data tantu ananti, ki ligeramenti li iudei putianu fugiri da killu imperiu et andari in altru paisi; per ki non avirianu incursu la morti. Item, lu re Assueru cumandau ki lu populu di li iudei fussi alchisu, grandi et pichuli; non cumandau ki fussi cruchifissu; addunca la exposicioni esti storta. Item, troppu avirianu a ffari, a chercari tanti cruchi: per ki pari ki nè lu re cumandau ki lu populu fussi cruchifissu, nè li aversarii $77$pensaru cruchificari lu populu, nè in opera cussì factu, kì killu populu non fu cruchificatu. Addunca non parla lu profeta di killu populu, quandu dichi: «Squarcharumi li manu mei et li pedi mei, et cuntaru tucti li ossa mei». Item, per kista liberacioni dichi lu salmu: «Reminisscentur et converterunt ad dominum universi fines terre, et aborabunt in conspectu eius universe familie gentium»: per killa liberacioni di li iudei non si cunverteru a Deu tucti li fini di la terra; per la liberacioni di la passioni di Iesu Cristu si cunverteru tucti li famigli di la terra et tucti li fini di la terra, da l'India fini in Yspagna. Addunca lu profeta parla di la cruchi di Cristu, et non di la liberacioni di Hester. Item, per la cruchi di Cristu tucti li grandi di la terra manianu lu pani sacratu di Cristu et aduranu Cristu, et non per killa; addunca di la cruchi di Cristu si divi intendiri quandu dichi: #«Manducaverunt et adoraverunt omnes pingues terre».@ Item, kistu salmu dichi: #«Anunciabitur domino generacio ventura; anunciabunt celi iusticiam eius, populo qui nascetur, quem fecit dominus»:@ per killa liberacioni non fu predicata la generacioni di lu populu venturu, nè per killa liberacioni anunciaru li cheli, ka fu facta per amur carnali di la regina Hester, amata da lu re Assueru; nè li cheli anunciaru killa liberacioni a lu populu lu quali nacxirà, lu quali farrà Deu. Et per la cruchi di Cristu mortu et resussitatu et da morti divina virtute liberatu, fu anunciatu per tuctu lu mundu lu novu populu cristianu. Et li cheli anunciaru la iusticia di Cristu, quandu lu Spiritu Santu mandatu da chelu anunciau per tuctu lu mundu li grandi magnalia di Cristu a lu populu cristianu, lu quali sulu Deu pocti fari: tali populu cridiri et adurari tali et tanti miravigli di Deu. Per ki mi pari ki omni lecturi vidirà claru ki lu iudeu strania la scriptura di li profeti da li facti di Cristu, et tira la scriptura ad altru sensu, per non vuliri diri nè audiri, cridiri nè adurari li miraculi di Cristu. Et zo sirrà plui claru quandu nui expunirimu kistu salmu di la cruchi di Cristu. In primis, $78$Iesu Cristu dissi kistu salmu in la cruchi: #&CDeus, Deus meus, utquid dereliquisti me?&c,@ comu poi expunirimu. Item, li santi evangelisti alleganu kistu psalmus di Cristu, li quali su dissipuli di Cristu, insignati per lu Spiritu Santu, fundamentu di la fidi, apostoli et profeti cristiani; addunca nullu cristianu zo revoca in dubiu. Et cui cunuxi ki Iesu fu bonu homu et li soi apostoli foru illustri boni homini, non poti dubitari ki kisti cosi non sianu dicti da lu propheta pro Iesu Cristu. Dichimu addunca ki la cerva matutina assumpta sì esti la humanitati di Cristu munda, comu cerva sicundu la ligi esti animali mundu, la quali dissisi da li santi patri ki sunu assimiglati a cervi; &CCantici&c ultimo: #«Fuge, dilecte mi; similis esto capree inuloque cervorum»: quasi diceret:@ Dilectu spusu di l'anima, fugi da la mundana cunversaciuni; abscunditi intra la cuntemplacioni; sei simili a lu figlu di li cervi, a lu figlu di li philosophi et di li patriarki, comu in &CGenesis&c ligimu, #XLIX: «Neptalim cervus emissus, dans eloquium pulchritudinis».@ Igitur, si in la scriptura philosophica per lu cervu si intendi lu patriarca, per la cerva matutina si poti intendiri la humana natura, la quali dissindi secundum carni da li patriarca. Kistu psalmus profetiça zo ki divi patiri Cristu in la humanitati, et dichi: #«Deus, Deus meus, respice in me; quare me dereliquisti?».@ Signuri Deu meu, per creacioni et per religiuni, guardami; perkì mi abbandunasti in la passioni? Ka vulisti ki eu pata per satisfacioni di li peccaturi, et imperzò placiati la mia passioni, #«set longe a salute me verba delictorum meorum».@ Id est: li paroli di li peccati mei (id est li paroli di li peccati di li mei), luntani su da la saluti mea; ka lu peccatu di Abel dimanda iusticia, et cussì lu peccatu di li peccaturi dimanda misericordia, et non si pò aviri misericordia senza iusticia, et non si pò fari debita iusticia senza satisfaccioni infinita, et non poti essiri satisfacioni infinita si $79$eu non dugnu la vita infinita mia per tucta la ecclesia mia; addunca li paroli di li peccati mei luntani sunu da la saluti mei, li quali preganu naxa Cristu, mora Cristu, et sia facta la penitencia bastanti per la liberacioni mia. #Dubitaret forte aliquis,@ si li santi patri desideravanu la morti di Cristu. Respondeo: Una midesmi cosa pò plachiri et displachiri ad un homu per diversi caxuni. Exemplu: la bivenda amara per sanitati plachi, et però ka esti amara displachi; et cussì la passioni di lu salvaturi nostru Iesu Cristu a li santi patri: comu curativa et satisfactoria et comu exemplu di summa paciencia, di tucti virtuti, comu triumphativa di la morti, di lu mundu, di lu dimoniu, comu aperitiva di la porta di paradisu, era da li santi patri summe desiderata; ma comu afflictiva et comu vituperabili et comu dulurusa, era multu displachivili a li santi patri, a li santi apostoli, a la santa matri. Unde la matri #«tuam ipsius animam pertransivit gladius, et tristes erant apostoli de nece sui domini»@, etc©; et per l'autra raxuni pium est flere Martino, et pium est gaudere Martinum. Et per Scripturam: #«Preciosa in conspextu domini mors sanctorum eius. Et dolebunt, ut doleri solet in morte primogenti». Sequitur. «Deus meus, clamabo per idem, et non exaudies; et nocte, et non ad inscipienciam michi».@ Id est: Deu, gridirò ad te, ananti la mia passioni, et non mi audirai, et clamirò a ti in la nocti di la mia passioni; et cussì fu, ka Cristu orau in l'ortu innanti la passiuni, et Cristu orau in la cruchi: - Pater, ignossce illis -, etc©, et non fu exaudutu. Et si non fu exaudutu, non fu sua oracioni mala nè fullisca, ka homu divi semper orari, et Deu quandu et comu li plachi avi ad exaudiri. Cristu, orandu saviamenti, insignava a nui; Deu exaudia comu cunvinia a la sua divinitati. Unde sequitur: #«Tu autem in sancto habitas, laus Israel».@ $80$Id est: Si eu ti pregu et tu non mi exaudi, tu si santu et laudatu, dignu di laudari; si mi exaudi, si non mi exaudi. Sequitur: #«In te speraverunt patres nostri; speraverunt, et liberasti eos. Ad te clamaverunt, et salvi facti sunt; in te speraverunt, et non sunt confusi».@ Id est: Li santi patri, tu li exaudisti, et non me; non fu per difectu di misericordia nè di iusticia, ma per adimpliri misericordia et iusticia, et liberari li peccaturi per misericordia et per iusticia. #Sequitur: «Ego autem sum vermis, et non homo; obprobrium hominum et abiectio plebis. Omnes videntes me deriserunt me; loquuti sunt labiis, et moverunt capud».@ Cussì fu, ad licteram de domino Iesu Christo. #Sequitur: «Speravit in dominio: eripiat eum; salvum faciat eum, quoniam vult eum».@ Cussì fu de domino Iesu Christo, kì li iudei dichianu a la cruchi: - S'illu esti figlu di Deu, liberalu, Deu, di li mani nostri. - Sequitur: #«Quoniam tu es qui extraxisti me de ventre».@ Ka Iesu Cristu per divina virtuti naxiu, et per divina virtuti exiu di lu ventri di la virgini inviolata. #«Spes mea, ab uberibus matris mee»,@ ka Cristu in lu lacti di la matri avia lu usu di lu liberu arbitriu, et avia sperancia sicundu la humanitati, in so tempu predicari et operari, muriri et resusscitari, et lu mundu cunvertiri, et li santi patri minari in paradisu. #Sequitur: «In te proiectus sum ex utero; de ventre matris mee Deus meus es tu».@ Ka Cristu da lu primu puntu di la sua cuncepciuni fu cuniunctu a la divinitati, et da lu ventri di la virgini Cristu cunuxiu Deu. #Sequitur: «Ne discesseris a me».@ Signur meu, non mi abbandunari in la mia tribulacioni. #«Quoniam tribulacio proxima est, et non est qui adiuvet»:@ parla di la passioni. #«Circumdederunt me vituli multi, tuari pingues obsederunt me».@ Ka Cristu fu prisu da li pichuli ministri di li $81$pontifichi, et da li grandi pontifichi et anciani, capurali di l'armentu di li iudei. #«Aperuerunt super me os suum, sicut leo rapiens et rugiens».@ Apersiru supra me la bucca loru: - Mora, mora; crucifige, crucifige -, comu liuni quandu cacha et abrama. #«Sicut aqua effusus sum; dispersa sunt omnia ossa mea».@ Cussì dichi lu evangeliu, ki Cristu Iesu per la grandi agonia sudau sudur di sangui, undi beni cunveni zo ki lu propheta predissi cum zo ki lu evangeliu recita, ki l'agonia di Cristu intrassi all'ossa et a li medulli di Cristu, sickì tucti li ossa di Cristu sunu spasi et disfacti, et tuctu lu cori di Cristu squaglava comu chera squaglata, comu lu propheta dichi: #«Factum est cor meum tamquam cera liquesscens un medio ventris mei. Aruit tamquam exta virtus mea, et lingua mea adhesit faucibus meis, et in pulverem mortis destrucxisti me».@ Comu si cunveni a Cristu ki fussi destructu fini a lu pulviri di la morti? Respondeo: Quantu a la intinciuni di li iudei si cunveni, comu quantu a la intinciuni di Aman inimicu di li iudei si cunveni, kì illu procurava alchidiri et inchinnerari lu nomu di li iudei: cussì li iudei intindianu inchinnerari et alchidiri lu nomu di Cristu, lu quali per divina virtuti non fu incineratu, ma resussitau tercia die. Sequitur: #«Quoniam circumdederunt me canes multi»,@ zo esti li iudei, latranti a guisa di cani: - Mora, moyra! - #«Consilium malignancium obsidit me»:@ lu cunsiglu di li pontifichi, di li scribbi et pharisei. #Sequitur: «Foderunt manus meas et pedes meos»:@ clavandumi a la cruchi. #«Dinumeraverunt omnia ossa mea».@ Lu tormentu di la cruchi era sì crudili, ki li mani clavati a la cruchi si squarchavanu per lu pisu di lu corpu. Item, per lu sturtari di li nervi, sturtandu li bracza, li manu squarchavanu et li ossa si putianu cuntari: sì tuctu lu corpu sturtatu si stirava. #Sequitur: «Ipsi vero consideraverunt et inspecxerunt in@ $82$#me».@ Cussì fu, kì li iudei guardaru et disprizaru Cristu in cruchi, et dissiru: #-Alios salvos fecit, seipsum non potest salvum facere. Si filius Dei est, dessendat nunc de cruce, et credimus ei». «Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem meam miserunt sortem»;@ per la quali parola nui expossimu tuctu kistu salmu. Et poi ki lu propheta prenuncia la passioni di Cristu, ipsu prenuncia la victoria di Cristu per la passioni. Et dichi: #«Tu autem, domine, ne elongaveris auxilium tuum a me; ad defensionem meam conspice».@ Comu Cristu fu liberatum da la forcia di li iudei per la sua triumphali resurrecciuni, ki non obstante ki li iudei chircassiru tiniri lu corpu di Cristu sigillatu infra lu sepulcru guardatu da li cavaleri, virtute divina fu resussitatu et glurificatu, et gloriose predicatu et adoratu per tucti li lingui. #Sequitur: «Erue a fframea, Deus, animam meam, et de manu canis unicam meam».@ Id est: Signuri Deu, liberami da cultellu, et liberami da mala lingua. Et cussì Cristu fu liberatu de cultellu (resussitatu), et da mala lingua (predicatu et adoratu). Et a mi pari ki plui alta liberacioni fu facta a Cristu, essiri liberatu, mortu, resussitatu, ki si de la cruchi avissi muntatu vivu in chelu, in cunspectu di lu populu di Ierusalem. Ka quantu esti maiuri lu dapnu, tantu esti maiuri lu binificiu. Item, li infidili avirianu dictu lu corpu di Cristu essiri statu fantasticu et stragitamentu. Item, la virtuti di Cristu essiri mancata, kì non durau fini a fini. Item, putia Cristu liberarissi di la cruchi vivu, et putiasi Cristu di la morti liberarissi vivu. Liberandusi di la morti vivu, prova vera sua humanitati, cumpli sua perseverancia fini a fini, dunani exemplu a nui di paciencia, via a la morti. Dunani fidi et experiencia di la resurrecciuni, mustrani maiuri sua virtuti resussitandu, prova multu plui la virtuti sua predicandu, Cristu mortu in puplicu, resussitatu in ocultu; predicatu in tuctu lu mundu et aduratu da tucti li lingui. Addunca beni dichi lu $83$propheta: - Liberami di cultellu, liberami di cani et di ria lingua. - #«Salva me ex ore leonis, et a cornibus unicornium humilitatem meam», quasi dicat &"crucem meam&",@ ka la cruchi di Cristu esti la humilitati di Cristu. #Sequitur: «Narrabo nomen tuum ffratribus meis»,@ id est: a li disscipuli mei, comu dichi Iohannes, #XX: «Vadde ad ffratres meos et dic eis»,@ etc© #«In medio ecclesie laudabo te», quod Iesus stetit in medio et dicxit eis: - Qui timetis dominum, laudate eum -,@ lu quali resussitau Cristu da morti a vita. #«Universum semen Iacob»,@ id est: tucti li figli spirituali di li patri santi et di li propheti glurificanti Deu, lu quali, comu a li patri promissi, cussì adimpliu li promissi: la santa incarnacioni, la santa passiuni et la gluriusa resurrecciuni. #«Timeat eum omne semen Israel»;@ a mi pari ki vogla diri: divinu timiri Cristu, ka fu et esti tali, ki Deu non li ruppi mai vuluntati. #«Nec avertit faciem suam a me (Christo), et cum clamarem ad eum exaudivit me».@ Quandu in la cruchi dissi: - In manus tuas comendo spiritum meum -, ben mustrau essiri exaudutu, quandu miraculusamenti fu resussitatu. #«Aput te laus mea in ecclesia magna»;@ Cristu esti laudatu ananti Deu et ananti la santa ecclesia, la quali esti maiuri ki la sinagoga. #«Vota mea reddam in consepctu timencium eum».@ Cristu vutau nenti mancari a ffari per saluti di li homini, et nenti lassau, et tuctu cumpliu in cunspectu di tucti li devoti et docti li quali timinu Diu. Et a mi pari ki comu la donna nostra per summa virginitati vutau castitati perpetua, cussì Cristu per essiri summe perfectu vutau omni perfecciuni et omni perfecta redempciuni et omni perfecta satisfacciuni et omni perfecta informacioni in dicti et in facti, in miraculi et in exempli, $84$in vita et in cruchi, in morti et in resurrecciuni. Et a mi pari ki eu su unu di killi tucti li quali timinu Deu, ananti li quali Cristu vutau omni perfectiuni, et rendiu et rendi tucti vuti di perfectiuni. #Sequitur: «Edent pauperes, et saturabuntur»,@ id est: li devoti cristiani mangiranu lu pani sacratu, lu corpu di Cristu, et sirannu saturati di fidi et divociuni di iusticia. #«Et laudabunt dominum qui requirunt eum; vivent corda eorum in seculum seculi»,@ ka li devoti cristiani cridendu ki Cristu resussitatu semper vivi et ipsu ni promisi ki li soi devoti sirannu semper cum issu, cridinu, et cussì esti, ki li animi di li santi Antoni, Nicolai et Binidicti et li autri semper vivinu. #Sequitur: «Reminiscentur et convertentur ad dominum universi fines terre»,@ id est: tuctu lu mundu si racordirà di kista passioni et di kista resurrecciuni, et cunvertirannusi a lu Deu di li iusti, et adorirannu in lu cunspectu suo tucti li famigli di omni lingua: sic vidimu et generalmenti aspictamu in la renovaccioni di la ecclesia. #«Quoniam domini est regnum, et ipse dominabitur gencium»,@ id est, poi ki Cristu resussitau, Deu regnau in tucti li lingui, sicut videmus. #«Manducaverunt et adoraverunt omnes pingues terre; in conspectu eius cadent omnes qui dessendunt in terram»,@ id est: tucti, per la maiur parti, li grandi di la terra manianu et aduranu lu corpu di Cristu; ginochianu dananti lu cunspectu di Cristu tucti killi li quali morinu in terra, quia omni iustu adura devotamenti Deu, et omni peccaturi, per vogla oy non vogla, timi in lu iudiciu Iesu Cristu Deu. #«Et anima mea»:@ Cristu Iesu vivirà resurgendu ad hunur di Deu. #«Et semen meum serviet illi»,@ id est: li figloli mei spirituali serviranu a Deu. #Sequitur: «Anunciabitur domino generacio ventura»,@ id $85$est: per kista profecia et per li autri esti anunciata et sirrà anunciata la generacioni spirituali di li fidili, la quali in tempu di lu profeta divia viniri. #«Anunciabunt celi iusticiam eius»,@ id est: lu chelu anuncirà la iusticia di Cristu; la quali prophecia fu cumplita quandu lu suli scurau per tri huri in la passioni sua, quandu lu suli eclissau per tri huri siandu la luna quintadecima, quandu lu centuriuni di li cavaleri, vistu lu suli scurari et vista la terra trimari, vistu Iesu cum gran vuchi gridari et muriri, dissi: #- Vere hic homo iustus erat. «Populo qui nasscetur, quem fecit dominus»,@ id est: a lu populu cristianu, lu quali nassirà per virtuti divina; et cuncorda cum lu dictu di Ysaias propheta, ultimo cap©: #«Numquid parturiet terra in die una, aut parietur gens simul, quis parturivit et peperit Syon filios suos? Ego dominus».@ Eccu, breviter avimu respostu, et mustratu comu kista profecia si verifica de domino Iesu Cristu. %XXI, 6. #Est aliud dubium:@ Perkì Iesu Cristu tastau et non volsi biviri? Respondeo: Origenes dichi ki cumandau Deu a lu veglu testamentu ki lu pontifichi, quandu muntava a l'autaru a sacrificari, non bivissi vinu; et imperzò ki Cristu Iesu era summu pontifichi et in la santa cruchi offiria a Deu lu so corpu et lu so sangui et la sua vita senza peccatu ad hunur di Deu, per dimustrari quantu si divi fari per la divina reverencia, per reprindiri la ligera et folli disobediencia di Adam et a nui insignari l'austera obediencia di Cristu, ipsu Iesu pontifichi per observari lu cumandamentu divinu non volsi biviri in lu tempu di lu sacrificiu. #Ecce verba legis@ (&CLevitici&c #X): «Dicxit dominus ad Aaron: - Vinum et omne $86$quod inebriare potest, non bibetis tu et filii tui quando intrabitis in tabernaculum testimonii - ».@ Set dubium: Perkì Cristu volsi tastari, da poi ki non vulia biviri? Respondeo: Adam peccavit per lu gustu dilectandusi, Cristu volsi satisfari per lu gustu amaricandusi. Et comu Adam peccau videndu l'arburu virdi et bellu, cussì Cristu satisfichi videndu lu lignu di la cruchi siccu et laydu et horribili; comu Adam stisi li manu a lu pumu per inobediencia, cussì Cristu stisi li manu amaramenti a la cruchi per obediencia. Comu Adam mossi li pedi per fugiri la divina potencia, cussì Cristu fissi li pedi a la cruchi per stari dananti la divina iusticia et la divina misericordia. Comu Adam si copersi li soi virgogni, cussì Cristu in la cruchi: li foru scuperti li parti virgugnusi, sickì la donna nostra li copersi di lu velu so. Comu Adam volsi essiri inobedienti comu Deu gluriusu, cussì Cristu volsi essiri obedienti comu homu vituperatu et dampnatu a tortu per liberari Adam et nui tucti, secundu iusticia. Binidictu killu innocenti et iustu, lu quali per la sua innocencia et iusticia, per la sua sapiencia et buntati, rindiu a Deu gloria, a li homini misericordia, a lu mundu sciencia, a li angeli reparacioni di l'antiqua ruina. Amen. %XXI, 7. #Sciendum est, secundum evangelistas, quod Christus@ in la cruchi dissi octu paroli. La prima fu doctrina di grandissima paciencia et di grandissima caritati et di grandissima prudencia et di grandissima temperancia et di grandissima iusticia, quandu dissi: #- Pater, ignossce illis; non enim sciunt quid faciunt. -@ La pena di la cruchi non astutau la caritati di Cristu, l'aspriza di la cruchi non scunfissi la forcia et la paciencia di Cristu, non la temperancia, non la prudencia di Cristu, ki Cristu comu summe iustu non dichissi $87$temperatamenti, constanter, prudentimenti et iuste: #- Pater, ignossce illis -,@ etc© Set queritur si Cristu in kista oracioni fu exauditu. Respondeo quod sic, kì si Cristu in kista oracioni non fussi exauditu, tucta la terra aviria vivi vivi agluctutu li malfacturi; ymmo per kista oracioni fu datu spaciu di penitencia a li iudei quarantadui anni, fini a la destructioni per Titu et Vespasianu: comu li iudei antiquitus per quarantadui mansioni addimuraru per viniri a la terra santa, cussì per quarantadui anni fu datu spaciu a killu populu per turnari a Cristu, patria et terminu et paradisu di li iusti. Ma fu exaudita in parti, non in tuctu, ka excecavit eos malicia eorum; set cui pecca contra Christum ignoranter et ipsu non esti causa nec in culpa di sua ignorancia, Cristu Deu li perduna, dicente Bernardus: #«Ideo ignosco illis, quia non agnoscor ab illis».@ La #II@ parola la quali Cristu binidictu dissi a la cruchi sì fu: - Mulier, ecce filius tuus. - La quali parola fu di grandissima cunsolaciuni et di grandissima pietati, et insigna fini a la morti aviri cura et sollicitudini di la matri per la reverencia di Deu, per lu debitu di la natura. Et insigna a li devoti di plangiri et di cumplangiri cum la donna nostra l'affannusa cruchi di lu dolenti amicu, di lu dolenti signuri. La #III@ parola fu quandu dissi: #- Ecce mater tua. -@ Giraussi a lu disscipulu amatu, et fichilu tuturi di la vidua, di l'orphana, di la orbata, di la matri Maria, la quali perdia so figlu, patri et signuri, figlu et cunsiglu; et tali figlu, giglu di paradisu, aligricza di li angeli, dulcicza di li beati. Set dichi lu santu evangeliu ki da killa hura, da killu cumandamentu, santu Iuhanni la prisi per sua, et non fu ausanti di scriviri, per sua matri, ne tu, licturi, pensassi in lu santu apostolu presumciuni; ma la prisi per sua signura, per sua patruna, per sua cura, per sua ricumandata, per sua a sirviri, per sua ad hunurari, per sua a custodiri plui ki la caramella di l'occhi soi. Pensanu li devoti ki la benigna matri, per ben ki putissi diri: - $88$Ay lassa mi! Ay dulenti mi! Ki caniu dulurusu esti kistu! Piglu lu figlu di lu piscaturi et perdu lu figlu di lu imperaturi, perdu lu figlu di Deu et piglu per caniu lu figlu di Zebbedeu -, tamen la virgini matri si cunfortau quandu lu figlu santu li parlau, quandu lu figlu santu si disminticau li duluri di la cruchi et arricurdausi di li duluri, di li curati di la virgini matri. Et puto ki dissi: - Figlu, figlu saiu; figlu, figlu santu; figlu dulci: aiuti audutu, tuctu lu cori mi ài rifrigeratu. Cum Iuanni mi cunsulirò, cum Iuhanni mi accumpagnirò, cum lu to amatu mi starrò, fina, figlu, ki eu ti rividirò, fina, figlu, ki eu avirò killu ganyu lu quali iammai non perdirò - (parlando di la triumphali resurrecciuni). La quarta parola fu: - Scitio. - Cristu in la cruchi pirdia, quatru flumari di sangui lu so corpu fachia: dui da li manu, dui da li pedi. Lu so corpu di zocti et di colpi tuctu si dulia, la menti di Cristu di lu corpu dulia et di li duluri tucta gaudia, ka vidia quantu beni per li soi fatigui si ndi nacxia. Et comu lu cavaleri oy lu imperaturi Cesaru oy Sypiuni cumbacti, et firutu non sbiguctitxsi, et firutu inardicxi, et firutu lu cor crixi, cussì a Cristu tuctu dulia et tuctu gaudia. Et ià tuctu lu sangui di fora ixia, et ià Cristu tuctu era desiccatu per la effusioni generali da tuctu lu corpu, et per l'affannu di li dogli, et per lu tormentu di la cruchi, et avia grandi siti sicundu la parti sensuali. Et la parti di l'anima superiuri, la parti di la raxuni, dissi: - Oy, quanta siti eu aiu a biviri di acqua! Ma maiuri è la siti la quali eu aiu ad incorporarimi la genti cristiana. Aiu siti di biviri: maiur siti aiu di mi incorporari et di tirari a mi li fidili. #- «Scitio -@ dichi la glosa #- salutem salvandorum».@ Maiur disyu avia Cristu di salvari li peccaturi, ki non avia chascunu fatigatu di pena di morti, di biviri acqua frisca. La quinta parola fu di grandi magnificencia, di grandi munificencia, di grandi potencia, et a nui insigna et cunforta grandissima sperancia: #- Hodie mecum eris in paradiso. -@ $89$Plachimmi ruminari la cruchi di Cristu, la speranza di li penitenti, la porta di paradisu: Cristu pirdia et lu iudeu saltava et lu iudeu blastimava et lu iudeu iniurava: #- Alios salvos fecit, seipsum non potest salvum facere. Si filius Dei est, dessendat nunc de cruce, et credimus ei.@ - L'autru dichia, l'autru rispundia: #- Si rex Israel est@ (s'illu esti Messia), #dessendat nunc de cruce, et credimus illi.@ - Similiter, et dui larruni cum issu cruchifissi: - Si filius Dei es. salva temetipsum et nos. - Set killu lu quali era da lu destru latu di Cristu, Cristu cum l'ochu di la misericordia lu guardava, et cum lu radiu di la virtuti lu insignau, et fidi et caritati et spiranza li dunau. Et per caritati correcssi a lu cumpagnu, et dissi: #- Neque tu times Deum, qui in eadem dapnacione es? -@ Et cunfessausi per penitencia, et dissi: #- Et nos quidem iuste, quia digna factis recipimus; hic autem quid mali fecit? -@ Eccu la caritati, eccu la penitencia. E girau li ochi, ka li manu nè la persuna non putia, et dissi: - Signuri. - O fidi admiranda, oy fidi stupenda, o fidi exaltanda: cruchifissu lu vidi et signuri lu cridi, vidilu cum issu dampnatu et cunuxilu et cridilu sencia peccatu, vidilu pendiri clavatu a lu lignu et cridilu rigi di lu regnu eternu. Eccu la fidi, eccu la sperancia: #- Memento mei, dum veneris in regnum tuum. -@ O sperancia, o sufficiencia, o bastancia a salvari li larruni, a liberari li malfacturi da li peni di lu mundu, da li peni di lu infernu, di la potestati di lu dimoniu; bastanti a minari li larruni da la furca a paradisu: a kistu larruni Iesu Cristu dunau zo. Kì ad omni peccaturi basta ad acquistari vita eterna caritati, fidi et sperancia et penitencia: fidi et sperancia et caritati inver di Cristu et avir displicencia di lu to peccatu. Et imperzò dichi Cristu: #- Amen dico tibi: hodie mecum eris in paradiso -@ (&CLuce&c #XXII@). O magnificencia, o rickicza, o gracia, o dunu! Sacha lu mundu ki lu cruchifissu poti dunari lu chelu, lu cruchifissu mortu poti dunari vita eterna, lu cruchifissu iura, promecti, et in una hura da la morti di li larruni libera, et duna li seggi di li beati $90$angeli, #dicens: - Hodie mecum eris in paradiso. - Iam non est dubium,@ li animi di li cristiani penitenti dundi vainu et quandu vaynu. Dichi Cristu, #recx regum et dominus dominancium, sanctus sanctorum et Deus deorum et dominus dominorum:@ - Hogi sirai cum mi in paradisu. - Non a lu iornu di lu iudiciu, a l'annu millesimu; ma ogi sirrai cum mi in paradisu: hogi si cum mi in cruchi, hogi sirrai cum mi in luchi, in luchi eterna; hogi vidirai la luchi eterna, la quali paradisu sempiterna. La sexta parola fu di grandissima oracioni, quandu Cristu dissi: #- Heloy, heloy, lama zabatami.@ - Hoc est: #Deus meus, Deus meus, utquid dereliquisti me?@ Lu salvaturi nostru Iesu Cristu in lu lignu di la cruchi semper orau, et comu lu pontifichi in su l'autaru semper ora, cussì Cristu in su l'autaru di la cruchi semper orava, et avia Cristu oratu da #&CBeatus vir&c@ fini a lu salmu #XXI: &CDeus, Deus meus, respice in me.&c@ Et quandu vinni a kistu salmu, lu quali fu ad licteram profetatu di la passioni di Iesu Cristu, Cristu alzau la vuchi. Comu lu canturi quandu intona lu psalmus #&CBenedictus dominus, Deus Israel&c@ in la hura di l'officiu di la passioni, cussì Cristu binidictu cum gran vuchi dissi in lingua hebrayca: #- Heloy, heloy@ (id est: #Deus meus, Deus meus@), #lama@ (id est: utquid, perkì) #zabatani@ (id est: abbandunastimi). - Comu dichissi: Deu meu in divinitati, patri meu, Deu meu in humanitati; signur meu, guarda comu a li profeti revelasti, guarda comu in mi adimplisti; guarda per quali caritati di salvari li peccaturi mi lassasti; guarda in quanta pena per la tua altissima providencia mi lassasti! Et si pro quia tu mi lassasti per saluti di lu mundu, si pro quia per saluti di lu mundu a li profeti lu rivelasti et in mi lu cumplisti, placzati la fidi exaltari, la culpa remectiri, lu chelu aperiri, la sentencia mitigari, li peccaturi a gracia richipiri, ka tantu ch'è factu ià quantu nchi era a ffari. $91$Unde, septimo, Cristu dissi: #- Consumatum est -,@ id est: zo ki era da cumpliri, cumplitu esti; quia tuctu zo ki si divia diri predicandu et fari operandu et patiri richipendu, tuctu era cumplitu. Et imperzò la octava parola et ultima fu: - Pater, in manus tuas comendo spiritum meum. - Tri huri Cristu pindiu a la cruchi, tri huri lu mundu fu scuru di omni luchi, tri huri lu suli eclypsau, tri huri lu iornu fugiu, la nocti appariu, scurau lu suli et parsiru a mezzu iornu li stilli, testimonio di Dyonisiu Ariopagita ki scrivi ad Appollifanium so cumpagnu, lu quali era insembli cum Dionisiu in Egyptu: quandu in killa terra ubi non chi sunu nebuli dui philosophi, Dyonisiu et Appollifaniu, vidianu a meczu iornu lu suli eclipsatu, et sapianu ki la luna era quintadecima. Et cum hoc, a maiuri certitudini, ambudui philosophi lessiru li tavuli di Filippu Arrideu, in killi tempi famosissimi comu in nostru tempu su li tavuli di Alfonsu et l'&CAlmanach&c di Ioanni di Sacxonia, e per li tavuli predicti viddiru ki la luna era quintadecima. Unde quandu lu suli era in puncto meridiano, la luna per natura divia essiri in puncto di meczanocti, sucta li nostri pedi. Et li dui philosophi intra lu bachili plinu di oliu misiru lu spechyu, et ad ochiu per lu speglu, intra di l'oliu, viddiru la luna andari da livanti et exiri da livanti lu corpu di lu suli. Ubi li maystri grandi di la theologia, specialiter santu Tumasi de Aquino in &CContinuo Evangeliorum&c notanu chinqui miraculi. Primo, ki kista eclissi et cuniuncioni di suli cum luna fu facta a luna quintadechima. Ca omni homu quasi, sapi ki la eclipsi di lu suli per natura non si poti fari si non a luna nova, quandu naturalmenti si cuniungi la luna sucta lu suli et interponisi naturalmenti intra l'ochiu nostru et l'aspectu di lu suli. Et kista eclipsi di suli fu facta in luna $92$quintadecima, quandu naturalmenti lu suli sì esti luntanu da la luna per oppositu, per chentuoctanta gradi. Secundum miraculum, ca omni pocu expertu homu in astrologia poti vidiri ki la obscuritati di lu suli non esti in omni parti di la terra per omni modu, ma in alcuna parti di la terra sì et in alcuna no, in alcuna parti plui et in alcuna minu. Ka si una turri si interpunissi intra mi et lu munti, sickì da livanti mi levassi la vista di lu munti, da grecu, da tramuntana, da xiloccu, da mezzuiornu, a cui in tali situ fussi non liviria la vista nè l'aspectu di lu munti; unde kisti tenebri sianti per tucta la universa terra, fu secundu miraculu. Et di zzo li astrologi ni insignanu, quandu alleganu lu poeta dichenti: #«Defectus lune, varios solisqua labores».@ Id est: altramenti eclipsa la luna et altramenti eclipsa lu suli, ka quandu la luna eclipsa naturalmenti in tucta la terra eclipsa, ka li homini li quali sunu supra di la terra, in qualunca parti sia, non potinu addiriczari l'ochi a vidiri lu corpu di la luna, ki non fickinu lu visu di l'ochyu per l'umbra di la terra, la quali lu suli sucta terra mictendu lu so nadir, sucta lu corpu di la terra irgi et leva l'umbra di la terra rutunda, in modu di unu piru longu, rutundu, largu, bacxsu et strictu fini ad angulu piczutu et soldu in summu. Et la luna dintra kista umbra intrandu et exendu a pocu a pocu, l'ochyu nostru in omni parti di la terra la vidi dintra l'umbra, et imperzò in tucta la terra da omni parti pari umbrusa; non sic de lu suli, comu dictum est. Lu terciu miraculu notanu li maystri, sì esti ki kisti tenebri duraru per tri huri, kì nulla eclipsi di suli naturali dura per tri huri; ma quantu dura alcuna volta plui, alcuna volta minu, quantu dura la maiuri eclipsi naturali et quantu la minuri eclipsi naturali di lu suli, hiczà eu non lu dicu a lu presenti. Lu quartu miraculu, lu quali li ducturi notanu, esti ki Dyonisiu recita ki illu vidi intrari la luna lu corpu di lu suli $93$da livanti, comu si la luna sequitassi lu suli obscuriria lu corpu di lu suli primo da parti da livanti. Naturalmenti lu suli plui velochi ki la luna, lu suli sequita et adiungisi a la luna, et si lu suli sequita et adiungisi, addunca da la banda di ponenti, primo intra supra lu corpu di la luna, et cussì da banda di ponenti primo sqkara lu corpu di lu suli, et ultimo squara da la banda di livanti. Item, quandu la luna veni a lu suctili so, la luna si leva da livanti la matina et va per suo propriu movimentu inver lu suli a livanti da ponenti, et imperzò si ascuntra sucta lu suli et trasi sucta lu corpu di lu suli per punenti primo, et sic obscura la parti di lu suli ponentina primo, et sclara killa midesmi parti ponentina primo. Item, kista eclypsi fu lu cuntrariu; et sic avimu chinqui miraculi. Sucta kisti chinqui miraculi grandissimi Cristu Iesu dissi la ultima parola, doctrina di omni santa fidi, di omni santa sperancia, doctrina di li cristiani, in omni periculu, in vita et in lu punctu di la morti: - Patri, santa Trinitati, unu Deus, patri di tucta la creatura, in li mani toi accumandu l'anima mia -, comu dissi quandu supra expossi la oracioni di lu salvaturi. Eccu, #VII@ paroli li quali dissi Cristu in la cruchi (ka la prima parola dissi quandu lu cruchificavanu, li #VII@ dissi in su la cruchi); eccu, la citara di la cruchi canta cum septi cordi, #VII@ paroli, #VII@ canti, #VII@ virtuti bastanti ad omni homu lu quali cherca la via di Deu, lu quali cherca andari a Deu, summa fidi, summa sperancia, summa caritati, summa paciencia, summa pietati, ultima perseverancia, per li quali senza dubiu omni homu veni a paradisu, a vita eterna, #VII@ loco. %XXII. $94$ #Sequitur: &CEt sedentes servabant eum. Et inposuerunt super capud eius causam ipsius scriptam: &"Hic est Iesus Nazarenus, recx iudeorum&". Tunc crucificxsi sunt cum eo duo latrones, unus a dextris et unus a sinistris. Pretereuntes autem blasfemabant eum, moventes capita sua, et dicentes: - Vahe, qui destruis templum Dei et in triduo illud rehedificas, salva temetipsum: si filius Dei es, dessende de cruce. - Similiter et principes sacerdotum, illudentes cum scribis et senioribus, dicebant: - Alios salvos fecit, seipsum non potest salvum facere. Si rex Israel est, dessendat nunc de cruce, et credimus ei. Confidit in Deum: liberet eum nunc, si vult; dicxit enim: &"quia filius Dei sum&". - Idipsum et latrones qui crucificxi erant cum eo, improperabant ei.&c@ Id est: Et sidianu et guardavanulu. Et misiru supra lu capu di la cruchi la causa di la sua dampnaciuni scripta: &"Kistu esti Iesu Nazarenu, re di li iudei&". Intandu foru cruchificati cum issu dui larruni, unus a dextru et unu a sinixtru. Et li viandanti lu blastimavanu et movianu la testa loru, et dichianu: - Vahe, . . . . . tu ki distrudi lu templu di Deu et in tri iorni lu rifai, ora salvati a ti midesmu; si si figlu di Deu, dissindi di la cruchi. - Similimenti li principi di li sacerdoti, fachendusi gabbu di illu cum li scribi et cum li anciani, $95$dichianu: - A l'autri fichi salvi, a ssè non poti salvari. S'illu esti re di Israel, dissinda ora di la cruchi, et cridimuli. Confidasi di Deu; liberilu Deu ora, si illu voli; ka illu dissi: &"Eu su figlu di Deu&". - Et killu midesmi dichianu li larruni ki eranu crucificxi cum illu, rimproveranduli. %XXII, 1. Li cruchifissi non murianu cussì tostu comu hogi morinu li appicati per la gula. Et imperzò la masnata di lu capitaniu li guardavanu finkì murianu, et inperzò dichi: &"sidianu et guardavanulu&". Di lu titulu di la cruchi supra dissimu in parti, ki Pilatu in la cundenaxioni di Iesu Cristu null'autra causa truvau et scrissi, si non ka era re di li iudei, provatu per l'accusa di li anciani et di li mastri di la ligi et di li pontifichi. Et in la ystoria eclesiastica nui ligimu ki lu imperaturi romanu mandau poi di duichentu anni in Ierusalem, a chircari li acti di Cristu, et non truvau altra causa, et fichili scriviri per tucti li placzi di tucti li chitati di lu romanu imperiu. Et da undi volsi mancari lu hunur di Cristu, da llà fu crixutu lu hunuri di Cristu. Viyanu li inimichi di Cristu quali virtuti tantu magnificau lu nomu di Cristu. %XXII, 2. Et nota ki quanti modi di mancancia et di virgogna si poti pensari, tanti ndi foru facti a Cristu, et tucti recitati da lu evangelistu: li viandanti, li populi minuti, li scribi, li anciani, li pontifichi, li latruni, li masnaderi, li cavaleri; per tal ki tu, lectur devotu, miri, cunsideri, rumini et cuntempli, si Cristu fu cussì dispriciatu comu scrissiru li propheti et cussì exaltatu comu scrivinu li propheti, dundi aveni kistu. $96$Et nota ki di kisti improperii li evangelisti dichinu varie, imperzò ka varii persuni dichianu variatamenti, et illi non scrissiru tuctu, ma quantu a chascunu pari a diri bastatamenti a la gesta di la cruchi di Cristu. Et eu mi faczu intra mi meravigla, perkì santu Matheu non dissi la cunversioni di lu larruni, nè santu Iohanni, nè santu Marcu. Et a mi pari rispundiri a mi midesmi convenienter, quandu eu pensu ki tucti li laudi di Cristu non scrissiru tucti li laudaturi di Cristu; esti argumentu, ka ipsi non intisiru proprio oculo ad laudari, ma sulu a recitari. Et comu aveni ki unu recita per unu modu et un autru per unu altru modu, cussì avinni ki a lu santu evangelista quandu scrissi non li occursi la penitencia di lu larruni. Et fuili revelatu: Zo ki tu scrivi, scrivi per dictamentu et per virtuti di lu Spiritu Santu. Poikì una volta scrivendu non li occursi, non curau di supraiungiri, nè di acrixiri a la scriptura semel scripta. Forsi poti essiri caxuni ki lu Spiritu Santu, providendu ki per la cruchi di Cristu li iudei non divianusi pintiri et essiri salvati, zo volsi significari lu Spiritu Santu, kì lu evangeliu scriptu in hebraycu scrivi ki li larruni improperavanu a Cristu, et non scrivi ki alcunu fussi cunversu a Cristu. Sanctus vero Lucas, lu quali scrissi a li grechi, scrissi ki l'unu larruni riprindia a Cristu, et l'autru larruni riprindia a lu cumpagnuni et pregava a Cristu, forsi ista de causa: ka dui larruni, iudei et pagani, moreru mortalmenti peccandu in la morti di Cristu. Et l'unu larruni, lu iudeu, fini a la morti reimpropera la cruchi di Cristu; l'autru larruni, zo esti lu populu paganu, si ripenti et prega a Cristu, et esti salvatu per la cruchi di Cristu. %XXIII. $97$ #Sequitur: &CA sexta autem hora tenebre facte sunt super universam terram usque in horam nonam. Et circa horam nonam exclamavit Iesus voce magna, dicens: - Hely, Hely, lama sacthbatani? - Hoc est: Deus meus, Deus meus, utquid derelequisti me? Quidam autem illic stantes et audientes, dicebant: - Helyam vocat iste. - Et continuo currens unus ex eis, aceptam spongiam implevit aceto et imposuit arundini, et dabat ei bibere. Ceteri vero dicebant: - Sine videamus an veniat Helyas, liberans eum. - Iesus autem iterum clamans voce magna, emisit spiritum.&c@ Id est: Da la sexta hura foru facti tenebre supra la universa terra fini a la hura nona. Et circa la hura nona exclamau Iesu cum gran vuchi, et dissi: #- Hely, Hely, lama sacthbatani? -@ Zo esti: Deu meu, Deu meu, perkì mi abbandunasti? Et alcuni di killi circunstanti, audendu zo, dichianu: - Helya clama kistu. - Et mantinenti unu cursi, et piglau una sponya et impliula di achitu et misila a la canna, et davali a biviri. Et li autri dichianu: - Lassa, viyamu si vegna Helya a liberarilu. - Iesu, da capu gridandu cum gran vuchi, rindiu lu spiritu. %XXIII, 1. $98$ Tucti li elementi insensibili mustranu cumpassiuni a la morti sicundu la carni di lu creaturi: plui sunu unu Iesu figlu di Maria cum lu Verbu incarnatu, cum la sicunda persona di la Trinitati santa di Deu, ki non sunu auru et argentu miscati in una massa, ferru et focu cuniuncti in una virga, suli et vinu cuniuncti in una carabba. Et la persuna di lu figlol di Deu, Verbum increatum, era una, era unum numero, unum subsistens, unu subsistenti; comu eu su unu, cumpositu di anima racionali et di corpu, cussì Iesus di divinatati et di humanitati cumpostu, et apposta la humanitati supra. Et in la divinitati di Cristu esti Deus Iesus, lucx et vita, creatur di lu mundu. Et killu nobili cumpositu et nobili suppositu lu quali in la cruchi pindia, unu singulari individuu, unu veru Iesu, era viventi in dui naturi et da dui viti, divina vita et humana, unu vivu et unu viventi, unu Iesu et killu midesmi Iesu Deu omnipotenti crucificxsu, re di la gloria; secundum Paulum . . . : #«Si cognovisset, numquam dominum glorie crucificxissent». Item: «Si crucificxsus est ex infirmitate, manet ex virtute». Item Iudas, primo c: «Iudas populum de terra Egypti salvat, angelos qui non servaverunt preceptum dapnat».@ Unde plu esti unu kistu homu Iesu cum Deu, cum lu figlu di Deu, ki non esti unu l'alma cum lu corpu; ka l'alma cum lu corpu fannu homu, ma l'alma non est corpu, nè corpu esti alma: Deu et homu fa unu Deu et fa unu homu, et Deu esti homu esti Deu, sicundu li scripturi santi di li santi apostoli et di li santi evangelisti et di li santi patri, ducturi et decreti et decretali di la santa ecclesia. Ka lu evangeliu dichi: #«Ego dico quia tu es Christus, filius Dei vivi». Iesu ergo erat Deus, et e contrario Deus est Iesus. Et auget: «Talis fuit illa unio que hominem faceret Deum et Deum hominem»;@ per $99$la quali la humana natura fu exaltata, la divina natura non fu mancata, comu si ferru fussi factu focu senza mancamentu di lu focu. Et ideo quandu moriu Iesus muriu Deu, secundu la carni; quandu patiu Iesus patiu Deu, secundum la parti di la carni: comu quandu tu feri lu digitu di lu re, tu feri lu re sicundu lu digitu, sicundu kista parti. A tantu flagiciu patiu et cumpatiu tucta la natura. Et inperzò dichi lu evangeliu: Da la sexta hura, da quandu Iesus fu cruchifissu, fina in l'ura di la nona, quandu Iesus rindiu lu spiritu, foru facti tenebri supra tucta la universa terra, comu in Egyptu per tri huri, per li quali tenebri et obscuratu lu suli. Dyonisiu Ariopagita dissi: #«Aut Deus nature patitur, aut tota mundi machina destruetur».@ Dyonisius in epistula ad Appollifanium decima et ultima scribit: #«Ut autem lucx superna paterne glorie splendore in tue mentis tenebras radiare suo proposito destinaviti, penetralibus cordis mei infudit ut tibi memoriale piissimum recordarer, qualiter in Elyopoli pene coeve michi (ego quinque et viginti fere annorum tempus evolvens) pariter morabamur. Cum feria quadam sexta ferme hora etiam quasi sexta luna se iniciente, sol est horribiliter obscuratus quia non Deus set creatura Dei lucis occubitu lucere nequivit. Quesitusque summa prece quiad hinc tibi prudentissime videretur; ex quo prudencia tua responditi quod adheo tenaciter cordi mentis me adhesit ut nulla oblitacione abradi, nulla mortis ymagine valeat obscurari. Namque orbe uniformiter tenebrarum caligine tabessente, ut purgatum rediit solis dyametrum. Regulam@ Philippi Arridei #assumpsimus, cumque reperimus (quod erat notissimum) eo tenus fatigacione ecliptica solem pati molestias non debere; et ab oriente lunam solarem fulgorem velis ethiopicis obducentem solere in occidua ora captare perfugia. Tunc autem lucigenos thesauros caligines quas genuerant usque in . . . . . . . . terminos, ut putavimus,@ $100$#proferentes recondere occidentes; presertim cum lune deesset ad coitum nec conventus tempus propinquaret. Ayo ad te, pericie vaste sacrarium, adhuc nescius tante rei misterium: - Quid - inquam - speculum doctrine@ Appolifani, #hiis secretis ascribis? - Ad que tu michi inquiens omine divino et non humani sensus sermone: - Ista, o bone@ Dyonisi, #divinarum retribuciones sunt rerum. - Denique ferie diem notatum et annum anunciacioni quam Paulus nostris auribus suspensis infuditi signis acclamantibus concordari expertus; dedi veritati manus et falsitatis sum necxibus absolutus. Quam ineffabiliter effero tibique infero: que est vita et via ac verum lumen, quod illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum. Cui tu tandem ut vere prudens cessisti; cessisti nempe vite cum abdicasti mortem. Cui bene facies inherendo cum hinc nobis arcius iunctus fueris. Os enim illud est tuum cuius me fulgore obtenebrans eras solitus, hinc inde fucis multicoloriis etiam intra penetralia infuliginare et acuminatis spiculis penetrare. Quoniam ut fatebaretur illius noticia sapida nosci et inhyabas mentali palato resultabat, et dedignans ipsa noticia in ventre tue noticie sedem sumere abnuebat. Sic sic modo cognoscencia et provida corda gerens suspice ne pro hiis que non sunt verum remutes, et pertinacior ad falsa temptantibus esto, quantum adventum est suggerentibus vocibus nostris exiteras. Ita namque te in Iesu esse (et vita mea) letus iam moriar, cum ipse in eo vives». Explicit epistola.@ %XXIII, 2. Et circa la hura di nona Christus dissi cum gran vuchi: - Heloy, Hely! - Nota ki Iesu parlau in la cruchi tucti li paroli in iudiscu, tamen kista parola lu interpretu latinu sula recitau in iudiscu, per dari ad intendiri perkì li circumstanti $101$dissiru: - Kistu clama Helya. - Et lu interpretaturi dissi: Cristu dissi: #&"Heli, Heli&",@ et veni a diri in nostra lingua: Deu meu, meu meu. Ma li cavaleri rumani, alcuni ki non sapianu la lingua iudisca et avianu intisu ki li iudei avianu avutu multi profeti antiquamenti, et specialiter Helya, lu quali cridinu li iudei in killu tempu et ancor nui cristiani ki Helya sia vivu, pensaru kisti rumani quandu Christus gridau forti ad alta vuchi plui ki cruchifissu et homu pressu a morti non poti gridari, et dissi: - Hely, Hely! -, ki Cristu clamassi &"Helya, Helya&"; et cussì dichi la glosa interlineari: #«Quidam, non omnes forte romani, hebrei sermonis pietatem ignorantes».@ Gridau Cristu virtute contemplativa, vigorando la natura lassa per la paciencia assumpta et cum hoc miraculose et virtute divina, comu poi dirimu; gridau et exulau, plansi et lacrimau, si tamen lacrimi avia killu ochyu di Cristu affannatu: - Signuri meu, Deu meu, Deu meu, guarda in mi comu et per fini a quantu mi ài abbandunatu, ki in tanta pena non m'ài aytatu, per tal ki tucta paciencia et perfecta obediencia satisfacza per lu peccatu et per li peccata di la humana fragilitati et libera li peccaturi di culpa et pena per lu meritu di tanta caritati, et tanta reverencia a te offerta cum tanta pena -; comu dichi Paulus, &CAd He©&c #V c d: «Christus in diebus carnis sue, preces supplicacionesque ad eum qui posset a morte illum salvum facere, cum clamore valido et lacrimis offerens, exauditus est pro sua reverencia cum esset filius Dei».@ Et cursi alcunu a la spongia appariclata cum aceto et feli, intra un gran caldaruni, per dari a biviri a li cruchifissi, per tal ki tostu murissiru, et per tostu essiri spachati da la guardia di loru. Et appi la canna a zzo appariclata, et dedili a biviri pensandu: kistu bivirà, per alcunu spaciu si riffriskirà et ricunfortirà. Et l'autri romani dichianu: - Lassa, viyamu si veni Helia, etc© a liberarilu. - Et eu in kistu locu cunsideru la longuiça et l'altiza di la cruchi di Cristu: si kistu ki li dava a biviri era a cavallu, $102$irgia lu cavallu et la persuna cum lu braczu a minu #XII@ palmi, et la canna a porgiri a biviri destramenti, #VIII@ palmi; la cruchi di Cristu supra terra fu ad minus palmi vinti, et chinqui sucta terra ad minus; addunca mi pari da #XXV@ palmi. %XXIII, 3. Iterum Iesus gridau cum gran vuchi all'ura di la morti, et rindiu lu spiritu, ka volsi. Quia Cristu nacxiu di la virgini ca volsi; et fu piglatu, ka volsi, comu beni recita lu evangeliu santu; et muriu, ka volsi. Unde &CIo©&c #X c: «Potestatem habeo ponendi animam meam et iterum resumendi eam, et nemo tolliti eam a me».@ Unde dico ki si unu per dui viti vivissi et si l'una mancassi, non mankiria di viviri si l'autra vita bastassi a viviri. Sic cui ymagina lu planzuni di lu piru insitatu supra pumu, vivi per dui viti; si l'una vita siccassi et l'autra no, et killa li bastassi a viviri, ancora viviria; sic l'anima di Cristu stava in lu corpu di Cristu per la vita divina la quali vivificava killu homu, et per la porcioni di li spiriti humani, caluri et sangui et armonia naturali, la quali esti cunvinivili necxu et ligamentu di l'anima racionali cum lu corpu. Kista armonia naturali dissolta per mancamentu di sangui, di caluri et di spiritu naturali, corporali, per li peni di la cruchi, ancora l'anima racionali di Cristu rumarria in lu corpu si la vita divina vivificanti kistu corpu dassi vita per necessitati di natura. Ma imperzò ki Deu dà vita voluntarie, libere, contingenter, quandu li parsi ki l'armonia naturali mancava, rindiu lu spiritu racionali. Unde Iohannes dichi, #XIX c: «Tradidit spiritum»,@ dunau lu spiritu a Deu. Set, perkì Matheu dissi ka Cristu gridau et rindiu lu spiritu, et non dissi zo ki dissi quandu #II@ gridau, ka dissi: - Patri, in li toi mani ricumandu lu spiritu meu -, comu recitau Luca, #XXIII@? Respondeo: A mi pari ki killa vuchi fu sì grandi ki multu luntanu si audiu, et alcuni da luntanu $103$auderu la vuchi et non distinsiru li paroli. Et Matheu nota comu la vuchi fu grandi, sickì non fu da multi intisa. Luca nota ki la vuchi fu grandi, et a certa distancia foru intisi li paroli, et recitau killi paroli santu Lucas. Et nota ki Adam a l'ura di nona fu mortu di morti di culpa, et Cristu all'ura di nona fu mortu, et appersi la porta di paradisu. Et dichi la glosa: #«Quia dominus propter peccata moritur, et Addam post meridiem cum peccasset, vocem domini audivit, ordo est racionis ut quo tempore prevaricanti Adde clausit, eo tempore penitenti latroni ianuam reservaret paradisi».@ Id est: Comu Deu poi lu mezuiornu dampnau et sentenciau Adam peccaturi, cussì all'ura di lu mezzuiornu apersi la porta di paradisu a lu larruni pentituri. Et non te moveat, si lu textu di lu evangeliu dichi ki Cristu muriu circa la hura nona, et lu textu di &CGenesi&c dichi ki Deu andava poi lu mezuiornu, livata l'aura oy la boyra; ka, dato ki Adam poi nona, a la livata di la boyra, a lu inclinatu di lu iornu, fussi cachatu di paradisu, satis convenienter fu tempu congruu, Adam cachatu et lu larruni salvatu. Killu poi meczuiornu, ka passatu lu mezu di la iusticia; rifridatu lu iornu, ka riffridau l'amur di la divina reverencia; a lu culcatu et mancatu di lu iornu, mancatu lu iornu di la inocencia, peccau et fu punitu. A lu mezzuiornu Cristu muriu tinendu mezzu di summa iusticia, tinendu summu caluri et ferrvuri di caritati di Deu et di lu proximu, fu plui prontu a liberari ki a puniri. Et ideo a nona apersi lu paradisu killu lu quali poi di nona clusi lu paradisu. Item, possu opinari ki Adam a nona forsi maniau lu pumu et piccau, et in tali hura fu clusa la porta di paradisu sicundu lu demeritu commissu; et ideo, in quali hura fu clusa la porta per iusticia, in tali hura fu aperta la porta di chelu per misericordia. %XXIV. $104$ #Sequitur: &CEt ecce velum templi sissum est in duas partes, a summo usque deorsum, et terra mota est, et petre sisse sunt, et monumenta aperta sunt; et multa corpora sanctorum qui dormierant, surrecxerunt. Et exeuntes de monumentis post resurreccionem eius, venerunt in sanctam civitatem et apparuerunt multis.&c@ Id est: Et eccu, lu velu di lu templu si spaccau in dui parti, da lu summu via a lu bacxsu, et la terra si smossi, et li petri si spaccaru, et li sepulturi si apersiru. Et multi corpora di santi ki eranu stati morti resursitaru, et exeru di li monumenti poi la sua resurrecciuni, et vinniru in la santa chitati, et apparsiru a multi. %XXIV, 1. In lu templu di Salamuni era unu velu, inanti lu Sancta Sanctorum, et dichi Iosefu ki in kistu secundu templu era un altru velu, lu quali cupria li porti di lu templu. Et dichi lu mastru di li istorii ki quandu lu evangelista dichi: lu velu di lu templu si spaccau da susu fini a iusu, si intendi lu velu dintru, lu quali era in ananti Sancta Sanctorum. Et ecce verba magistri: #«Ecce velum templi quod erat ante Sancta@ $105$#Sanctorum sissum est a summo usque deorsum».@ Remigius dichi ki fu lu velu stisu dananti li porti di lu templu, da fora. Lu evangeliu di li nazareni dichi ki lu limitaru di lu templu, lu supranu, di una smisurata grandizça, si spaccau a summo usque deorsum, et dichi killu evangeliu ki foru auduti vuchi in l'airu: - Partimuni da kisti seggi. - Eu mi pensu ki, volente Deo, tucti tri foru spaccati: l'un velu et l'autru, et lu limitaru supernu di lu templu. Comu dichissi la divina vindicta: Lu templu iudaicu si disfà, destrudissi la figura, poi ki esti cumplita la viritati. La ligi divi cessari, poi ki vinni lu prenunciatu in la ligi; divi cessari la ligi imperfecta, poi ki vinni killu lu quali dunau la ligi perfecta; divi cessari lu templu di lu sacrificiu di li bruti animali, poi ki fu datu a Deu lu sacrificiu di Iesu Cristu, agnellu racionali, #&"agnus Dei qui tollit peccata mundi&".@ La terra tremau, comu mustrassi: tantu tortu non possu purtari eu, ki supra mi penda in cruchi Deu. Li petri si spaccaru, ka amustravanu: Per opera nui gridamu ki Deu esti mortu, et mustramu ki li duri coragi di li pagani si divinu aperiri, per richipiri li cumandamenti di lu cruchifissu, et nui gridamu a modu nostru contra killi ki non gridanu di Cristu mortu, ki non audinu Cristu, lu quali ora esti mortu. Li sepulturi si apersiru, puto in la hora di la morti di Cristu, et resussitaru li santi cum Cristu resurgenti, et apparsiru a multi, et vinniru in Ierusalem, la chitati santa. Non tamen resussitaru innanti Cristu, licet innanti sia hiczà scriptu. %XXIV, 2. Dubium: Cui foru kisti santi? Respondeo: Dichinu alcuni ka foru killi morti di li quali parla santu Paulu, &CAd Hebreos&c: #«Acceperunt mulieres de resurrectione mortuos suos».@ $106$Id est: Multi donni richippiru li loru morti resussitati; forti, sante figle richippiru li santi patri resussitati, ka non si poti. . . . . . . . . . . . . . . , ka non dichi Paulus: li mugleri richippiru li loru mariti resussitati, ka di kista resurrecciuni non si divi intendiri ki maritu resussitatu in corpu gluriusu turnassi ad habitari cum sua mugleri. Aliud dubium: A cui apparsiru? Et perkì non si ndi dichi nenti per lu santu evangeliu? Respondeo: La intincioni di lu evangelista esti a scriviri la passioni et la resurrecciuni di Cristu; non si stisi di parlari di kisti, et tuccau et passau. Et assai facti di Cristu su stati, li quali non foru scripti et da bucca in bucca vinniru fini a li tempi nostri. Set eu putiria inmaginari, salvu la viritati; et purria ymaginari cum li dicti di li ducturi ki killi santi patri li quali foru solliciti essiri sucterrati in terra di promissioni, per resussitari cum Cristu resussitatu, sianu killi santi li quali resussitaru. #Unde magister istoriarum dicit: «Forte hii fuerunt de quibus super epistolam ad hebreos legitur quodo multum affectaverunt sepeliri in terra sancta, ut cum domino resurgente resurgerent».@ Iacob, Ioseph legimus ki foru di killi li quali islissiru loru sepultura in terra di promissioni. Verum, super epistolam ad hebreos dichi Remigius ki li matri sub Helia et Heliseo, #post resurreccionem, filios acceperunt suscitatos ab illis prophetis.@ %XXV. $107$ #Sequitur: &CCenturio autem et qui cum eo erant, custodientes Iesum, viso terremotu et hiis que fiebant, timuerunt valde, dicentes: - Vere filius Dei erat iste. -&c@ Id est: Lu capuchentu et killi ki eranu cum illu, vistu lu terremotu et li cosi li quali foru facti, timeru fortimenti, dichendu: - Vere figlu di Deu era kistu. - %XXV, 1. L'autru evangelista dichi ki lu centuriuni dissi: - Vere kistu homu era iustu - (&CLuce&c #XXIII@): &CMarci&c #XV: - Vere filius Dei erat iste -;@ per ki si intendi ki multi gridaru et multi parlaru, vistu ki homu subito grida et gridandu mori, vistu ki homu proximu a la morti forti grida, ki la terra trema, lu munti Calvariu si ruppi in plui di quaranta parti, sicundu ki eu audivi predicari da ffrati devotu ki fu in munti Calvariu, ka per fini ad ogi pari lu munti sissu et spaccatu in multi parti. Altru gridau et dissi: - Vere figlu di Deu era kistu -; l'autru dichia: - Vere iustu homu era kistu. - %XXV, 2. $108$ #Sequitur: &CErant autem ibi mulieres multe a longe, que sequute erant Iesum a Galilea, ministrantes ei: inter quas erat Maria Magdalene, et Maria Iacobi, et Ioseph mater, et mater filiorum Zebedei.&c@ Id est: Et eranunchi multi fimini da longa, le quale sequitavanu Iesu da Galilea, et sirvianulu: intra le quale era Maria Magdalena, et Maria Iacobi, et la matri di Ioseph, et la matri di li figli di Zebbedeu. Sulu santu Iuhanni fa mincioni ki la matri santa fu a la cruchi, et certe verum est ki li donni et li amichi et li cunuxenti di Cristu stectiru da luntanu per la cavallaria et per la multitudini di li pontifichi et loru genti, li quali eranu dappressu per dari aytu et favuri a l'umicidiu. Et poi ki lu signuri fu misu in cruchi, la donna nostra per cumpassiuni fu lassata viniri appressu a la cruchi; ma poi ki Cristu fu mortu, cridu ki li donni si fichiru da lontanu, et lamentavanu et plangianu lu signuri, sicundu ki la santa ecclesia cunta et canta. Ma dichi ki #«mulieres sedentes contra sepulcrum, flentes, lamentabantur dominum».@ Kisti donni, cui foru, chascunu cunuxi per fama: Maria Magdalena, famusa peccatrichi et famosissima santa, la quali esti sepelita in Provencza, in una villa di Santu Maximinu, et eu viddi lu capu so ingastatu in auru puru, in casa di li ffrati predicaturi, in killa villa; Maria Iacobi minoris, dichi santu Marcu, set comuniter dichimu ki la donna nostra et li soruri Maria Iacobi et Maria Solomè, di lu quali parentatu supra avimu scriptu in cap© #X@ supra killa parola, #X c@: #«Iacobus Zebedei et Iohannes ffrater eius».@ %XXVI. $109$ #Sequitur: &CCum sero autem factum esset, venit quidam homo dives ab Arimathia, nomine Ioseph, qui et ipse disscipulus erat Iesu. Hic accessit ad Pilatum, et petiit corpus Iesu. Tunc Pilatus iussit reddi corpus. Et acepto corpore, Ioseph involuit illud in sindone munda. Et posuit illud in monumento suo novo, quod exciderat in petra. Et advolvit sacxum magnum ad hostium monumenti, et abbiit. Erant autem ibi Maria Magdalene et altera Maria, sedentes contra sepulcrum.&c@ Id est: Et factu sira, vinni unu homu riccu ki avia nomu Ioseph di Ramatha, lu quali et ipsu era disscipulu di Iesu. Kistu intrau ad Pilatu, ed dimandau lu corpu di Iesu. Intandu Pilatu cumandau ki fussi rindutu lu corpu di Iesu. Et Ioseph prisi lu corpu, et cumbuglaulu di linzolu novu et pulitu in lu monumentu so novu, lu quali ipsu si avia picuniayatu intra la rocca. Et vultau un gran sacxu a la porta di lu munimentu, et partiusi. Et eranu illà Maria Magdalena et l'autra Maria, et sidianu contra la sipultura. %XXVI, 1. $110$ Nulla dulcicia maiuri a li cristiani, ki plangiri la dulcissima passioni di Iesu Cristu. Nulla alligrizza cunsimili, ki lamintari, ruminari et arricurdari la passioni, li duluri di Iesu Cristu. Nulla festa plui allegra intra l'annu, ki è la dulenti et allegra, l'allegra et dolenti memoria di la morti di lu signuri nostru, lu iornu di lu venniri santu. Eu ki scrivu per mi poviru peccaturi et cuntinuu pentituri, per la gracia tua, Christe signuri, piu et devotu to amaturi, non voglu passari lu textu di la tua passiuni senza officiu di pia meditacioni. #Domine Iesu Christe, Deus de Deo, lumen de lumine, Deus vere de Deo vero, genite non facte, consubstancialis patri, gratias tibi ago,@ ka mi ài alligratu, clarificatu et declaratu, comu si poti in terra homu declarari, comu tu ab eterno da Deu intra Deu semper nacxsi, semper si natu, et a lu mundu per anni trenta l'ò predicatu. Rendutindi gracia, comu a ssignuri, ki di la tua eterna nativitati in chelu mi ài certificatu, in terra àiu argumenti invincibili ka tu si Deu genitu da Deu; aiu auctoritati, exempli, miraculi ka tu si cum Patre et Spiritu Sancto unus Deu, in chelu natu senza matri. #Gracias tibi ago, domine Iesu Christe,@ ka tu m'ài insignatu in la tua santa ecclesia per prophetia, per istoria, per miracula, per argumenta invincibili, ki tu si Deu homu, incarnatu Deu et factu homu per virtuti di lu Spiritu Santu, in lu ventri di la beata semper virgini matri madonna santa Maria, matri di li peccaturi, matri di misericordia, matri di lu iudichi meu, matri di lu Deu meu, matri di lu ffrati meu, matri di l'amicu meu, matri di la miseria mia, di la pichulicza mia, matri Maria, matri di misericordia, sperancia nostra et sula speranza mia, poy la misericordia tua. Renduti gracia, signuri, ki per fini hiczà mi dunasti ki eu studiassi lu to santu evangeliu, ki eu ruminassi la tua $111$santa nativitati, la tua santa infancia, lu to santu baptismu, lu to santu diiuniu, la tua santa predica, la tua santa vita, la tua santa doctrina; et ki nchi aiu truvatu ki zo ki tu insigni esti viritati, zo ki tu cumandi esti summa buntati, zo ki tu promecti esti felichitati. Renduti gracia, ka mi dai gracia ki eu rumini la tua santa passiuni, ki eu rumini la tua santa cruchi. Da undi incumenzu a meditari. Illa crucx que susscepit membra Christi pendentis, cathedra fuit magistri docentis. Signuri Deu, a la cruchi pindisti, a la cruchi parlasti, da la cruchi dichisti: - Kì #longe sistitis? Ad crucem currite. Qui vobis vivitis, iam Christo vivite, ne moriamini. Tempus quod perditis cruci confugite, ne, si non eritis membra cum capite, iuste dapnemini. -@ Igitur la tua cruchi da lu braczu destru mi insigna caritati, da lu sinestru austeritati, da lu bacxsu humilitati, da l'altu speranza di divinitati. La tua santa cruchi in la sua longuicia mi insigna perseverancia, in la sua bacxsicia profunda iusticia, in la sua laticia di tucti virtuti cuntinencia, in la sua altiça magnificencia. O longa perseverancia, Deu stecti a la cruchi fina a la morti; o profunda iusticia, la cruchi di Cristu esti iusta bilanza di tucta culpa, di tucta venia; o magnificencia, lu cruchifissu promecti et duna paradisu; o tucta et humili santitati, a la cruchi di Cristu si cunfigura lu extremu iudiciu: l'unu crucificxsu a destris, salvatu; l'autru crucificxsu a sinistris, cum tucti di la banda sinistra, dapnatu. Signur Iesu Cristu, non lassirò meditari comu fusti sclavatu da la cruchi, comu fusti purtatu a la sepultura, comu fusti sucterratu, dolenti signuri. %XXVI, 2. Poi ki lu meu signuri rindiu lu spiritu, kill'anima santissima cuniuncta cum la divina persuna di lu Verbu increatu dessendit ad inferna cum signu di victoria, ruppi li porti di $112$lu infernu, comu dichi lu psalmus #XXIII: «Tollite portas, principes, vestras, et elevamini porte eternales, et introybit rex glorie».@ Et li maligni spiriti repugnavanu, et dichianu: - Cui esti kistu re di gloria, lu quali veni a lu regnu di la miseria, a lu regnu di la ignominia? - Li angili santi li quali eranu cum l'anima di Cristu dissiru: - Dominus fortis et potens, dominus potens in prelio. - Id est: lu signuri forti ki vi cachava da li corpora, lu signuri potenti ki curava li infirmitati di li corpora, lu signur potenti in la bactagla, lu quali veni a scumbactiri la potencia di lu infernu. Et killi si obfirmavanu a cuntrastari. Et li angili di lu signuri dissiru da capu: #Tollite portas, principes, vetras, et elevamini porte eternales, et introybit rex glorie.@ - Et li dimonii dissiru: - Quis est iste rex glorie? - Li santi angili rispusiru: - Dominus virtutum, ipse est rex glorie. - Lu signur di tucti li virtuti, ipsu esti re di gloria. Et mantinenti lu signuri Iesu Cristu, l'anima sua santissima, cum divina virtute intrau a l'infernu, ligau Luciferu, livauli la potestati ki non putissi tantu apertamenti ingannari lu mundu, liberau li animi li quali eranu in lu santu purgatoriu, sicundu la doctrina di li maystri nostri, et trassi li animi di li santi patri da lu limbu, et fichili vidiri clare la gloria di paradisu, comu nui dirimu nfra. Mortu lu signuri nostru, dichi Iohanni, li iudei, per tal ki li corpora di li dampnati non rumanissiru a la cruchi lu sabbatu sabbatorum, in lu quali era la grandissima festa, pregaru Pilatu ki cumandassi ki fussiru rupti li gambi di li cruchifissi, et fussiru gictati li corpora et levati da la cruchi. Et per cumandamentu di misser Ponciu Pilatu, vinniru li cavaleri, et a colpi di maczi fuglati ruppiru li gambi di l'unu larruni et l'autru. Et gictaru li corpora loru in unu gructuni, lu quali era in killu munti a zo dispostu. Ma quandu vinniru a Iesu et truvarulu mortu, non li ruppiru li gambi, ma un cavaleri li dedi una lanzata per lu custatu dirictu, et andau $113$la lanza via a lu cori. Lu corpu di Iesu era tuctu arrunchyatu et cuntractu per li nervi essiri acruccati; comu cui fa un colpu supra carta stisa in chircu fa un gran vadu, cussì killa lanzata, siandu per ventura unu largu astuni, fichi una larga porta. Et santu Iohanni, lu quali era presenti illà et viddi, lu scrivi, et dichi ki mantinenti da lu latu di Cristu exiu miraculusamenti gran riyu di sangui et gran riiu di acqua. Kistu riiu di sangui exiu da lu corpu di Cristu mortu miraculusamenti, ka corpu mortu et arrifridatu no gecta riiu di sangui; similiter kista acqua non fu flemma, ma fu miraculose, comu placci a Deu: da una firita comu, o da una spinochya oy comu da un canali, cursiru dui rivi, l'unu di sangui et l'autru di acqua. Di kistu sangui dichi santu Iohanni in la sua prima epistola, #c V: «Tres sunt qui testimonium dant in terra: spiritus, aqua et sanguis».@ Comu dichissi: Tri miraculi mustrau Iesu Cristu in terra quandu omni adversariu pensau: kistu esti terra, kistu esti homu mortali, factu comu li autri homini, di terra, et turnirà in terra. #&"Spiritus&",@ id est: quandu Christus cum grandi vuchi rindiu lu spiritu, mustrau per certu miraculu ka muria imperzò ka vulia. #&"Aqua&",@ lu secundu miraculu. Quandu di lu latu di Cristu mortu exiu acqua munda et necta, comu da l'autaru di lu grandi templu profetau Ezechiel ki divia exiri rivu di acqua munda et viva, kistu esti lu secundu miraculu, lu quali mustra Cristu fu killu di cui parlaru li propheti. Lu terciu miraculu esti #&"Sanguis&":@ quandu kistu rivu vivu di sangui a gran fruxuni exiu di lu latu di Cristu mortu et arrifridatu, mustra ki kistu esti killu lu quali per lu propriu sangui ni divia riccactari, comu dichi Zacharia, #IX c: «Tu quoque in sanguine testimonii tui educxisti vinctos tuos de lacu in quo non erat aqua».@ Di kistu dichi ancora santu Iohanni: #«Hic est qui venit per aquam et sanguinem; non in aqua solum, set in aqua et sanguine». Quasi dicat: Moyses venit in aqua,@ et in $114$l'acqua di lu mari Russu appi testimoniu ka fu mandatu da Deu, et Cristu vinni in acqua, ka in l'acqua di lu baptismu, presente Iohanni Baptista et lu populu universu, lu Patri et lu Spiritu Santu testificaru (lu Patri in vuchi, lu Spiritu Santu in columba): #- Hic est Filius meus. -@ Item, per l'acqua di lu baptismu annega Cristu plui peccata et plui dimonii ki non annegau sucta Moyses l'acqua di lu mari Russu. Et rursum, per l'acqua di lu baptismu salva Cristu longe plui miglara di persuni cristiani, ki non salvau #VI@ chentu milia iudei Moyses per l'acqua di lu mari Russu. Set Christus Iesus vinni non in acqua sula a mustrari la virtuti di la sua predicacioni, set per aquam et sanguinem. Mai non fu homu mortu per sangui spasu ki aia factu tanta cunversioni quanta fichi et fa continue lu sangui di la cruchi. Set, quare exeru kisti dui rigi di sangui et di acqua da lu latu di Cristu mortu? Respondeo: Cum li predicti causi per insignarni: Ora ki eu su mortu per ti, ricordati quantu ti aiu amatu, quantu ti aiu dunatu. Tantu ti amai, ki non uncia, non quartuchu, ma la vita et la morti et tuctu lu sangui ti dunai, et di tuctu lu meu sangui ti ricactai. Cum tuctu lu meu sangui ti liberai, et di acqua santa, di acqua munda, di acqua di paradisu ti lavai. Item, non dubitari di cridiri ki l'acqua di lu baptismu ti lava l'anima da omni peccatu, tu ki vidi et ki cridi ki acqua viva exiu da lu meu latu. Item, cridi ka la mia morti non mi auchisi, ki eu non resurga, poi ki tu vidi ki mortu in cruchi lu corpu meu, sangui vivu isgurga. %XXVI, 3. Comu Cristu signuri fu mortu, li disscipuli occulti di Iesu Cristu piglaru cunfortu, et, o meraviglia ki nè misser Lazaru, nè Gamaliel, nè Ioseph, nè Nicodemu in vita di Cristu, ananti la curti, per tal ki Cristu non murissi, nullu plaitau, ka $115$omni disscipulu et amicu di Cristu zo disyau: Mora Cristu, et apirasi lu paradisu. Mora Cristu, et predikissi lu santu evangeliu. Mora Cristu, et sia arrubatu lu infernu. Mora Cristu, et sia factu lu sacrificiu di la iusticia, dignu et divutu a Deu. Mora Cristu, et siami perdunatu lu peccatu meu et di tuctu lu mundu. Unde omni disscipulu di Cristu summe cumplangia a Cristu passu, et summe gaudia, sperandu lu triumphu di la gloria di Deu. Et ista de causa pro Christo nullu avocau, nullu gridau, nullu pligiau. O quanti diffisi, o quanti excepcioni dilatorii, quanti excepcioni peremtorii si putianu dari pro Christo! Non in die festo (non vali iudiciu in iornu feriatu), homu di bona fama non divi litigari inprixunatu, homu lu quali avi sufficienti pligiria non stia in prixunia; set altra era la fidi di li disscipuli di Cristu. Et ideo, Cristu mortu, resurgi la fidi di Cristu. Et era unu nobili cavaleri, riccu, per nomu clamatu misser Ioseph di Ramatha, di la chitati di Samueli propheta, disscipulu di Cristu, lu quali aspictava per la morti di Cristu aviri lu regnu di chelu. Unde Lucas dichi: #«Et ecce vir nomine Iosepf, qui erat decurio, vir bonus et iustus. Hic non consenserat conscilio et actibus eorum ab Arimathia civitate Iudee, qui expectabat et ipse regnum Dei».@ Et dichi Marcu: #«Audacter introivit ad Pilatum».@ Quasi dicat: Poi cumplitu lu sacrificiu, eu non diyu stari plui asscusu; poi ki Christus muriu per mi, eu non diyu dalungarmi da sì; eu diiu essiri, kì lu possu et diiu, comu dissipulu: farili hunuri a la sepultura. Et misisi a periculu di lu fururi di tucti li maiuri di li iudei, et intrau a Pilatu. Eu mi pensu ki Pilatu killu iornu, visti tanti terremoti et tenebri et meravigli, non cavalcau. Et inperzò mi pari ki dica: Intrau a la cammara et fichi la debita reverencia, et dissi: - Signuri, eu su cavaleri, et sunu capu di dechi; aurum, hunuri et sirviri semper. Preguvi, una gracia faciatimi, un grandi hunur. Kistu santissimu propheta esti mortu cum tanti prodigii et cum tanti meravigli; eu vi pregu, dunatimi lu corpu so, kì eu lu voglu sepeliri. - Pilatu dimandau: - È mortu? - Rispusi: $116$- Signur, sì. - Et miraviglausi Pilatu comu sì tostu era mortu. Et cunchessi lu corpu. Kistu nobili signuri ordinau ordinanda, et vinni cum soi famigli. Vinni ancor un grandi rabbi, Nicodemus, et purtau da libri chentu di mirra et di aloè per cunfectari et inbalsamari lu corpu di Iesu. Kisti ordinavanu, et la dolenti donna, la dolenti matri, cum li autri donni santi et devoti stavanu ananti la cruchi, e lamentavanu et plangianu. Et eu meditu et pensu ki tali et cunsimili paroli putia lamentari la santa matri: &V- Ffrati et amichi, or m'accumpagnati, guardati menti a la mia pietati; s'eu su dolenti, or m'ascultati, auditi un pocu a la amara matri. Signur Deu patri, signuri meu; ancilla et serva ti su semper eu; fui maritata ad unu iudeu; cunchippi figlu, comu sai, Deu. Cunchippi figlu senza virgogna, purtai stu figlu senza omni dogla; pulchella necta, fui matri et donna, di tucti beni cumplita et adorna. L'angili santi gloria cantaru, quandu naxisti, o figlu karu; $117$l'ira et l'invidia ti blastimaru, cum vuchi ardenti ti cruchificaru. Figlu meu caru, tri grandi duchi, novellu natu, a manu in cruchi ti adoraru, Deu di la luchi: e cu li larruni ora pendi a la cruchi. Figlu dulchi, a lu meu pectu dunaiti lacti virgini et nectu. Si cruchifissu: per ki defectu? Per ira, a tortu. O gran rispectu! Ben sentu ora lu scantu et plantu ki mi predissi lu veglu santu; cultellu friddu da cantu in cantu mi passa lu cori tuctu quantu. O figlu amatu da la Deitati, kistu è lu meritu di li sanitati ki reportaru tucti malati, ki a tte dananti foru presentati? Figlu saiu, la tua doctrina! Tucti li genti da la matina insigni fina a la vespertina: or si a la cruchi cum testa clina. Li manu santi, quand'eran sani, multiplicaru li chinqui pani; desti vidanda, ma a cani alani: or sun squarchati cussì li mani. $118$Grandi virgogna! grandi duluri! Viyu meu figlu, flur di li fluri, clavatu in cruchi comu traituri. Mirchidi, Deu! mirchì, signuri! La testa digna di perni fini viyu traficta di duri spini: curri lu sangui, fa atornu vini. Ki amara dogla! ki amari peni! Lu santu vultu bellu et beatu di pugni et colpi viyu amaccatu, di sangui et sputi tuctu bructatu. Amichi cari, ki gran peccatu! Lu santu corpu senza peccatu viyulu ructu et tormentatu, da tucti parti forti chingatu, fina li pedi tuctu plagatu. Viyu lu latu lu qual firiu la cruda lanza, lu quali spandiu d'acqua et di sangui lu longu riu: sachu k'è passu ki mina a Deu. Da kistu latu ki sangui spandi, veni infinitu preciu tam grandi ka paga tuctu zo ki addimandi, dà tucta causa di nos salvandi. Da quandu primo Adam durmia, da lu so latu Eva nixia: $119$cussì da Cristu in kista dia nacxi la fidi ki a Deu ni invia. Frati et amichi, Deu mi lu dedi, non per mei meriti nè per mei gredi; ma vinni al mundu per nui muriri, muriu a la cruchi per nui non muriri. Poi di la culpa dil primu patri, Adam, et Eva, di nostra matri, dunau sentencia la Deitati di murir l'omu ki fa peccati. Et nulla culpa, nullu peccatu a figlu d'omu sia perdunatu, finkì l'amenda di so reatu tantu et maiuri a Deu sia pagatu. L'eterna ligi a la sua bilanza viddi ki grava nostra fallanza plu ki tuctu altru ki sia mancanza, ki contra Deu non irgia lanza. Guastar un mundu è pur un reu, ma si non fussi contra di Deu, peiu sirria un sguardu meu factu di contra lu signur seu. Omnis culpa res odiosa est infinite, set preciosa est mors mei nati sic amorosa: delet peccata, tam fructuosa. Ben dissi addunca, ben lu dictau killu ki scrissi et ki lu cantau: $120$beatu fallu ki Addam peccau, poi ki meu figlu sì l'amindau. Perzò ben sentu l'afflictiuni et, comu matri, cumpassiuni; ma sì mi cunsta cunsulacioni di la sua santa resurrecciuni. Perzò vi pregu: nui ki l'amamu, ki vita eterna da sè aspictamu, si si pò fari lu disclavamu, si nch'è sipulcru, lu sutterramu. - Iuanni parla, rispundi et dichi: - Matri et madonna, viyu l'amichi, viiu Ioseph, a cui pregar lichi: zo ki dimandi ià illu fichi. - %XXVI, 4. &POr vinni lu nobili cavaleri cum li devoti iam all'ura dil vesperu, et fichi purtari nobili tappiti et nobili cultri et nobili, necti et novi linzoli mai ad altru usu non usati, et appiru scali et tinagli et marchy. Et devotissimi devotissimamenti, cum lacrimi di grandissima devocioni et di grandissima cumpassioni, stisiru dananti la cruchi kisti tappeti, et supra li cultri li novi linzola, et appuiaru una scala supra lu braczu di la cruchi destru, et un'altra scala supra lu corpu di la cruchi. Et lu nobili rabbi Nicodemu muntau, ut opino, et sclavau cum marchu et tinagli lu braczu destru di lu signuri, et dedilu, poi ki plansi et baxau li santi reliquii di lu braczu di Cristu et minausili per li ochi et per la fachi, dunaulu a la spalla manca $121$di santu Ioseph, lu quali era supra la scala appugiata a lu corpu di la cruchi. Et poi santu Iuanni et li autri addiriczaru la scala a lu braczu sinestru, et fichiru lu cunsimili, et pusiru lu braczu sinestru supra la spalla diricta di santu Ioseph di Ramatha. Et poi santu Nicodemus cum santu Iuhanni sclavaru lu clovu di li pedi, lu quali era beni a dui palmi longu et grossu, et secretamenti si misiru li clova in sinu, per tal ki la dulurusa matri non lu vidissi. Lu titulu di la cruchi et la curuna di li spini reservaru hunuratissimamenti cum li clova per eterni reliquii, per eterni rickiczi. Et sic lu santissimu corpu di Cristu, separatu da l'anima racionali, cuniunctu cum la divinitati, fu disclavatu da la cruchi, et reclinatu supra li linzola novi. Et da mentri lu corpu si sclava, li santi donni stavanu dananti la cruchi a ginuchuni, cum l'ochi a la cruchi. Et pensu ki la donna nostra dichia: #-Adoramus te, domine Iesu Christe, et benedicimus tibi, quia per sanctam crucem tuam reddemisti mundum. -@ Et poi tucti le autri donni et devoti ki non eranu occupati a lu ministeriu di lu corpu di Cristu, dichianu cum lacrimi di devocioni et cum lacrimi di cumpassioni et cum lacrimi di cumpunciuni et cum lacrimi di cunsulacioni: - Aduramuti, signuri Iesu Cristu, speranza di li devoti homini, ki ti placzi hogi muriri per salvari li pintituri homini, ki per kista santa passioni, cruchi et morti, ti placzi ricactari li homini. - Et poi la santa matri si inginuclava et adorava la santa cruchi: #- Salve, crucx speciosa, que decorem et pulchritudinem de membris domini susscepisti. -@ Et tucti li autri donni et signuri dichianu lu cunsimili: - Aduramuti, cruchi santa, cruchi preciusa, cruchi spetiusa, ki ài piglatu prexu et hunuri, billicza et splenduri di li membri di lu signuri. - Et poi la santa matri dichia: #-O crucx, ave, spes unica, hoc passionis tempore, auge piis iusticiam reisque dona veniam. Te summa Dei Trinitas conllaudet omnis spiritus, quos per crucis misterium salvas rege per secula. -@ Et li autri respundianu: - O cruchi santa, o $122$cruchi, speranza di peccaturi, ki da hogi inanti si exaltata a la curuna di lu imperaturi, crixi a li boni virtuti et gracia, et dà a li rei far penitencia. Sia laudata la santa Trinitati da tucti spiriti santi et creati. Signuri, ki n'ài datu gracia ki simu toi primi cridituri, toi primi sirvituri, toi primi aduraturi, prestani gloria cum lu to figlu, nostru redempturi. - Et poi la santa matri dichia: #- Crucx fidelis inter omnes, arbor una nobilis, nulla silva talem profert fronde flore germine; dulce lignum, dulces clavos, dulce pondus sustinet. -@ Et li autri dichianu: - Cruchi di Cristu, lignu fidili, li autri ligni portanu frundi, fluri et fructu, frundi virenti, fluri ulenti, fructi suavi; tu porti frunda di fidi semper virenti, fluri di odori semper vinchenti, fructu di vita semper manenti. Dulchi esti lu lignu, dulchi li clova, dulchi esti lu pumu, dulchi esti lu pisu ki tu portasti. - Et la virgini matri dichia: #- Arbor decora et fulgida, ornata regis purpura, electa digno stipite tam sancta membra tangere, bilancia cuius brachiis seculi pependit precium, statera facta corporis predamque tulit Tartari. -@ Et li autri rispundianu: - Arburi bella et arburi santa, di lu sangui di Cristu tinta et depinta, lignu electu ad essiri lectu ubi Cristu volsi muriri; bilancia, iusta bilanza santa ubi Deu misi et pisau l'abundancia di lu so meritu cum la mancanza di lu nostru peccatu. Kista bilanza esti la lanza, la quali affigi, cunfigi et affligi tucta baldanza di li spiriti crudili et infernali. - Et similia. Di li quali versi et antifani lu officiu di la santa ecclesia superhabunda. %XXVI, 5. Et poi ki lu corpu di Cristu fu inbalsamatu di mirra et d'aloè, et forunchi spisi chentu libri di unguentu, et ancora non fu untatu a bastamentu lu corpu di lu signuri: cussì fu malamenti tractatu, ki non era locu in lu corpu ki non avissi $123$plaga oy unflatura oy gran ruptura di gingui et di colpi. Insavanaru lu corpu santu cum unu novu linzolu, et Iohanni et Nicodemu et Ioseph piglaru lu tappitu dananti et li autri devoti da mezzu et da li pedi, et la matri santa cum li autri donni orandu a quatru a quatru xisiru di lu munti Calvariu. D'appressu sì nch'era unu ortu, in l'ortu una rocca, in la rocca una gructa, intra la gructa unu novu sepulcru taglatu intra la rocca. Illà ripusiru lu santu corpu di lu signuri, lassandu mezzu incumplitu l'officiu di la sepultura per lu sabatu, lu quali supravinia, kì ià era l'ura di la cumplita. Di cui fu kistu monumentu? Rispundi lu evangelista, et dichi ki fu di Ioseph ab Arimathia, lu quali novu lu avia cavatu intra la rocca pro se; et nota ki zo ki esti in la sepultura di Cristu, tuctu esti novum, tuctu esti grandi. La forma di lu sepulcru scrivi Beda, et sì la recita lu mastru di li istorii. Et dichi ki la gructa, oy la casa di lu sepulcru, era rotunda, cavata intra la petra quantu un omu a pena iungiria cum manu a lu culmu di la gructa. Avia la intrata da livanti, da la banda di tramuntana, lu sipulcru di lu signuri: in longu septi pedi, altu da l'autru pavimentu et solu tri palmi. Dichi Beda, et recita lu mastru, ki l'apertura di lu sepulcru era di mezzuiornu, a modu di una finestra, per la quali fu misu lu corpu di lu signuri da lu latu. Attamen a mi pari ki lu sepulcru di lu signuri avissi kista finestra da supra, ka ligimu a lu evangeliu: «Inclinavit se, et prospecxit in monumentu, dananti la porta di la gructa di lu sepulcru, una grandi petra balata taglata, per clusura». Et cumplitu l'ufficiu di la sepultura, turnaru li amichi di la donna nostra cum silenciu et cum dolu a l'albergu di li amichi di lu signuri. %XXVII. $124$ #Sequitur: &CAltera autem die, que esta post Parassceven, convenerunt principes sacerdotum et pharisei ad Pilatum, dicentes: - Domine, recordati sumus quia seductor ille dicxit adhuc vivens: &"Post tres dies resurgam&". Iube ergo custodiri sepulcrum usque in diem tercium, ne forte disscipuli eius veniant, et furentur eum, et dicant plebi: &"Surrecxit a mortuis&"; et erit novissimus error, peior priore. - Ayt illis Pilatus: - Habetis custodiam; ite custodite sicut scitis. - Illi autem abeuntes munierunt sepulcrum, signantes lapidem cum custodibus.&c@ Id est: L'autru iornu, lu quali esti poi lu Parasseve, vinniru li principi di li sacerdoti et li pharisei a Pilatu, et dissiru: - Signuri, ricurdamuni ki killu baracteri dissi, ancor siandu vivu: &"Poi li tri iorni resussitirò&". Cumanda addunca ki sia guardatu lu sepulcru fini a lu terciu iornu, ne per vintura li soi disscipuli vegnanu et rapanulu, et dicanu a lu populu: &"Risussitau da morti&"; et sirrà l'ultimu erruri, peiur di lu primeru. - Et dissi a loru Pilatu: - Vui aviti la guardia; andati, et guardati comu sapiti. - Et andaru, et guarneru lu sepulcru, et sigillaru oi signaru la petra cum li guardii illocu presenti. %XXVII, 1. $125$ Lu textu esti claru, set sunt dubia. Primo, ki non pari raxuni ki iudei suctirassiru lu iornu primu di la Pasca sollempni. Item, eu aiu intisu ki li iudei di iornu di sabbatu nè di iornu di festa sollepni non sucterranu loru morti. Unde, kistu pari ki fu factu contra la ligi et contra la cunsuetudini; et si non vulianu fari contra ligi et cunsuetudini, divianu aspictari a sepeliri Cristu fini a la duminica. Quamvis de kistu dubium eu parlassi supra, tamen per li simplichi ancora lu movu. Aliud dubium: Ki poi lu Parassceve, lu iornu ki veni sì era sabbatu; non pari ki di iornu di sabbatu li iudei avissiru andatu a Pilatu et riclamatu, allugatu guardii et signatu sipulcru, kì eu aiu intisu ki li iudei non toccanu la clavi di lu magazeni per nullu serviciu oy bisognu. Respondeo: Li iudei non divianu iudicari Iesu Cristu lu primu iornu di la Pasca, ka Deu cumandau ki in lu primu iornu di la Pasca non si fachissi nulla opera, eceptu vidanda da maniari. Et era killu iornu sollepni et feriatu; tamen li iudei per la ira et invidia excecati contra Cristu, reputandu Cristu bastimaturi di Deu, ka dichia: - Eu su Deu -, bastimaturi di la ligi, ka fachia miraculi di sabbatu, li quali illi svilandu dichianu essiri magarii, reputandu ki la vita sua et lu hunur so fussi destructiuni di la Iudeca et malu statu di lu populu et rebelliuni di lu romanu imperiu, firmaverunt sibi sermonem nequam. Et pensaru, dissiru et fichiru: #- Beati qui faciunt iudicium et iusticiam omni tempore:@ kistu malfacturi alchidiri in lu templu in Sancta Sanctorum, in sabbato sabbatorum; omni tempu a nui esti licitu. - Exemplo Macabeorum, li quali di sabbatu cumbacteru; exemplo Iosuè, lu quali cum tuctu lu populu turniau armatu di sabbatu la chitati di Ierico, et alchisi et prisi di sabbatu. Et ideo, zo ki li pontifichi fichiru fora di ritu comuni, sì lu fichiru pinsandu aviri auctoritati di la ligi, ad interpretari la ligi, kì a lloru era licitu di alchidiri $126$Cristu in lu iornu sollepni di la festivitati. Et sic, si di sabbatu andaru a Pilatu, per kistu midesmi motivu si mossiru ad vidiri zo ki li nostri fichiru, di sclavari Cristu di la cruchi. Rispundu ki comu cristiani, licebat et era multu meritoriu ultra ki eu non sachu, pensari, fari et celebrari li exequii di tantu signuri. Macari mi dugni Deu gracia, ki eu possa meditari, mentri ki eu vivu, kista nobili pompa, kista nobilissima helemosina, sucterrari lu salvatur di lu mundu cum li mei manu! Item, pari ki sia contra humanitati, ki di sabbatu oy di festa si alcunu murissi, ki non si li divissi fari officiu di humanitati. Unde, ligimu in Tobia ki di iornu di festa unu iudeu fu scannatu in la placza, et illu lu piglau da la placza, et misisilu in casa, et poi la sira lu sucterrau, non per paura di la festa, ma per paura di la signuria; per ki mi pari ki li iudei in killu tempu in casu di necessitati putianu loru morti in die festo sucterrari. Et si hodie non lu fainu, eu mi criyu ki li loru rabbi lu aianu cumandatu, per putiri intra loru calupniari lu nostru evangeliu, dichendu: - Killi foru pactarini, li quali lu loru Cristu, sicundu lu loru evangeliu, sucterraru di iornu di festa sollempni, id est, lu primu iornu di la Pasca. - Item, lu evangeliu dichi ki per celebrari lu grandi sabbatu ipsi fichiru sprixati exequii, et possiru Cristu in kistu sepulcru novu pressu a lu locu di la cruchi di Cristu; per ki mi pari ki in casu di necessitati ipsi usavanu sipilliri in tal iornu. Et quidem iuste, quia necessitas non habet legem. #Et ecce verba evangelii@ (&CIo©&c #XIX, in fine): «Ibi ergo propter Parasseven iudeorum, quia iuxta erat monumentum, posuerunt Iesum».@ %XXVII, 2. Ki kista guardia di cavaleri et kista fama di cavaleri sia falsia, per sì pari; kì si li cavaleri viglavanu quandu li disscipuli lu raperu, perkì non li ritinianu? Si vero illi durmianu, comu lu testificavanu? Unde lu psalmus #LXIII: «Sagicte@ $127$#parvulorum facte sunt plage eorum, et infirmate sunt contra eos lingue eorum».@ Id est: sagicti di cannuchi di citelli su facti li sagicti loru, et li loru lingui su infirmati contra loru; comu li cannuchi di li citelli non potinu offendiri, cussì li so lingui, di li iudei, non potinu nochiri contra la viritati di lu santu evangeliu. Dicanu, dicanu: si dormianu, comu lu sinteru, comu lu saperu?; si non durmianu, perkì non li prisiru, non li ritinniru, non arssiru lu corpu ki vulianu rapiri? Forsi dirrannu ka &"nui fomu amagati&". Numquid li iudei tucti foru amagati a non chircari? Numquid li iudei foru amagati a non piglari li disscipuli, et per forza di tormenti fari cunfessari undi fu abscusu lu corpu di Iesu, et poi lu piglassiru, et ardissiru lu corpu in meczu la placia in memoria perpetua? Set e contrario avinni: in Ierusalem li disscipuli stectiru #XL@ iorni, poi Cristu resussitatu, #X@ iorni poi et lu Spiritu Santu in Ierusalem fu dunatu tuctu l'annu cuntinuu. In Ierusalem Cristu resussitatu fu predicatu, Iacubu iustu in Ierusalem fu martirizatu et Stephanu lapidatu, nenti di kista magaria fu mai chircatu nè mai scavatu; fini a lu iornu presenti lu sepulcru di Cristu esti honoratu, et dissimi una iudea di li migluri di kista terra ki una iudea peregrina li dissi ki dananti lu sepulcru di Cristu omni iornu si ardi plui di dui cantara di ogliu. Nota ki tucta kista sollicita guardia, sigillari et cum cavaleri custodiri, sì esti cunfirmacioni di la fidi di la resurrectiuni. Unde glosa interlinearis dichi: #«Quanto diligencius servabatur, tanto magis virtus resurrectionis ostenditur».@ Item, nota ki Pilatu rispusi minus favorabiliter a li iudei: - Andati, et guardati comu sapiti. - Comu si dichissi: vui aviti li guardii; pagatili, et guardiranulu. Basta assai, et troppu esti, ki eu cunsenti a la morti di lu innocenti cum vui; guardativilu vui. Et certe, visti et auditi li prodigii in la morti di Cristu, Pilatu, saiu cavaleri, avia multu essiri stupefactu: ki cosi sun kisti ki sunu avinuti sucta mia signuria? Item, nota ki tucti li instrumenti di la cruchi et di la passiuni di Cristu, li nostri primi patri, li $128$primi disscipuli et amichi di Cristu, reservaru preciusissimamenti: li clovi, la cruchi, la lanza, li vestimenti acactaru, et havimuli. In Parisi re di fFrancia teni unu clovu di la cruchi in lu monasteriu di santu Dionisiu, intra un cannolu di cristallu, et eu lu viddi et basailu cum devocioni. Item, la curuna di li spini mustra lu re di fFrancia in lu so palaciu, in la sua cappella. La lancia si mustra in Aquisgrani, si ben mi ricordu, sicundu ki eu aiu audutu. Item, nota ki la cruchi di lu signuri fu in kista figura . Verum Pilatus clavau una tavula ad una cavigla, et in killa tavula scrissi la causa di Cristu, et killa cavigla fichi mectiri supra la cruchi di Cristu; et sic la cruchi avia kista figura ; et cussì sunu figurati comuniter li cruchi a l'usancia greca. Item, nota ancora ki in lu locu uvi fu cunficta la cruchi di Cristu, sunu scripti kisti paroli in grecu, sicundu ki recita lu mastru di li ystorii: &"Petra&" #&"ti oristis&"@ (la quali vidi) #&"basis&"@ (fundamentu) #&"ton pisteon&"@ (di tucta la fidi) #&"toi cosmos&"@ (di kistu mundu). Et a mi pari ki certissime la fidi di Deu, la quali esti fundamentu et principiu di tucti li virtuti, divi essiri supra omni sentiri et ymaginari, et omni argumentu humanu et angelicu et creatu. Et pari a mi ki la fidi di Deu non divi aviri fundamentu nullu humanu, ka omni tali fundamentu esti vanu, comu sa cui cunuxi li argumenti di li philosofi, di lu mundu essiri eternu, di lu humanu spiritu mortali oy immortali, di l'autra vita, di la doctrina, ancor morali. Quanti cuntrarietati, quanti dubii, quanti erruri, quanti obscuritati, quanti pocu viritati potinu vidiri senza speciali gracia di Deu li ingegni humani! Et ideo la fidi di Deu non divi aviri fundamentu, si non la viritati di Deu, la viritati et potestati di Deu. Et tali esti la cruchi di lu signuri Iesu Cristu, ki viyu locu di tormentu, munti Calvariu, ki criyu locu primu, unu et sulu di tuctu meritu di tuctu lu mundu, ki viyu tri cruchifissi et tri cruchi; ki criyu una cruchi di li puniti peccaturi, una cruchi di li $129$penitenti salvati, una cruchi cathedra di lu primu, primeramenti primu maystru, tribunali di lu primu primo iudichi, stindali di lu primo primeramenti forti, lu quali per lu plui debili essiri ki si poti pensari a lu mundu scunfissi et scumbacteu lu putiri di ydolatria, lu putiri di lu dymoniu, la potencia di lu romanu imperiu, la philosofia di lu humanu ingeniu, l'affectu di lu carnali mundu. O meravigla, o meravigla! Grida Paulus (&CCorinthios&c #I c@) et dichi: «Videte vocacionem vestram, ffratres. Non multi sapientes per carnem, non multi potentes, non multi nobiles; set que stulta sunt mundi elegit Deus ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit Deus ut confundat forcia, et ignobilia mundi elegit Deus, et contemptibilia elegit Deus, et ea que non sunt, ut ea que sunt destrueret». Certe, ki esti a lu cunspectu dil mundu maiur fullia ki adurari lu cruchifissu et adurari la cruchi? Et kistu avi vintu omni sennu naturali et omni naturali philosofia. Ki esti minu potenti a lu mundu, ki lu cruchifissu clavatu, scaccatu, iniuratu, dannatu, mortu a la cruchi? Et kistu avi vinctu omni mundana potencia; audacter ausu diri eu: non esti potencia super terram ki si possa cumparari a la potencia di killi ki aduranu lu cruchifissu Iesu Cristu. Et ki plui vili cosa esti a lu mundu, ki muriri in cruchi infurcatu cum li larruni? Et ki plui disprizata et disprizabili cosa esti a lu mundu, ki cruchifissu et cruchi? Et ki plui nobili cosa esti a lu mundu, ki la cruchi di Iesu Cristu, a la frunti a la curuna di li imperaturi, a li cunfaluni di li imperaturi, di li rigi, di li comuni? Certe, kisti cosi non poti fari la minzogna morta humana, addunca zo fa viritati viva divina; zo non pò fari planeta nè stilla, zo fa lu signur di li stilli. Zo non pò fari dimoniu ki prediki la cruchi di la penitencia, la cruchi di la cuntinencia, la cruchi di la paciencia, la cruchi di li virtuti, la cruchi speranza di li morti, la cruchi clavi di la porta di paradisu, la cruchi scala di lu chelu, la cruchi cunfaluni di lu iudiciu, la cruchi bastuni ki bacti lu demoniu, cacha et scunfundi omni virtuti di spiritu $130$adversariu, Satanas, ynimicu et diavulu; addunca kistu esti opera, viritati, miraculu, virtuti di lu veru omnipotenti Deu. Unde ben dissi et ben scrissi killu grecu, lu quali in la petra ubi fu fissa la cruchi di Cristu scrissi: #&"Petra ti oristis basis ton pisteon ton cosmos&". Id est sicut dictum est:@ La petra, la quali tu vidi, esti fundamentu di tucta la fidi di stu mundu. Eu cum tuctu sennu, quantu eu aiu, non possuvi diri altru. Et kista sula oracioni, si eu fussi paganu, mi farria essiri cristianu: Gloria, laudi et gracia ti rendu, signuri Iesu Cristu, ki mi fachisti disscipulu to et scularu to, ducturi di lu santu evangeliu to, pridicaturi di la santa fidi tua, episcopu in la santa ecclesia tua. Dammi gracia di viviri cum la santa regula tua, di muriri cum la divina fidi tua, di muriri cum firma speranza tua, cum la dulci caritati tua, viniri a vidiri in perpetuum la divinitati cum la humanitati tua; #fac omnipotens Deus, Iesus Christus meus, propter magnam misericordiam tuam. Amen, amen, amen.@ %XXVIII. $131$ #Sequitur: &CVespere autem sabbati que lucessit in prima sabbati, venit Maria Magdalene et altera Maria videre sepulcrum. Et ecce terremotus factus est magnus. Angelus autem domini desscendit de celo, et accedens revolvit lapidem, et sedebat super eum. Erat autem aspectus eius sicut fulgur, vestimenta autem eius sicut nicx. Pre timore autem eius exterriti sunt custodes, et facti sunt velud mortui. Respondens autem angelus, dicxit mulieribus: - Nolite timere vos; scio enim quod Iesum qui crucificxus est queretis. Non est hic: surrecxit enim, sicut dicxit. Venite, et videte locum ubi positus fuerat dominus. Et cito euntes, dicite disscipulis eius et Petro, quia surrecxit. Ecce, precedet vos in Galileam; ibi eum videbitis: ecce predicxi vobis. - Maria Magdalene et altera Maria exierunt cito de monumento cum timore et gaudio magno, currentes nunciare disscipulis suis. Et ecce Iesus occurrit illis, dicens: - Avete. - Ille autem accesserunt, et tenuerunt pedes eius, et adoraverunt eum. Tunc ayt illis Iesus: - Nolite timere; ite, nunciate ffratribus meis ut eant in Galileam; ibi me videbunt. - Que cum abissent, ecce quidam de custodibus venerunt in civitatem nunciare principibus sacerdotum omnia que facta@ $132$#fuerant. Et congregati cum senioribus, consilio accepto, pecuniam copiosam dederunt militibus, dicentes: - Dicite quia disscipuli eius venerunt nocte, et furati sunt eum, vobis dormientibus. Et si hoc auditum fuerit a preside, nos suadebimus ei, et sequros vos faciemus. - At illi, accepta pecunia sua, fecerunt sicud erant docti. Et divulgatum est verbum istud apud iudeos usque in hodiernum diem. Undecim autem discipuli abierunt in Galileam, in montem ubi constituerat illis Iesus. Et videntes eum, adoraverunt; quidam autem dubitaverunt. Et accedens Iesus, loqutus est eis, dicens: - Data est michi omnis potestas in celo et in terra. Euntes ergo, docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Santi; docentes eos servare omnia quecumque mandavi vobis. Et ecce ego vobiscum sum omnibus diebus, usque ad consumacionem seculi. -&c Explicit liber Mathei evangeliste et apostoli.@ Id est: Da lu vesperi di lu sabbatu, la sira di lu sabbatu, la quali fa l'alba lu primu iornu di la simana, vinni Maria Magdalena et l'autra Maria a vidiri lu sepulcru. Et eccu, fu factu un grandi terremotu, et l'angilu di lu signuri dixisi da chelu, et vinni, et revoltau la petra di la porta di lu sepulcru, et sidia supra d'issa. Et era lu so aspectu comu fulgaru, et li soi vestimenti candidi comu nivi. Et per lu timuri so li guardii foru sterriti, et divintaru comu morti. Et rispusi l'angilu, et dissi a li fimmini: - Non vuglati timiri vui, ka eu sacchu ki vui chircati Iesu Cristu, lu quali fu cruchifissu. Non esti hiczà, ka resussitau, comu dissi. Viniti, et viditi lu locu, illà dundi era misu lu signuri. Et tostu andati, dichiti a li disscipuli soi et a Petru ki illu resussitau. Et eccu, illu andirà inanti a vui in Galilea; illà lu vidiriti: eccu ki eu vi l'aiu dictu innanti. - Maria Magdalena et l'autra Maria $133$exeru tostu di lu monumento cum timuri et alligricza grandi, et cursiru a nunciarilu a li disscipuli soi. Et eccu Iesu li ascuntrau a lloru, et dissili: - Senza dulur siati. - Et ille si accustaru, et tinniru li pedi soi, et adorarulu. Et intandu Iesu dissi a lloru: - Non timiti. Andati, nunciati a li mei frati ki vayanu in Galilea; illà mi vidirannu. - Li quale quandu si ndi andaru, alcuni di li guardii vinniru a la chitati, et nunciaru a li princhipi di li sacerdoti tucti kisti facti. Et cungregati cum li anciani, di comunicatu cunsiglu dunaru copiosa munita a li cavaleri, dichendu a lloru: - Dichiti ki li disscipuli soi vinniru di nocti, et raperulu, vui dormendu. Et si lu prefectu l'audirà, nui li parlirimu, et farimuvi sequuri. - Et killi, richiputa la loru munita, fichiru comu eranu insignati. Et esti divulgata ista parola intra li iudei fini a lo iornu di hogy. Et li undichi disscipuli andaru in Galilea, in lu munti duvi li avia dictu innanti Iesu. Et victirulu, et adorarulu. Et alcuni di loru dubbitaru, et fichisi appressu Iesu, et parlau a lloru, et dissi: - Datami esti omni potestati in chelu et in terra. Andati, insignati omni genti, baptizatili in nomu di lu Patri, et di lu Figlu, et di lu Spiritu Santu. Insignatili servari tuctu zo ki eu cumandai a vui. Et eccu, eu su cum vui tucti li iorni, fini a lu fini di lu seculu. - Finì lu libru di Matheu evangelista et apostolu et missu di Iesu Cristu. %XXVIII, 1. In kistu ultimu capitulu lu evangelista recita la resurrectiuni di Cristu. Quanta fidi indubitata si divi aviri a li dicti et a li scripti di li evangelisti, in lu principiu di la opera eu scrissi, et iterum replicare non piget. Lu evangelista Matheu $134$fu homu peccaturi, homu riccu factu poviru per amuri di Deu, da lu mundu cunversu a Deu, disscipulu di Iesu Cristu Deu, plinu di lu Spiritu Santu, insignatu di omni lingui, illustri et superillustri intra tanti illustri in suo tempu presenti et da killu fini a nui currenti, fundamentu di la ecclesia di Cristu, la quali per tuctu lu mundu esti la plui nobili cungregacioni di iusti la quali mai non sia statu nè ancora possa essiri altra: per la quali cosa cui kista exposicioni legi divi essiri certu ki lu signur nostru Iesu Cristu, ressussitando da morti a vita, et vivi et regna in corpu et in anima in chelu cum tucta l'angelica natura et cum tucta la curti di paradisu. Recitat tamen santu Matheu ki a lu vesperi sicundu di lu sabbatu, id est passatu lu sabbatu et la nocti la quali veni innanti a la duminica, le donni nostri, Maria Magdalena et l'autri, acconziaru li ungenti di mirra et di aloè per cunfectari lu corpu di nostru signuri, lu quali per lu venniri di lu apparichyu di lu Parasceve non fu cussì disiusamenti sepillitu, nè imbalsamatu lu corpu, comu era bisognu et cunvinivili. Et nota ki lu corpu di lu signuri inuntu di chentu libri di mirra et aloès, ancor non fu bastantimenti untu, tantu era lu corpu di lu signuri da la planta di lu pedi fini a la chimi di li capilli bactutu, ammaccatu, firutu, plagatu. Et sacchi ki Matheu per la sua brevitati esti obscuru ad intendiri, unde comuniter la scola dichi ki lu signur nostru stecti mortu quaranta huri oy quarantadui, ka lu signuri fu mortu di marzu, quandu esti lu equinociu vernali et li nocti et li iorni sunu equali supra la terra nostra habitabili, senza dubiu; unde, si Cristu fu mortu al venerdì al mezzuiornu, avimu #VI@ huri di lu venniri restanti, et #XXIIII@ huri tucta la nocti di lu venniri, albixendu lu sabbatu, cum tuctu lu sabbatu, et tucta la nocti di la duminica, ki sunu huri dudichi: et sic scrivianu huri quarantadui. Verum Cristu cridimu resussitatu dui huri ananti spunta di suli, et sic $135$Cristu rumasi mortu huri quaranta. Madonna santa Maria Magdalena devotissima la sira appariclau li ungenti. Et dichi Agustinus (&CDe concordia evangeliorum&c) ki Maria Magdalena vinni a lu sepulcru dui volti: la prima volta vinni innanti l'autri donni et li autri Marii; et ki la prima sua vinuta recita santu Iuanni, #XX c@, &"una autem sabbati&": id est, lu primu iornu di la simana vinni Maria Magdalena, senza li autri donni, ben matinu, quandu ancora era scuru supra la terra, scuru, dicu, di suli, ka la luna luchia da ponenti siando ancora luna #XVIIma@. Et vinni all'ortu di lu monumentu, et non chi viddi li cavaleri, li quali strimiti et spaventati eranu fugiti all'ura di la resurrectiuni di Iesu Cristu meu creaturi, et da l'ortu vinni a la casa, oy a la gructa di lu sepulcru. Et viddi la gran petra di la porta di lu sepulcru livata da la porta di livanti, et cridecti ki lu corpu di Cristu fussi statu raputu; et cursi, et vinni a Iuanni et a Petru, et dissi: - Tulerunt dominum meum, et nescimus ubi posuerunt eum. - Id est: Livaru lu signuri meu, et non sapimu eu nè li famigli mei undi lu misiru. Et exiu Petru et Iuhanni, et vinniru a lu sepulcru, et currianu insembli. Et Iuhanni cursi innanti a Petru, et vinni primu a lu monumentu, et guardau dintru lu monumentu, et viddi li linzoli posti, et non intrau per reverencia di santu Petru; poi iunsi Petru, et intrau a lu monimentu, et viddi li linzoli cumbuglati et lu sudariu, lu quali era statu misu supra lu capu di Iesu. Et intandu intrau Iuanni, et victi, et cridecti Cristu Iesu resussitatu, ka si alcunu avissi furatu lu corpu di Iesu, iudeu et inimicu lu avissi prisu, non aviria curatu di piclari li linzola, et si l'avissi raputu alcunu dormendu li cavaleri, per la pressa et per la pagura non aviria lassatu li linzola inviscati cum lu corpu di Cristu per lu ungentu. Unde curau Iuhanni cuntari et recitari komu victiru li linzola separati da lu sudariu, et comu viddiru lu sudariu invuglatu in unu locu, et inperzò cridectiru Iesu resussitatu. Petru et Iuanni turnaru killa $136$matina a li disscipuli. Et Maria stava fora di li monumentu, id est fora di la casa di lu munimentu, et plangia; et comu li persuni li quali chercanu et richercanu zo ki truvari disyanu et una cosa in un midesmi locu plui volti chercanu, stisi la testa intra lu munimentu, et victi dui angili sidiri, vistiti di blancu candenti, l'unu a lu capu et l'autru a li pedi di lu sepulcru. Et dissirulli, un di loru parlau: - Bona donna, perkì plangi? - Et illa rispusi et dissi: - Quia tulerunt dominum meum, et nescio ubi posuerunt eum. - Et quandu kistu dissi, girausi da retru, ka sintiu alcunu viniri, et viddi li angili livarisi in pedi per fari hunuri a Iesu Cristu. Et viddi poi sì stari Iesu, et non lu cunuxia, ka lu salvaturi li paria a ssè straguisatu. Et Iesus li dissi: - Fimina, perkì plangi? Cui cherchi? - Et Maria, cridendu ki Cristu fussi ortolanu, sì li dissi: - Si tu piglasti lu corpu, dimmi undi lu mictisti, et eu lu piglirò. - Parlau Maria comu persuna ki per disiu et per dogla parla errandu: cridiasi kistu ortolanu forsi per paura oi per preciu lu dedi a li iudei, oy lu straviau altrovi. Et Iesu Cristu li parlau, et dissili: - Maria -, in vuchi propria. Et illa, retornandu a ssè, li dissi, cunuxendulu: - Signur et maistru. - Et dissili Iesus: - Non mi tuccari, ka ancora non ài tanta fidi ki eu sia resusscitatu da morti a vita, ma va a li ffrati mei, et dilli: &"eu su vivu, et muntu a lu patri meu et a lu patri nostru, a lu Deu meu et a lu Deu nostru&". - Et vinni Maria Magdalena, et dissi a li disscipuli undichi: - Eu viddi lu signuri, et dissimi kisti paroli suprascripti. - Kistu tuctu recita santu Iohanni. Et cussì esti la fidi di la ecclesia: ki Cristu primo apparsi a Maria Magdalena, et Maria Magdalena predicau a li disscipuli la resurrectiuni di Iesu Cristu. Kista ystoria Matheu pretermicti; et a mi pari ki a Matheu, quandu scrissi, li occursi: Eu scrivu a li iudei, li quali, si eu li recitassi lu testimoniu di una fimina, minu cridirianu. Et ideo Matheu recita: Vinni Maria Magdalena (supponi la sicunda vinuta), et $137$l'autra Maria, a vidiri lu sepulcru. Ma innanti ki vinissiru a vidiri lu sepulcru, dui hori oy tantu innanti iornu, quandu resussitau lu signuri, ffu factu un grandi terremotu, et l'angilu di Deu dixisi da chelu, et vinni da fora da lu sepulcru; et revoltau la petra di la porta di lu sepulcru, et sidia supra la petra, a significari ki Cristu sidia et regnava iam supra la santa petra di la ecclesia, a significari ki ià era aperta la porta di la morti, et ià Cristu sidia in lu regnu di la vita. Et lu aspectu di l'angilu era comu fulguru, a significari ki la virtuti di lu chelu era forti, et resplendia, et incuminzava a resplendiri in lu principiu di la resurrecciuni di Cristu. Et da lu terremotu et per la presencia di l'angilu santu, li guardii stramorteru; et comu rivinniru, fugeru, et vinniru in la chitati, et recitaru lu cunvinenti a li pontifichi, et fichiru lu cunsiglu di ocultari lu miraculu di la resurrectiuni. Et ancora ben matinu, comu dichi Marcu, Maria Iacobi et Salome, ki di sira avianu acactatu li ungenti per ungiri lu corpu, comu esti supra dictu, ille venianu, et Maria Magdalena si aiunsi cum loru, et vinianu cum issi. Et innanti ki Maria si aiungissi a lloru et dichissi alcuna cosa di la resurrecciuni dil signuri, ille dichivanu tra loru: - Quis revolvet nobis lapidem ab hostio monumenti? - Et per lu brevi parlari appari oscuru lu evangelista Marcu a cuncordari cum li autri evangelisti; ma per kista nostra exposicioni si cuncorda. Et vinendu al monumentu le donni, et Maria vinendu cum loru la secunda volta, tucte viddiru la grandi petra rivolta, comu Maria a lloru avia dictu in la via vinendu; altramenti avirianu riquestu homini loru amichi, li quali li avissiru revolta la pietra. Ma Marcu, breviandu li particularitati inpertinenti voy li particularitati accidenti a la sustancia di la resurrecciuni, dichi tantu: #«et respicientes, viderunt revolutum lapidem ab hostio monumenti»;@ et l'angilu, lu quali sidia sur la petra di la porta, dissi a li donni: - Non timiti vui; timanu li inimichi et li cavaleri crudili, $138$infidili, avari et minzunari; non timiti vui, donni devoti, amichi, fidili, studiusi et curiusi di sirviru a lu cruchifissu. Eu sachu ki vui chircati Iesu cruchifissu; non est hic: resussitau, comu dissi. Venite, et viditi lu locu, illà undi era misu lu signuri, et fativi certi per l'auduta et per la vista et per lu tactu. - Et per lu dictu di lu angilu intraru le donne a lu santu sepulcru, comu dichi santu Marcu, et viddiru unu altru iuvini sidiri da la destra di l'intrata di lu sepulcru, a lu capu di lu sepulcru, et tucti sì foru stupefacti. Et killu angilu ancor li cunfortau, comu dissi Marcu: #- Nolite expavessere. Iesum queritis Nazarenum crucificxum: surrecxit, non est hic. Ecce locus ubi posuerunt eum. -@ Et foru certificati le donne per dui testimonii angeliki. - Or andati, per dui testimonii angeliki certificati, per la vista et per lu tactu dil sepulcru et di li linzoli; dichiti a li disscipuli di Cristu et a Petru. Et façati cuntextu a Maria, la quali la prima volta avia nunciatu a li disscipuli, et dictu ki diianu andari in Galilea. - Et exeru di lu munimentu cum amuri et cum trimuri et gauiu, et riturnavanu per anunciari a li dissipuli; et eccu, Iesus li ascuntrau in la via, et li donni si gictaru a li pedi di lu signuri, et baxaruli li santi pedi, et adurarulu; et dissi Iesus a lloru: - Andati, et nunciate a li mei ffrati ki vadanu in Galilea, kì llà mi vidirannu. - Et riturnaru tucti li donni a li #XI@ disscipuli, et dissiru li paroli. Et sic si cuncorda lu textu di Matheu cum lu textu di Marcu et di Ioanni. Unde consequenter dichi Marcu: #«Surgens Iesus mane prima sabbati, apparuit primo Marie Magdalene»;@ quasi dicat: primo apparsi a Maria Magdalena, comu dichi Iuanni; #II@ parsi a li donni, comu cuntanu li tri evangelisti, et nui avimu recitatu hiczà. Sequitur postea Matheus, ki li undichi disscipuli si andaru in Galilea, in lu munti duvi li avia innanti dictu lu signuri, zo esti in munti Tabor, et sì viddiru et adoraru $139$Iesu Cristu; et alcuni dubitaru. Eccu, comu tocca breviter lu dubiu di li apostoli; attamen santu Luca recita ki quandu li donni dissiru a li disscipuli comu illi avianu vistu li santi angili et parlatuli, ad li disscipuli paria ki parlassiru comu mentecapte, comu fimini smintati. Item, santu Iohanni cunta di Tumasi, ki non volsi cridiri fini ki non lu viddi, per ben ki dechi disscipuli dissiru a Tumasi: #- Viddimus dominum. -@ %XXVIII, 2. Set poi ki nui avimu cuntinuatu lu textu di Matheu, et cuncordatu de resurrectione domini, nui chirkirimu quali esti la raxuni ki di la resurrectiuni di Cristu nui indi avimu sì pocu: kì Christus stecti in terra vivu quaranta iorni, et tamen Matheu non cunta si no zo ki fu factu lu primu iornu di la duminica, comu apparsi a li donni, et poi comu apparsi a li #XI@ in Galilea; et multum succinte. Similiter Marcus dissi eque succinte, et adiunsi alcuni cosi. Set Lucas dissi alcuni cosi, et killi midesmi cosi di Marcu dissi plui extense. Ultimo, Iohannes scrivi plui cosi ki li tri. Novissime, santu Paulu scrivi ancora altri cosi. Propter hec et alia, respondendo dirrò infrascripta. Primo, Christus resurgenti apparsi a la santissima matri; verum in nullu locu di la Scriptura si legi ki primo apparissi a la santissima matri. Set la raxuni lu mustra: kì la donna la quali plui amau di Maria Magdalena, primo si fu facta allegra di Maria Magdalena. Item, lu santu signuri a cui aviria primo rividutu, si no a la santa matri? Item, recita santu Luca ki dui disscipuli in lu castellu d'Emaus viddiru Cristu; et riturnandu a li #XI@ apostoli, dissiru: #- Surrecxit dominus vere, et apparuit Symoni. -@ Igitur eu mi pensu, salvu la viritati, ki santu Petru da quandu negau et plansi amaramenti stecti in lu gructuni, et quandu Christus resussitau apparsi a Petru; et Petru, cunfortatu da Cristu, vinni a li disscipuli, et parlandu di lu $140$signuri, supravinni Maria; et cussì, per li paroli di Petru et di Maria, cursiru Iohanni et Petru (Iohanni, ka eu pensu ki la sira, quandu lu signuri fu prisu, chascunu stracquau, et pensu ki Petru sapia ubi Iohanni putia plui sicuramenti albrigari), et andaru a lu sepulcru, et victiru li linzola invuglati, et lu sudariu da parti invoglatu, et cridecti Petru, videndu lu sepulcru voytu, et avendu vidutu Iesu Cristu. Apparvi poi Cristu Iesus a Maria Magdalena, comu diffusamenti recita santu Iohanni, et eu da supra recitai. Apparsi, quarto, lu signuri a Maria Magdalena, Maria Iacobi et Salome et a li autri devote donne, comu turnavanu dal monumentu, et ipse si gictaru a li pedi dil signuri, comu dictu avemu. Apparsi, quinto, a Cleofas et a santu Luca, disscipuli di Cristu, sicundu ki si cridi probabiliter, et andau cum issi in habitu di peregrinu per #VII@ migla, et parlau cum issi di li Santi Scripturi per tucta la via. Et intrau a tavula cum issi, et cunuxerulu quandu Christus binidissi la tavula, et regraciau, et partiu lu pani cum mani, dichinu alcuni; et a mi pari veru, taglandulu cum mani, comu si fectassi cum gannavectu. Apparsi, #VI@, kistu iornu, di duminica, riturnati kisti dui dissipuli tarda hura a li #X@ disscipuli, ka Tumasi non v'era. Et cuntandu kistu avinimentu di Emaus, Iesu Cristu stecti in mezzu loru. Cridu ki li dissipuli santi avianu factu un tornu, parlandu li dui disscipuli cum issi, et dissi a lloru: #- Pacx vobis. Nolite timere. -@ Et li dissipuli, cunturbati et cunterriti, si pensavanu vidiri spiritu. Et Cristu dissi a lloru: - Perkì vi siti cunturbati, et pinseri vi si mutanu in cori, dichendu: &"illu esti et non esti&"? Guardatimi li manu et li pedi, et vidiriti ki eu su killu midesmi lu quali fui cum vui; palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere. - Et mustrauli li manu et li pedi. Ancora illi non cridendu et miraviglandu d'allegrecza, dissi loru: - Haviti alcuna cosa da maniari? - Et $141$ipsi li presentaru parti di un pissi arustutu et brisca di meli. Et poi ki maniaru, di lu rumasu dedi reliquias a lloru, et dissili kisti simuli paroli ki eu vi dissi: ki poi ki eu resusscitirò eu mangirò et bivirò cum vui per novu modu, comu homu resuscitatu, glurificatu pò maniari, etc© Apparvi, septimo, a santu Iacubu minuri, lu quali in la cena fichi promissa di non maniari fini ki vidissi Cristu resussitatu. Cussì scrivi Remigiu in &CEpistola prima ad Corinthios&c #XV c@; #et ecce verba Remigii: «Ibidem visus est Iacobo, qui spoponderat in cena non se manducaturum aut bibiturum donec videret Christum a mortuis suscitatum».@ Et per kisti #VII@ apariciuni, #VII@ volti in la santa missa dichi la santa ecclesia #&"Dominus vobiscum&";@ comu dichissi: Arricurdativi ka vui sacrificati lu sacrificiu di killu Iesu Cristu, lu quali dissi: - Kistu esti lu corpu meu -; lu quali dissi: - Poi ki eu sirrò mortu, eu resussitirò. - Et comu ipsu dissi, cussì fichi, et apparsi #VII@ volti, et lu primu iornu di la sua resurrecciuni. Et primo in la oracioni la ecclesia dichi: #«Dominus vobiscum»;@ #II@, ananti lu santu evangeliu; #III@, poi a la oracioni; #IIII@, a lu prefaciu; #V@, a la #&"pacx domini sit semper vobiscum&":@ #VI@, a la postcomunioni; #VII@, poi la ultima oracioni. Lu santu evangeliu di Iohanni dichi ki Cristu a li octu iorni di la Pasca apparsi a li #XI@, quandu chi era Tumasi insembli cum issi, et dissi a tucti: #- Pacx vobis -;@ et poi dissi a Thomasi: - Vide li manu mei et li pedi mei, et mectichi lu digitu, et cunucxi li loki di li clova, et mecti la tua manu a lu meu latu; et non essiri incredulu, ma fidili -; comu plui ordinatamenti et diffusamenti cunta lu santu evangeliu di Iohanni. Nono, apparsi Cristu a lu lacu di Tiberiadis a septi disscipuli, per kistu modu. Dissi Petru: - Eu vaiu a piscari. - Dissi Thumasi et Natanael et Iuhanni et Iacubu figlu di Zebbedeu et dui altri disscipuli: - Et nui vinimu cum ti. - Et piscaru tucta nocti, et non prisiru la nocti nulla piskera. La matina li disscipuli eranu in barca, et Iesus era in terra, $142$et li disscipuli non lu cunuxianu, et dissi: - Iuvini homini, aviti da maniari? - Et dissiru: - No. - Et lu signuri: - Mictiti la ricza da la dextra parti, et truviriti. - Et misiru, et tiraru; et non putianu tirari per la multitudini di li pissi. Dissi Iuhanni: - Killu esti lu signuri. - Et Petrus si gictau la gunella in carni, et gictausi a mari. L'autri disscipuli cum la barca vinniru in terra, et truvaru li braxi facti, et lu pissi su li braxi, li quali Iesu Cristu dulcissimu, Deus homo, avia appariclatu. O dulchi signuri, comu tu fai cinnutu a li toi in vita eterna, cussì vulisti lu to pissi, li toi braxi appariclari a li toi disscipuli in lu mari di kistu mundu. O signur, dammi gracia ki eu a lu to santu paradisu vegna a maniari cum li servi di li toi servi, di li toi santi apostoli! Et plui autri cosi cunta lu santu evangeliu di Iohanni. #X@, apparsi a plui di chinquichentu disscipuli, comu dichi santu Paulu, #&CPrima ad Corinthios&c XV c a: «Notum vobis facio quod accepi a domino quod Christus mortuus est pro peccatis nostris, et quia sepultus est, et resurrecxit tercia die secundum Scripturas, et quia visus est Cephe, post hec, undecim; deinde visus est plus quam quingentis ffratribus simul, ex quibus multi permanent usque ad hanc diem, quidam vero dormierunt; deinde visus est Iacobo; deinde apostolis omnibus. Novissime autem omnium tamquam abortivo, visus est et michi. Ego enim sum minimus apostolorum, qui non sum dignus vocari apostolus, quoniam persequtus sum ecclesiam Dei».@ Apparsi Cristu lu iornu di l'assensiuni, quandu in presencia di tucti killi li quali eranu cunvinuti a vidiri Cristu muntari in chelu, ipsu Cristu maniau et muntau in chelu, comu si legi in lu libru &CActuum apostolorum&c, primo #c@. Et a mi pari ki in killu iornu in monti Olivetu foru kisti chinquichentu ffrati et soru di li quali parla supra Paulus, &CAd Corinthios&c #XV@; licet santu Luca scriva, &CActuum&c primo #c@, ki Petru cum chentuvinti homini elessi santu Mathia. Li chinquichentu ffrati li quali parla et scrivi $143$santu Paulus, ut supra, non stavanu sì ficti reuniti cum li santi apostoli in tucti killi quaranta iorni intra la resurrecciuni et l'assensiuni, nec mirum ki #VII@ disscipuli andaru a piscari intra kisti iorni, et li autri non. Possum cogitare ki facta puplica fama di la resurreccioni di Cristu, li disscipuli ut ffratri si adunaru, et andaru in Galilea, in montem ubi constituerat illis dominus, et illà apparsi a chinquichentu ffratri insembli. Altri loki di la Scriptura non mi occurrinu, duvi nui ligimu ki Cristu apparissi, poi la resurrecciuni sua. Verum ligimu ki Cristu apparvi a Nicodemus et a Ioseph ab Arimathia, lu quali li iudei muraru intra un muru, et Cristu lu liberau. Modo, dubito perkì tucti kisti appariciuni non scrivi santu Matheu; perkì alcuni scrivi Iuhanni, li quali nullu autru evangelista scrissi. Respondeo: Christus cumandau a li disscipuli: - Cum steteris ante reges et presides, nolite cogitare quomodo aut quid loquemini. Non enim vos estis qui loquimini, set spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. - Et per kistu mi pari et pensumi ki Petrus in collegio apostolorum, spiramine Spiritus Sancti et precepto, cummisi a santu Matheu ki ipsu scrivissi. Et santu Matheu obediu, et pregau a li santi ki pregassiru Deu per sì, ki illu scrivissi utilimenti et comu si cunvenissi. Et issu si accumandau a Deu et a lu Spiritu Santu, et scrissi comu in cor li vinni, dictante lu Spiritu Santu, quia dichi Petru (#II@ Pe© primo #a): «Non enim humano spiritu allata est aliquando profetia, set Spiritu Sancto inspirati loquti sunt homine sancti Dei».@ Unde, comu scrissi scrissi, da lu Spiritu Santu scrissi. Esti ancora ki santu Matheus non scrissi l'apparicioni di la donna, ne a li iudei fussi suspectu lu testimoniu di la matri. Item, #II@, non scrissi l'appariciuni di Maria Magdalena, quandu Cristu apparsi ad ipsa sula, ne lu malignu licturi dichissi: Kista esti fimina una et sula; nè scrissi lu testimoniu di Petru comu testimoniu suspectu oy variu, quandu negau, per non $144$dari caxuni a li licturi malivoli di malignari; nè scrissi expliciter la ystoria di Emaus, ka killa si cunvolvi inpliciter quandu dichi &"alcuni dubitaru&"; consimiliter cunvolvi killa di Tumasi. Et per ki raxuni l'appariciuni di Thumasi non scrissi expliciter? A mi pari ki lu malivolu putiria calupniari: addunca Cristu non resussitau gluriusu, dakì avia plagui a li mani et a li pedi et a lu latu. Et perkì non scrissi extense comu parvi a li dui disscipuli in Emaus? A mmi pari ki lu malivolu licturi aviria prisu caxuni di mal diri: ki Cristu non resussitau secundu lu corpu, quandu non fu cunuxutu andandu per septi migla, quandu subbitu spariu, quandu subitu intrau a li #X@ dissipuli, subbito ixiu da loru cunspectu siandu li finestri et li porti clusi; nè scrissi extense l'assensiuni di Cristu, opinando da l'assensiuni di Cristu si divi fari cunvinivili capitulu et un altru libru, comu Moyses fichi in la sua ligi libru secundu poi libru primu. Set sanctus Lucas, lu quali scrissi a li grechi fidili dissipuli li quali cum reverencia auderu et richippiru Paulu et Iuanni et Andrea, Barnabas et li autri, scrissi kisti ystorii magis extense. Set perkì non scrissi lu dubiu di Thomasi extense? Respondeo: Multum convenienter. Lucas non fu apostolu, ma fu disscipulu, et per consequens minuri di Thumasi: non volsi lu Spiritu Santu nè fu vistu a lu vidiri humanu di Luca, ki ipsu scrivissi lu defectu di fidi in tantu apostolu di Cristu, poi Cristu resussitatu. Et si altru dica: - Luca scrissi la negaciuni di Petru -, respondeo: Killu defectu fuit in la passioni et in lu tempu di lu spaventu, lu defectu di Tumasi fuit in lu tempu di lu triumphu. Item, la negaciuni di Petru fu grandi gloria di Cristu, la dubitanza di Thumasi vinia in mancamentu di Cristu. Et ideo santu Luca pensau: - Eu non su da tantu; lu Spiritu Santu cumandirà a cui plui idoneu di mi sirrà. - Unde sanctus Iohannes scrissi, plu idoneu in tucti li evangelisti. Cum hoc, sanctus Marcus, ki non fu apostolu, non fu ausanti scriviri kistu defectu di Thumasi, comu nè Lucas. $145$Set perkì santu Ioanni scrissi la manifestacioni in Tiberia, et li autri non? Respondeo: kì santu Iohanni fu presenti a lu piscari et a lu maniari, et li autri evangelisti non. Et eu mi pensu ki Petru commisi de comunicato consilio scriviri lu evangeliu per scriptura sancto Iohanni intra li grechi, comu commisi a Matheu scriviri intra iudei; et inperzò convenienter li autri tacheru et Iohanni scrissi. Set dubium: Si Christus stecti in terra quaranta iorni, perkì non stecti in terra continue maniandu et bivendu, insignandu et dormendu cum li apostoli et disscipuli in lu munti Tabor fini ki Cristu sollepniter vulissi muntari in chelu? Kì pari kistu modu essiri plui affirmaturi di la vera resurrecciuni di Cristu. Respondeo: Si Cristu fussi statu quaranta iorni continue in lu munti cum li disscipuli, et li disscipuli avissiru avutu necessitati humani di maniari, sirria statu mancatu lu hunur di Cristu, ka dirrianu li aversarii: - Stecti quaranta iorni resussitatu in lu munti cum li disscipuli, et non li pocti passiri per quaranta iorni di la sua presencia, comu Deu passiu Moyses per iorni quaranta di la sula presencia di Deu, in ymagini transcurrenti et non permanenti. - Si vero li apostoli non avissiru avutu necessitati humani, avirianu dictu li aversarii: - Ki gran cosa fichi Cristu, ki poi ki resussitau, quaranta iorni cum li dissipuli non maniau? Comu li dissipuli quaranta iorni non maniaru et poi mureru, cussì Cristu quaranta iorni non maniau, ma poi muriu. - Set Christus Iesus apparsi a li disscipuli quantu bastau a firmari nostra fidi, et non dedi materia di calupniari a li infidili. Set dubium: Perkì non apparsi Cristu omni iornu alminu una volta in la so oracioni? Respondeo: A mi pari ki lu salvaturi nostru, quanti volti era utili et cunvinivili, tanti volti apparvi. Undi lu primu iornu apparvi, comu dictu fu, #VII@ volti al minus. Si altri volti apparvi, eu non so; poi mi pari ki lu signuri non apparsi fini a li #VIII@ iorni sequenti. Et causa, per $146$tal ki Tumasi stassi per suspisu et ben dubiu, ka quantu lu dubiu plu sta in lu cori et quantu l'omu esti plui suspisu, tantu cherca plui avitatamenti, et vidi et cunuxi plui certamenti; et ideo multu divinamenti Iesus lu primu iornu apparsi tanti volti a diversi persuni in diversi loki, in diversi huri, et poi a tucti li #X@ insemblamenti, provandusi per lu visu, ka lu vidianu; per l'auduta, ka l'audianu parlari; per lu tactu, ka lu tuccavanu, manu et pedi et tuctu; per lu gustu, ka maniaru cum lu signuri. Et dichianu dechi dissipuli a Tumasi, et Tumasi dubitava et miraviglava: - O signuri, kisti ti victiru, et eu no. Comu esti kistu, et perkì? - Et standu suspisu per octu iorni et li dissipuli tucti desiderusi, a li octu iorni apparvi a Tumasi, comu dictum est supra. Et foru cunfortati et reformati tucti li dissipuli. Et Cristu racionabiliter per tanti iorni non li apparsi. Sunt aliqui ki dichinu ki cosa fantastica non poti durari per octu iorni, et ideo lu salvaturi apparsi lu primu et lu octavu iornu a li dissipuli insembli. Et pensumi ki cum la donna nostra lu salvaturi era per tuctu lu tempu ki la donna orava, et crizu ki lu salvaturi nostru cum la donna et cum Iohanni curaturi di la donna, issu stava cotidie. Non tamen pensu continue, per dari locu et tempu a li comoditati di la vita. Opino ancora ki Cristu fichi longu sermuni, et dissi a li dissipuli la sua oracioni, la quali fichi all'ortu, tri volti, et comu ipsu guardau Petru quandu lu gallu cantau et Petru negau, et dissi di lu infernu et dissi longu sermuni exponendu li Scripturi, declarandu la divinitati, lu misteriu di la incarnacioni et lu misteriu di la passiuni, et li cumandamenti et insignamenti di la fidi. Et cussì tocca santu Luca in lu so evangeliu, ultimo capitulo: #«Hec sunt verba que loqutus sum ad vos cum adhuc essem vobiscun, quoniam necesse est impleri omnia que scripta sunt in lege Moysi, profetis et psalmis de me»,@ etc© Ancora mi pensu ki non fu iornu in lu quali lu signuri non fussi cum alcuna particulari cungregacioni di li disscipuli, $147$causa ka cunvinia Cristu cumpliri zo ki dissi: #- Ubi fuerint duo vel tres congregati in nomine meo, ibi ego sum in medio eorum».@ Set kisti particulari apparicioni scriviri non era bisognu. %XXVIII, 3. Set dubium: Quandu Cristu non era cum li disscipuli per killi quaranti iorni, ubi era? Respondeo: Di kistu non avimu dictu di Santa Scriptura; licitu esti a nui opinari lu plui cunvinivili modu. Parimi ki lu salvaturi era cum la mandra di li humani spiriti salvati, cum Adam et Abraam, Ysaac et Iacob et li autri iusti, cum Iohanni Baptista et Zacharia et Simeoni. Et imperzò ki killi spiriti eranu beati et glorificati, et Cristu era beatu comu semper fu et era glorificatu, resussitatu gluriusu, Cristu plu tempu era cum li spiriti gluriusi, et minu tempu era cum li homini viaturi, viandanti a la patria di vita eterna. Set queritur: Quandu lu corpu di lu signuri era in lu sepulcru, si killu corpu era cuniunctu cum la divinitati. Respondeo: Li santi ducturi dichinu (Damascenus #li&. III. c): «Quod semel assumpsit, numquam divisit»;@ et inperzò ki la divinitati una volta si cuniunssi cum lu corpu di Cristu et cum l'anima di Cristu, mai non fu lu corpu nè l' anima diseparata nè disiuncta da la divinitati. Item, Augustinus, &CContra Felicianum&c, #et magister recitat in III libro, d. XXII: «Christus in sepulcro carnem suam non deseruit».@ Item, Christus in lu sou santissimu corpu meritau murendu: non divia essiri diseradatu da la divinitati in lu sepulcru. Item, Paulus dichi: #«Nessitis quia corpora vestra templum sunt Spiritus Sancti?».@ Et pro tanto la fidi di la ecclesia hunirrà li santi reliquii di li santi, comu habitaculu di lu Spiritu Santu: multo magis lu corpu di Cristu in lu sepulcru era cuniunctu cum la divinitati. Item, raxuni mustra ki zo ki Deu fa per dunu di gracia non manki si non per culpa; cum igitur per summa gracia Deu sì $148$cuniunssi cum sì la humanitati di Cristu lu quali mai non commisi culpa, semper la divinitati fu cuniuncta cum lu corpu di Cristu in la sepultura. Set dubium: Ki operava la divinitati in lu corpu di Cristu mortu? Sepe avimu dictu ki Deus penetra et trapassa omni cosa creata, et plui esti intimu Deu a li cosi creati ki non esti intima la luchi di lu suli a l'airu; ka lu splendur di lu suli non trapassa la materia di l'airu, la divinitati trapassa et illabitur ad omni cosa creata tucta, #secundum totum et secundum omnem partem.@ Et sic, per ben ki tucta la divinitati sia cum mi, non tamen eu su cuniunctu cum la divinitati, ka la divinitati non mi esti quasi forma. Exemplum: nullu ki alcuna cosa sacha, dubita ki Deu poti mectiri la mia sciencia in la mia bursa; non tamen per zo la mia bursa siria savia. Cussì nullu dubita ki Deu purria mectiri l'anima mia intra una rocca; non tamen siria killa rocca animata, ka l'anima non siria in killa rocca comu forma. Addunca, per tal ki la divinitati sia cuniuncta cum lu corpu di Cristu a lu sepulcru, non basta ki la divinità penetri et trapassi tucti li parti di lu corpu di Cristu, ma cum kistu cunveni ki la divinitati operi in lu corpu di Cristu comu forma. Esti addunca questioni: Ki operava la divinitati cuniuncta in lu corpu di Cristu? Respondeo: La forma naturali a lu cumpositu duna essiri et denominaciuni (oy nomu), cunsirvari et viviri, moviri et sintiri; la divinitati, quasi forma di lu corpu di Cristu, non dava sintimentu, movimentu nè vita a lu corpu di Cristu, ma li dava conservacioni et nomu, kì vere si dichia et era corpu di Deu; et sic li dava unu essiri, kì killu lu quali sicundu natura humana vivu era corpu di Iesu, sicundu natura divina killu corpu humanu era corpu di Deu. Item, comu alcuna cosa esti focu et non pò dar focu ad altrui, comu esti unu pichulu focu, et alcuna cosa esti focu et poti dari focu ad altrui, comu $149$esti un grandi focu: cussì alcuna cosa esti vita, et non pò vivificari ad altrui. Comu la vita di la chima di l'arburi et alcuna cosa esti vita et poti dari ad altru vita, comu esti la vita di la radicata ki dà vita a ssì et a l'arburu et a lu fructu, cussì alcuna forma duna essiri a ssì et ad autri, et viviri a ssì et ad autru, comu l'anima duna essiri a ssì et a lu corpu et duna vita a ssì et a lu corpu, et lu corpu meu esti vivu per la vita di l'anima mea, et esti una vita la vita di lu corpu miu et di l'anima mia (et non dui viti), et lu corpu meu avi essiri per l'essiri di l'anima mia, et non su eu dui essiri, ma sunu unu essiri per lu essiri di l'anima mia, la quali esti vivu essiri, et killu vivu essiri comunica a lu corpu meu vivu. Sic la divinitati esti unu essiri transendenti vivu infinitu, et duna essiri a Iesu vivu infinitu transendenti, et Iesus vivu transendenti infinitu non fa dui essiri infiniti transendenti cum lu divinu essiri; ma unu essiri transendenti infinitu divinu, Deu lu comunica cum Iesu, comu l'anima comunica unu so essiri a lu corpu, et dui (corpu et anima) vivinu et sunu per una anima, et sunu dui: unu homu per una anima. Cussì Iesu et Deus sunu dui: homo et Deus, unu Deu per una divinitati, la quali comunica lu essiri divinu a la humanitati, comu l'anima comunica lu essiri vivu et racionali a l'omu et a lu corpu. Stultu homu sirria killu lu quali dichissi: - Lu meu corpu non esti vivu. - Comu addunca esti vivu? La vita di l'anima viva lu fa essiri vivu, et non dui vivi ma unu vivu; cussì la divinitati esti essiri et quasi forma infinita transendenti informativa et informanti, comu a ssì plachi, non per necessitati di natura. Et kista divinitati quasi forma duna a lu corpu di Iesu in lu sepulcru, mortu di morti humana, separata l'anima racionali da lu corpu di Iesu a lu sepulcru, li duna essiri corpu di Deu et denominari et nomu, et dichissi et esti corpu di Deu, et cunservassi da corupcioni per virtuti di la divinitati. Et eccu zo ki operava la divinitati in lu corpu di lu signuri mortu. Et si a la divinitati avissi plachutu et necessariu fussi $150$statu, la divinitati aviria datu ipsa per sè cum kisti operi: viviri et movimentu et sintimentu et cunucximentu et omni operaciuni la quali l'anima racionali opera in lu corpu, eu crizu ki la divinitati sula possa operari in unu corpu humanu. Et cui alcuna cosa cunucxi #&"quicquid potest causa inferior potest et superior remota inperfectione et nobiliori modo, quicquid potest Deus mmediante causa secunda potest facere se solo et nobiliori modo&";@ addunca si Deu cum l'anima racionali poti vivificari kistu corpu, Deu senza l'anima racionali poti vivificari kistu corpu, verum non fu necessariu, nè utili, nè cunvinivili. Et ideo la divinitati, quasi forma, infusi quantu volsi et quantu cunvinni, et dunava a lu corpu di Iesu mortu essiri et nomu kì si dichia et era corpu di Deu, et cunsirvavassi per quasi forma di divinitati cunservanti. Item, per meglur cunuxiri kista binidicta unioni di lu corpu et di la divinitati di Cristu, nota ki dui potinu viviri per dui diversi viti, comu tu et eu; et unu poti viviri per dui diversi viti, comu piru insitatu supra pumu vivi per vita di piru et per vita di pumu. Et dui potinu viviri per una vita, comu lu corpu et l'anima sunu dui et vivinu per una vita, per una vivificanti anima; cussì Deus et beata virgo sunu dui et vivinu per dui diversi viti: Deus per la sua divinitati la quali esti issu midesmi, et beata virgo per la sua anima beata. #Set Iesus, ille homo erat unus Deus, mediator Dei et hominum, homo Christus Iesus, unus mediator, unus Deus, una persona composita vel melius apposita:@ vivia per dui viti. Iesus homu appostu a la divinitati, vivi vita humana et vita divinitatis, et divinitas li duna essiri Deu, et sunu dui naturi in unu existiri, in una persuna, comu pumu et piru insitatu supra pumu sunu unu arburu, et melius et verius Iesus et Deus filius sunu una persuna. Set, #III@, lu corpu di Iesu et Deu sunu dui, et putianu viviri per una vita divina, unificanti Deu killu corpu et null'autra cosa vivificanti killu corpu. Set Deu in lu sepulcru a lu corpu di Cristu non influcxi vita, ma li infusi essiri et $151$cunsirvari et nomu et denominari, sicut dictum est. Item, nota ki omni naturali forma, quandu informa, duna essiri et nomu; et quandu si muta forma, si muta nomu: comu l'acqua torna focu et non si clama acqua ma si clama focu, cussì la divinitati dunava a lu corpu di Cristu essiri divinu et nomu &"in obliquo&" #- dicunt doctores -,@ kì li parti avinu denominacioni &"in obliquo&", non in rectu. Unde, lu corpu non si clama homu, ka esti parti di l'omu; similiter, la manu si dichi manu di homu, ka esti parti di homu. Et similiter, lu corpu in lu sepulcru era corpu di Deu, ka era parti; et non si dividiri kistu corpu, esti Deu. #Dicit tamen@ Augustinus, &CSuper Iohannem&c omelia #LXXV: «Non enim homo Christus non dicitur filius Dei quod etiam sola caro eius in sepulcro meruit appellari. Nam quid aliud confitemur, cum dicimus credere nos unigenitum filium Dei qui sub Poncio Pilato crucificxus est et sepultus? Quid enim sepultum est, nisi caro sine anima? Ac per hoc cum credimus in Dei filium qui sepultus est, profecto filium Dei dicimus et carnem que sola sepulta est». Hec@ Augustinus #ibi. Ex quo apparet@ ki Augustinu dichi quod lu corpu di Cristu in lu sepulcru erat Deu et figlu di Deu. Et eu cum Agustino dicu ki lu corpu di Cristu in lu sepulcru era corpu di Deu, et lu corpu di Cristu in eodem sepulcro era Deu. Et si tu voi sapiri si lu corpu di Cristu, non factu novu miraculu, fussi statu corruptu oy putrefactu, respondeo ki non sirria statu corruptu, conservante la divinitati comu forma conservativa et donanti lu essiri infinitu et transendenti. Set, ancora, si Cristu non avissi vulutu, per forza di tormenti non sirriadivisa l'anima sua da lu corpu suo. Causa est, quia nullu poti muriri si Deu non voli; addunca Cristu muriu ka issu volsi, et si ipsu non avissi vulutu, l'anima non si aviria partutu da lu corpu. Item, si Cristu avissi cunsentutu ki l'anima beata di Cristu mandassi li doti soi in lu corpu di Cristu, lu corpu di $152$Cristu sirria statu impassibili et immortali. Addunca, per zo muriu, ka volsi; non per forza di tormenti. Item, Cristu fu mortu cum gran gridu, lu quali non poti fari homu ki naturalimenti mori. Item, Cristu muriu sì tostu, ki Pilatus si miraviglau; addunca plui tostu muriu ki naturalmenti non siria statu mortu: non addunca per forza di tormenti fu l'anima separata. Item, Iohannes, #X@, dichi: #«Potestatem habeo ponendi animam meam et iterum sumendi eam, et animam meam nemo tollit a me».@ Et si alcunu argumenta contra mi cussì: - Cui non mori per forcia di tormenti, ma mori per sua voluntati, illu si auchidi a si midesmi; addunca Cristu fu michidaru di si midesmi -, respondeo: Christus per la virtuti divina avia potestati di non muriri. Item, per li doti di la beatitudini, comu poi dirimu, avia potestati di non muriri; per la gracia di la originali iusticia, avia illud idem. Set Christus avia lu corpu assumptu cum passibilitati et cum mortalitati per sua voluntati, et ideo quandu Christus vulia lassari la natura operari et patiri la humana natura, patia morti. Et sic li tormenti lassati operari da la vuluntati divina et racionali di Cristu, induchianu morti. Addunca Cristu non si alchisi illu, si illu permisi ki altru lu alchidissi. Sunu ancora alcuni li quali sì dichinu ki si Cristu non fussi statu mortu di morti violenta, siria statu mortu di morti naturali et di viglicia. Et a zzo intendi ki Addam putia non muriri si illu non avissi mai peccatu, ka la morti esti soldu di lu peccatu, comu dichi Paulus, &CRomanos&c #VII s: «Stipendia peccati, mors».@ Et Adam putia muriri peccandu; set omni beatu in la resurrectiuni non purrà muriri: comu lu corpu di lu chelu non poti essiri corruptu, lu corpu di lu beatu non poti essiri taglatu. Unde, comu l'airu poti essiri corruptu et firutu et divisu, et non la luchi, cussì un corpu glurificatu, santu Dimetriu - mectimu - armatu, li soi armi purrianu essiri perchati, la sua carni non putiria essiri perchata nè firuta. Item, comu li corpora trium $153$puerorum non poteru essiri arsi in la fornachi, cussì li corpora di li beati non potinu essiri tucti corrupti nè morti. Li nostri corpora non potinu non muriri, lassati a llor natura, et avinu necessitati di muriri; lu figlu di Deu, quandu prisi carni humana, illu prisi tali carni quali a ssì placci di richipiri, et quali si cunveni a sì et a nui et a nostra redempciuni. Et inperzò ki a ssì non cunvinia richipiri carni peccatrichi, Cristu assunsi carni innocenti, comu fu facta innocenti la carni di Adam et di Eva, quandu Deu li formau cum li soi manu. Ma inperzò ki carni glorificata et carni ki non putissi patiri et muriri non era carni cunvenienti a nostra redempciuni, Cristu assunsi carni innocenti et carni passibili et mortali; et kista sua mortalitati assumpta siria stata morta, perzò ka illu cussì volsi assummiri carni mortali, eceptu ki Cristu kista sua mortalitati non avissi vulutu per voluntati divina et doti di gloria et gracia preservari, comu preserva Enoch et Helyas vegli per virtuti et per gracia. Et sic dichinu ki si Cristu invichatu non avissi vulutu muriri, non siria mai mortu. Et si Cristu avissi vulutu lassari a sua naturali disposicioni la carni mortali, Cristu inviglatu siria statu mortu; verum la divina vuluntati non aviria mai vulutu ki Cristu per veglicia fussi mortu, ka killa morti non siria stata utili nè a ssì nè a nui, nè cunvinivili a la divina persuna ki moyra senza fructu. Set queritur ancora: Si l'anima di Cristu, separata da lu corpu di Cristu, era cuniuncta cum la divinitati, ki opera la divinitati in l'anima di Cristu? Respondeo ki l'anima di Cristu mai non fu diseparata da la divinitati di Cristu; et cussì dichi lu maystru di li sentencii, #III@ libro #d. XXI@, et allega Augustinus &CSuper Iohannem&c omelia #X: «Verbum divinum nunquam deposuit animam, ut esset anima separata a Verbo».@ Et a zo fainu li raxuni, li quali dissimu supra, ki lu corpu di Cristu mai non fu separatu da la divinitati. Set dubium: Ki operava la divinitati in l'anima di Cristu $154$cuniuncta? Respondeo: Imperzò ki eu cunucxu ad ochiu la carni et li ossa, eu possu multu ben cunuxiri ki opera l'ossu cuniunctu cum la carni, comu eu cunuxu ki l'ossu fa la carni plui forti. Et viyu multi avantagi, li quali richipi la carni cuniuncta cum li ossi et cum li nervi, kì meglu opera carni cum ossa et cum nervi cuniuncta, ki non opera carni s'illa fussi sula. Undi, si la mia manu fussi sula carni, la mia carni di la manu non putiria operari sì beni comu opera cuniuncta cum ossa et nervi. Cussì, si eu cunuxissi ad ochu et intuitive l'anima et la divinitati di Cristu, eu vidiria meglu ki opera la divinitati in l'anima di Cristu. Dico tamen alcuni operi di la divinitati in l'anima di Cristu. Et primo, ki si un corpu gravi (exemplu, una petra) si poti moviri in iuso per qualitati naturali propria, per la sua gravitati et per lu so pisu et ancor per virtuti extranea, comu quandu alcuno gicta la petra cum gran forcia da suso in iuso, cussì non pari extraneu a cui intendi ki l'anima di Christo per propria virtuti naturali viva et sia incorruptibili, et ancora viva et sia incorruptibili per la vertù divina, la quali esti quasi forma di l'anima di Cristu. #Sic dicam quod reflecxio motus sursum et deorsum causat quietem mediam, per@ Aristotelem #8@ &CPhisicorum&c, #«que quies licet sit imperceptibilis, per causam extrinsecam posset continuari ad moram perceptibilem, ut si fabam assendentem obviantem lapidi molari dessendenti aliquis lapis magnus sequeretur impulsus a virtute magna que faceret morari fabam et lapidem molarem dessendentem». Item, actus intelligendi et visio et delectatio . . . . . . . . . . , et VIII@ &CPhisicorum&c: #«Inconveniens est generatum mocx corrumpi et nullo opere permanere, licet de propria natura durent per tempus, adhuc per virtutem extrinsecam possent durare per tempus maius».@ Et cussì, comu unu accidenti pò durari per virtuti intrinseca et extrinseca, cussì una forma substanciali poti durari per virtuti propria et per virtuti divina. Et cussì l'anima di Cristu, $155$la quali per virtuti naturali et propria vivi immortali, apta, nata, semper vivere. Cussì per virtuti divina, a cui si appoya comu focu in ferru, richipi potencia di essiri et cunservacioni plui forti et plui nobili ki non avi per propria natura. Duna addunca la divinitati a l'anima di Cristu essiri nobili et transendenti et denominacioni nobili comu parti, et esti et dichisi anima di Deu, et vivi vita propria et per vita di Deu, et conservatur virtute propria et per virtuti di Deu, et avi potencia motiva et exequtiva et operativa, maiuri perzò ka si appoia a la persuna divina. Item, lu persicu esti di sua natura arburi fragili, ma si fussi insitatu supra piru aviria virtuti durativa, et duriria plui insitatu supra piru ki si lu persicu stassi per sì sulu; cussì l'anima di Cristu per sua virtuti naturali non esti tantu forti quantu unu angilu. Set per la cuniuncioni la quali avi cum la divinitati, ipsa esti plui forti ki tucti li creaturi puri. Set dubium: Si l'anima di Cristu avi potencia infinita, et si l'anima di Cristu esti omnipotenti. Respondeo: L'anima di Cristu si poti cunsiderari (et nui putimu parlari di issa) oy sicundu ki illa esti pura anima, oy sicundu ki issa esti anima di Deu. Sicundu ki issa esti anima pura, non avi potencia infinita nec esti anima omnipotenti; set sicundu ki ipsa esti anima di Deu, ipsa esti omnipotenti; ka, dici la philosophia, sicut res se habet ad esse, ita se habet ad operari: set Deus et anima havinu unu essiri, addunca avinu unu putiri et unu operari. Exemplu: una spata per sè potiria operari pocu, ma cuniunta a la manu di lu iaganti faria tanta forcia quanta esti la forcia di lu iaganti. Et multo magis, l'anima di Cristu cuniuncta cum la substancia, persuna et virtuti di Deu, putiria operari comu Deu. Set dubium: Si l'anima di Cristu cuniunta cum la divinitati poti adnichilari a ssè et poti creari a ssè. Respondeo: Deu poti adnichilari l'anima di Cristu, ka Deu la pocti $156$creari et Deu contingenter la cunserva et opera fora di la sua natura perzò ka li plachi; unde, si Deu vulissi, putiria adnichilari l'anima di Cristu, licet non cunvegna adnichilari l'anima di Cristu et may non adnichilirà l'anima di Cristu, quia qui non amanti dedit esse, amanti non auferet esse; ma ki mai non adnichilirà l'anima di Cristu, zo non aveni perzò ka Deu non poti, ma aveni perzò ka non cunveni. Set l'anima di Cristu cuniuncta cum la divinitati non pò creari sè, quia quod factum est, dum est fieri non potes; nè l'anima cuniuncta cum la divinitati si poti sì adnichilari, ka non poti insembli essiri et non essiri, ka putiri adnichilari mecti essiri, et adnichilari leva essiri pro eadem mensura. Igitur ex dictis potisi vidiri ki l'anima di Cristu cuniunta cum la divinitati richipi da la divinitati essiri et cunservari et denominari et putiri omnipotenti et nobilitati supra tucti li creaturi, sickì tucta la creatura adura l'anima di Cristu et riviricxsi comu anima di Deu. Et forte lu propheta cussì intisi quandu dissi (&CAmos&c #VI d): «Iuravit dominus in anima sua»,@ id est: iurau Deu in l'anima di Cristu. Item, la divinitati opera in l'anima di Cristu, kì l'anima di Cristu vidi Deu et vidi la menti divina, et comu lu intellectu meu cuniunctu cum la fantasia mia si reflecti a la fantasia mia et intellegit versionem ad fantasma, cussì l'anima di Cristu intellegit elevandusi a lu intellectu divinu; unde, comu lu meu intellectu intendi tuctu zo ki esti in la mia fantasia discurrendo per tucta la mia fantasia, cussì l'anima di Cristu discurri per tucta la memoria divina, et la divina memoria esti noticia di l'anima di Cristu comu habituali. Id est, comu zo ki esti in la mia memoria bene et clare a mi sta recitarilu, cussì zo ki esti in la memoria divina, l'anima di Cristu a ssì sta di recitarilu et di vidirilu et di proferirilu, et multo melius. Item, comu lu appetitu sensitivu non si discorda da lu appetitu intellectivu in homu innocenti et sanu et santu, cussì l'anima di Cristu non $157$si discorda et semper si cuncorda cum la vuluntati divina, et sunu dui vuluntati et unu volenti, ka Deu et l'anima di Cristu sunu dui in unu essiri, comu accidenti et substancia. Exemplum: homu blancu. Altru esti homu, altru blankictia, et tamen unu essiri et unu sussistiri esti homu blancu. Cussì l'anima di Cristu: una natura distincta da la divina persuna, et existi altru essiri; existiri avi l'anima et altru la persuna, et unu subsistiri avi Deu cum l'anima di Cristu. Et philosophia sa multu beni quod duo nec habent duo esse essencie et duo esse existencie, et natura subiecti et accidentis habent unum esse sussistencie; et sic dico ki l'anima di Cristu voli et Deu voli, et sunu dui vuluntati et unu volenti. Querunt doctores si Iesus in lu tempu di la morti sua era homu, et si Deus in killi tri iorni cessau ki Deu non era homu. Respondeo: Clarum est per li dicti di supra ki Deus in illo triduo era incarnatu, et Deus in illo triduo era animatu. Ma Deus in killi tri iorni non era homu, ka homu esti quandu l'anima sua esti cuniuncta cum lu corpu humanu comu forma. Item, Deu in killi tri iorni era homu mortu per la fidi, cruchifixus mortuus et sepultus; et homu mortu non esti homu, ma esti mortu. Item, Iesus in illo triduo, si vidia et audia, non era homu mortu; si non vidia et non audia et non parlava et era homu, siria statu homu surdu, mutu et checu. %XXVIII, 4. #Set querunt doctores quanto tempore anima Christi fuit in inferno.@ Respondeo: La Santa Scriptura di kistu non ni informa. A nui è licitu opinari probabiliter; et a mi pari ki quanto tempore Cristu supra terra fu mortu, tanto tempore l'anima di Cristu cuniunta cum la divinitati fu in possessioni quasi corporali di la signuria di lu infernu. Set, ki fichi a lu infernu? Respondeo: In lu infernu sunu $158$tri loki: infernu, purgatoriu et lu limbu; et, #IIII@, lu sinu di Abraam, secundum Scripturas. Christus ergo secundum animam dessendit ad inferna inferiora et ligavit lu demoniu; &CApocalissi&c #XX: «apprehendit draconem, serpentem antiquum, qui est dyabolus et Satanas, et ligavit eum».@ Kistu dictu multu si cunveni essiri verificatu di Cristu in lu so dissindiri ad infernu in lu locu di lu purgatoriu - dichi magister Riccardus de Mediavilla ordinis nostri - quod apparet probabile ki Christus expoliasset totum purgatorium, licet autri ducturi dicant aliter. Salvo meliori iudicio, eu mi tegnu cum kista opinioni; racio, ka lu propheta (&COsee&c #XII d@) dichi: #«O mors, ero mors tua; morsus tuus ero, inferne!»,@ et santu Gregoriu dichi ki comu cui muccika parti pigla et parti lassa, cussì Cristu da lu infernu parti piglau et parti lassau. Lassau li morti in mortali peccatu, piglau li morti in gracia digni di pena purgatoria. Item, Augustinu in &CEpistola ad Evodium&c, #inter principium et medium: «Quomodo intelligatur Abraam in cuius sinum pius pauper ille sussceptus est in illis fuisse doloribus ego non video, et parum post ipsos inferos non potui uspiam Scripturarum in bono appellatos reperire. Quod si nusquam in divinis auctoritatibus legitur quid utique sinus ille Abrahe, secrete cuiusdam quietis habitacio, aliqua pars inferiorum esse credenda est». Et paucis interpositis, subiungit: «Set quia evidencius testimonia et infernum commemorant et dolores, nulla causa occurrit cur illo credatur venisse salvator nisi ut ab eis doloribus salvos faceret». Hic habes quod sinus Abrahe non est pars inferni,@ et ki Christus liberau alcuni da l'infernu; addunca liberau da lu purgatoriu. Set, de lu limbu, si Cristu liberau killi li quali mureru in sulu originali peccatu, comu foru li parvuli li quali in lu diluviu mureru; et li cunsimili, li parvuli li quali non foru circuncisi? A mi pari ki non foru liberati. La causa stecti, kì si killi foru liberati, et non killi li quali morinu senza baptismu poi la morti di Cristu, migluri cundicioni avirianu killi ki $159$mureru innanti Cristu ki kisti ki morinu poi di Cristu. Si vero altru dichissi ki kisti et killi sunu liberati per la morti di Cristu, avirianu a diri ki lu baptismu non vali a li citelli. Item, ki cussì su salvati li citelli senza baptismu comu li citelli baptizati. Et ideo sacchi ki cui non esti membru di Cristu per fidi et per virtuti di caritati oy per sacramentu di la fidi di Cristu, non esti salvatu per lu meritu di la passioni di Cristu. Item, sacchi ki Cristu esti capu di tucti li iusti, et tucti li iusti sunu membra cuniuncti a kistu capu; et siccomu da lu capu tucti li membra richipinu vita naturali, movimentu et sintimentu, cussì da Cristu tucti li santi angeli et homini richipinu vita di gracia et cunuximentu di fidi et opera meritoria. Et comu quandu lu membru esti taglatu da lu corpu lu capu non li dà influencia, cussì Cristu non duna gracia a tucti li parvuli, innanti a la passioni di Cristu et poi a la passioni sua, li quali non sunu cuniuncti cum Christo per lu modu supradictu: per fidi et caritati, oy sacramentu di fidi. Sic Christus in lu baxsu infernu ligau lu demoniu; in lu limbu lassau li animi morti cum culpa originali; in lu purgatoriu liberau li purgati, ka zo ki impetranu li suffragii di li vivi, multo magis putia la passioni et morti filii Dei vivi. Item, per triumphu di lu princhipi temporali sunu liberati li captivi non dapnati a morti, iuste; cussì Cristu iuste spoglau lu purgatoriu. Set, li patri santi li quali avianu riposu a lu sinu di Abraam, Cristu li fichi beati di la visioni di la fachi divina, quandu Christus muriu et fu cumplitu: #&"Hodie mecum eris in paradiso&". Set ubi sunt ista loca? In aliis opusculis meis dicxsi,@ et similiter dicu, ki cui sapi philosophia cunuxi ki lu polu meridionali esti lu polu altu di lu mundu, et lu septentrionali nostru esti lu bacxu; igitur, lu infernu bacxu esti circa lu centru di la terra, lu limbu ymaginu eu superiuri a kistu, lu purgatoriu superiuri a lu limbu. Et inanti la morti di Cristu l'anima di lu $160$re Manasses da purgatoriu fu transumpta a lu sinu di Abraam. Lu sinu di Abraam pensu eu a lu oppositu di li nostri pedi, ubi senza pena li animi di li santi patri stavanu cum la gracia di Deu, cum visitacioni angeliki, senza la visiuni di la fachi di Deu. %XXVIII, 5. Set quare Christus non resusscitau puplice? Respondeo: Si Christus avissi resussitatu puplice, oy Cristu aviria factu novelli miraculi, oy no. Et si Cristu non avissi facti novelli miraculi et issu si avissi da capu lassatu piglari, da capu sirria statu cruchificxu; et si da capu fussi statu resussitatu, da capu sirria statu cruchificatu. Multa esti grandi la prova di li homini impii ki si volu iustificari in loru opinioni et vidiri et iudicii, et volinu non essiri ripresi, ma vinchiri et riprindiri. Si vero Cristu avissi factu miraculi et avissisi representatu a lu templu, et nullu lu avissi pututu tuccari nè accustari, oy nullu aviria cridutu, oy alcuni. Si nullu avissi cridutu, tantu peiu siria statu, kì Cristu resussitau puplicu et nullu lu cridiu. Si vero alcunu avissi cridutu et alcunu no, oy li fidili sirianu stati plui, oy tanti, oy minu. Si li fidili fussiru stati minu, li infidili li avirianu prisi, et morti, et imprixunati; si fussiru statu tanti, li fidili et li infidili avirianu cumbactutu et la loru briga aviria datu inpachu a la predica di lu evangeliu; si vero li fidili fussiru stati plui, avirianu alchisu et mortu et dirubbatu li infidili poki, et sic lu evangeliu aviria incuminzatu da bactagla. Si vero alcunu pensa Cristu divia in tal casu cumandari ki a li infidili nullu fachissi mali, hogi cui sirria ausanti di offendiri a li infidili, cui sirria ausanti di cundempnari li heretichi? Et per consequens nui aviriamu rebelliuni di li doctrini falsi, et non li purriamu licite riprindiri nè conregiri nè puniri contra legem Christi. Sunu etiam autri raxuni li quali tu, lecturi, poi parte pensari: Deu non divi resusscitari $161$per salvari li impii fini a la morti di Cristu, li quali tucti li operi di Cristu vivu dissiru essiri operi di dimoniu, et ancora, corruscante evangelio, dichinu mali di Cristu et di li soi santi. Set perkì stecti Cristu #XL@ iorni in terra? Dicunt docti: Cristu stecti mortu #XL@ huri; a cunsolacioni di li fidili stecti cum issi #XL@ iorni. Item, lu plantu di lu patriarcha Iacob fu quaranta iorni; volci Cristu allegrari la sua famigla #XL@ iorni (&CGenesis&c #L@). Item, li figloli di Israel stectiru #XL@ anni in caminu di intrari a terra di promissioni per pena di #XL@ iorni di transgressioni; Christus, quandu vinni a dari remissiuni, li #XL@ anni reddussi a #XL@ iorni, et in #XL@ iorni stecti in terra, et andau poi #XL@ iorni fini in vita eterna. Set queritur: Perkì Cristu volsi probari et fari prova di la sua resurrectiuni, killu lu quali non fichi prova di la sua incarnacioni? Respondeo: La resurrectiuni di Cristu esti killa opera di Cristu la quali prova tucti li dicti et tucti li facti di Cristu; et inperzò, si la sua resurrectiuni non fussi stata, tucta la sua predicacioni sirria stata anichilata. Si la sua resurrectiuni esti vera, et provata claramenti essiri vera, tuctu zo ki dissi et fichi si mustra essiri veru. Unde optime dichi santu Bernardu ki Iesu Cristu vulendu richipiri martiriu lu quali fussi factu ad hunur di Deu signuri (&"Eu faczu tucti operi di virtuti: humilitati contra superbia, puvirtati voluntaria contra avaricia, virginitati perpetua contra lucxuria, mansuetudini contra li inimichi contra la invidia, abstinencia contra la gula, paciencia contra omni ira, fatiga santa contra pigricia, predicacioni vera per insignari li homini ad cunuxiri li divini viritati, paciencia cum passioni di omni mali per exemplari ad tucta paciencia&"), divia viniri oculta la sua divina excellencia. Et ideo, si Cristu fu cunchiputu de Spiritu Sancto, natu de Maria virgine, kistu divia essiri ocultu. Item, si Cristu fu prisu et mortu, divia essiri ocultata la divinitati, aliter non siria passa et cruchifissa la humanitati. Et ideo $162$quasi #VII@ sigilli foru a cludiri in la vita di Cristu la sua divinitati, li quali foru rupti et aperti, declarata la divinitati di Cristu per la resurrectiuni sua santa et mirabili. Lu primu sigillu lu quali sigillava et ocultava la Christi divinitati fu l'anellu di la desponsacioni di la matri, comu si dichissi: cunchiputu et natu di desponsata, non sirrà de virgini natu. Lu #II@ sigillu, quandu Cristu natu fu tachariatu, comu si dichissi: infanti tachariatu non sirrà Deu increatu. Lu #III@ sigillu fu quandu Cristu diiunau, essiri affammicatu; lu quali sigillu lu dimoniu volci rumpiri et non lu pocti aperiri, comu si dichissi: homu affammicatu non sirrà Deu veru. Lu quartu, quandu fu ligatu. Lu #V@, quandu fu clavatu a la cruchi. Lu #VI@, quandu fu mortu et lanzatu, comu si dichissi: homu cruchifissu, mortu et lanzatu non sirrà Deu vivu. Lu #VII@, quandu Cristu fu sipillutu et lu corpu fu a lu sepulcru sigillatu; comu cui dichissi: Septi sigilli ocultanu ki Cristu non esti Deu; solvi kisti #VII@ sigilli, et mustrati, si tu poi, Deu, et sirrai cridutu et aduratu per Deu. Resussitau da morti a vita Cristu, et fu cridutu et aduratu per Deu, et sic si verifica lu dictu di Iohanni evangelista: #«Ecce vicit leo de tribu Iuda, et dignus in iudiciis est aperire librum et solvere VII signacula eius».@ Vinsi Iesu Cristu la morti resussitandu, et ruppi tucti li argumenti ki mustravanu la sua humanitati non essiri cuniunta cum la divinitati, et fu truvatu dignu di essiri cridutu zo ki illu avissi dictu, di essiri cridutu per veru; et sic si mustrau resurgendo, essiri veru Deu killu lu quali morendo dissi: - Eu su figlu di Deu. - Kistu articulu addunca, provatu, prova tucti; et imperzò Cristu lu divia provari. Set queritur si kistu articulu fu sufficienter provatu, et videtur quod non, ka tucti kisti apparicioni potinu essiri facti per illusioni diabolica; ergo respondeo: Kista prova fu sufficienti a li homini devoti et disscipuli et docili et benivoli. Ma a li malivoli et a li reprobi non si poti dunari prova, ka li malivoli sunu promti inanti muriri ki cridiri: exemplu di $163$Farauni in Egyptu sucta Moysè, ki non cridectiru fina ki annigaru in lu mar Russu. Exemplum di Datan et Abiron et di Chore et di li iudei a lu desertu, ki la manna maniaru anni quaranta, aqua bibiru di la rocca sicca #VI@ chentu milia homini et li loru bestii, et non cridectiru. Attamen li disscipuli di Cristu maniaru et bibbiru cum Cristu, viddiru et parlaru cum Cristu, tuccaru Cristu, et lu Spiritu Santu li certificau dintru; et comu Abraam fu certificatu ki killu lu quali li dissi: - Alchidi to figlu - era Deu vivu et veru, comu li propheti foru certificati ki killu ki li revelava era Deu veru ki non li ingannava, cussì li disscipuli di Cristu foru certificati di la vera presencia di Cristu. Set queritur si li disscipuli, li quali dubitaru, fichiru cunfirmacioni di nostra fidi. Respondeo: Senza dubiu dubitatum est ab illis ne dubitaretur a nobis, minus michi Maria Magdalena prestitit que citius credidit quam Thomas qui diu dubitavit. Set dirrà lu adversariu: - Eu non crizu a Maria, eu non crizu a Tumasi. - Respondeo: Tu non cridi, ka in tuctu si discridenti: tu non cridi a li propheti, tu non cridi a li evangelisti, tu non cridi a li disscipuli, tu non cridi a la ecclesia; tu non cridirissi si tu lu vidissi. Tu non lu cridirissi, si angilu, si dimoniu, si Deu ti lu dichissi, ka ancora li homini perversi dubitirianu: - Cui mi parla, cui esti? Esti Deu? No. Esti angilu bonu? No. Esti dimoniu? Non li diyu cridiri. Esti Iesu Cristu, lu quali eu viyu? No lu voglu cridiri, et non lu criyu. - Unde Academicus dubita si illu vigla, dubita si illu mania. Et cui non voli cridiri, lu focu lu poti ardiri et non lu poti fari cridiri. Unde Augustinus: «Omnia quisque potest nolens credere, autem nonnisi volens». Set li santi apostoli, li quali alcuni videru et crideru et alcuni li quali non videru et non crideru fini ki videru, scrivinu a nui: «Quod vidimus et audivimus et perspecximus et manus nostre contregaverunt de Verbo vite, hoc anunciamus vobis». Id est: Zo ki nui viddimu et audivimu et suctilmenti rividimu et li mani nostri tuccaru de lu Verbu increatu incarnatu lu quali $164$ni dissi et parlau et promisi eterna vita, kistu vi ndi dichimu. #Set adhuc dico quod Christus suam resurrectionem probavit evidenter; quia evidens noticia est que ex qualibet causa probabili sue negacionis redditur esse vera. Sic, non est vera resurrectio Christi quia disscipuli deceperunt: set disscipuli non deceperunt, ergo vera est resurrectio Christi; et ita de similibus. Item, sicut ex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .@ Set queritur: Cui merita plui: killi li quali viddiru et cridectiru, oy nui li quali non viddimu et credimu? Respondeo: Lu signuri dissi a Thomasi: - Quia vidisti me, Thoma, credidisti; beati qui non viderunt et crediderunt. - Et non dissi: #&"minus beati (vel magis beati) qui non viderunt et crediderunt&".@ Et a mi pari ki non merita minus killu lu quali cridi cum sennu et cum grandi raxuni, ki killu lu quali cridi puramenti et simplichimenti; aliter studiari in theologia sirria mancari lu meritu. Item, quantu omni opera meritoria esti accumpagnata di plui virtuti, tantu esti plui virtuusa; addunca si lu simplichi cridi cum firma fidi et lu licteratu cum maiuri argumenti, li crixi, radica et cunfirma la fidi; non manca di meritu. Unde, si Maria viddisi cunchipiri et Tumasi viddi Cristu resussitatu per lu visu et per lu tactu certificatu, non mi pari ki manki lu loru meritu. Si alcunu dica: - Si dichi: #«Nec fides habet meritum cui humanum prebet experimentum»@ -, respondeo: Quandu lu experimentu va innanti a la fidi, lu experimentu esti causa di la fidi; et quandu accumpagna la fidi, intandu pocu oy nenti $165$meritu avi la fidi. Exemplum: eu non criiu Cristu essiri santu fini ki eu non viyu ki issu illumina lu checu natu; kista esti pocu meritu et pocu fidi. Et esti simili a killu ki non voli cridiri nè acridiriti senza pignus, et a killu ki non si poti irgiri oy sustiniri senza bastuni. Cussì kistu non pò cridiri senza raxuni; ma quandu la fidi va innanti a lu experimentu, et homu innanti cridi et poi richipi experimentu et prova, et per lu experimentu si cunforta la fidi, intandu non manca lu meritu di la fidi et crixi la fidi, et inforzassi per lu experimentu la fidi. Ad propositum, la matri santa et lu apostolu santu cridianu innanti lu experimentu di lu cunchipiri et di lu tuccari di li plagui; et imperzò lu experimentu et l'argumentu sì esti fortificamentu di la fidi et criximentu, et non mancamentu; et esti simile, poi ki la viti fa germini et l'arbuscellu nacxi, tu la ligui a lu palu, et illa crixi et inforza, et da venti non si dampnaia. %XXVIII, 6. Set queritur si natura poti fari unu homu resuscitari. Respondeo: Per tal ki li illicterati li quali avinu pocu arti et bonu ingeniu possanu profectari, dicu ki la scola di Platuni dichi veru di zo ki sicundu natura da hiczà a trentaseimilia anni lu mundu superiori (id est lu chelu) retornirà a kistu midesmu puntu et a kista midesma fachi, disposicioni et ordini. Et la doctrina di Aristotili et di Platoni dichi: #Cum agens fuerit unum et materia una, effectus non erit diversus.@ Exemplum: Da hiczà ad unu annu lu suli sirrà a prima hura in kistu propriu signu et puntu, et kista fenestra in kistu propriu signu; addunca lu splenduri di lu suli intrerà per kista fenestra da hiczà ad unu annu a la prima hura. Et sic dichi la scola di Platuni: da hiczà a trentaseimilia anni siranu tucti li causi di lu chelu per unu modu come suno ora; addunca li effecti serannu per unu modu come sunu ora; $166$et sic da hiczà a trentaseimilia anni eu scriverò kista medesmi scriptura la quali eu scrivu mo'. Item, dichinu alcuni ki cui prindissi una apa morta da friscu et sì mictissila al suli supra chinniri tepida, l'apa resussitiria. Et cussì dichinu kisti ki per natura si poti alcuna cosa resussitari in killa midesmi cosa. Aristotili tamen dichi ki una midesmi cosa non poti resussitari in numero killa midesma, ma beni in specie. Unde, la febri di lu secundo parocismo non esti quella midesmi in numero, per ben ki sia simili a killa in specie et natura; Aristotili vero &CDe generacione&c: #«Que corrumpuntur secundum substanciam non reddeunt eadem numero, set specie».@ Di kista questioni eu non parlu in kista exposicioni simplichi, si non ki tantu dicu ki natura non resussitau in idem numero cosa alguna. Et si l'apa morta resussitassi, lu philosophu dirria: Kista non esti killa la quali muriu, ma la natura si ndi generau un'altra simili a quella. Set queritur si Deu poti di nenti creari alcuna cosa; comu la fidi santa catholica et li tri alti secti dichinu ka Deu creau lu mundu, lu quali nenti era innanti ki Deu lu creassi. Respondeo: Si Deu esti omnipotenti, sì pro quia Deu poti fari ki eu non avendu nenti in manu, eu gictassi cum manu una pugnata di fiorini novellamenti da Deu creati; et si zo Deu non poti fari, eu possu plui cosi ymaginari ki Deu non poti fari. Per mo' bastiti, lecturi, kista grossa et clara raxuni, ka omni homu lu quali usa raxuni dichi ki Deu #potest plura facere quam ullus nostri possit cogitare. Non est impossibile apud Deum omne verbum;@ &CGenesis&c #XVIII: «Numquid Deo quicquam erit difficile?» II, quero utrum Deus possit creatum adnichilare.@ Respondeo: Chascunu cunucxi ki plui esti ligera cosa disfari ki fari; undi, si Deu poti de nenti creari tuctu lu mundu, cussì poti tuctu lu mundu disfari ki ritorni in nienti. #III@, quero si Deus poti Adam de nenti factu et a nienti disfactu et retornatu a nienti, si lu poti returnari et far da capu, killu primu Adamu da nienti primo creatu. Et $167$respondeo quod sic, ka ogi da nienti fichi Adamu et riturniaulu in nienti; dumani esti tantu potenti Deu quantu ogi, et Adam sì esti Adam nienti comu fu ogi: addunca lu poti cussì ricreari; id est, da capu creari dumani Adam, comu lu creau ogi. Et sic cui usa raxuni ben vidi ki Deu poti tuctu lu mundu di nenti creari, et tuctu lu mundu in nenti disfari, et tuctu lu mundu disfactu reparari. #IIII@, addunca ben pari ki Deu poti Lazaru mortu resussitari; et cussì non est dubium ki Deu poti Cristu resussitari. Cussì in &C#IIII@ libro Regum&c #c XIII@ legimus ki li ossa di Eliseu resussitaru lu mortu. Item, Helyas resussitau mortu. Item Heliseu; #et ecce verba Legis (&CIIII@ Regum&c #XIII b): «Quidam sepelientes hominem viderunt latrunculos, et proiecerunt cadaver in sepulcro Helisei; qui cum tetigisset ossa Helysei, revicxit homo, et stetit super pedes suos».@ %XXVIII, 7. Set queritur si lu signur Iesu Cristu resussitau cum corpu glorificatu, oy no. Respondeo: Alcunu corpu humanu esti sanu comu lu corpu di Adam primo formatu; et tali corpu poti muriri si illu pecca, et poti non muriri si non pecca. Alcunu corpu humanu esti infirmatu et corruptu per peccatu, comu dichi lu propheta, psalmus #37: «Putreverunt et corrupte sunt cicatrices mee, a facie inscipiencie mee».@ Et tal corpu esti lu nostru, et esti per necessitati mortali, ki per natura non poti non muriri; set Deus poti a tali corpu cuntinuari la vita comu li plachi. Exemplum di Enoc et di Helyas, de lu quali si legi in &CEcclesiastico&c #XLIIII c.: «Enoch placuit Deo, et translatus est in paradisum ut det gentibus sapienciam».@ Alcunu corpu esti sanu et glorificatu, comu lu corpu di $168$Cristu resussitatu. Et tali corpu avi quatru nobili proprietati, quatru nobili doti. Unde lu corpu di Cristu resussitau cum doti di claritati, la quali Cristu mustrau innanti, quandu transfiguratu resplendi la sua facchi comu suli. #II@, lu corpu di Cristu resurgi impassibili et inmortali, kì nulla cosa creata lu pò disfari nè affligiri. Unde Paulus, &CAd Ro©&c #VI: «Christus resurgens ex mortuis iam non moritur; mors illi ultra non damnabitur»;@ per ki Cristu intra una fornachi non aviria mali nè pena, comu li tri, Sidrac, Misach et Abdenago in la fornachi di Babilonia. Et ferru, lancia et spada non tagliria lu corpu suo, ka la virtuti resistitiva di l'anima di Cristu esti plui forti ki omni virtuti activa cuntraria. #III@, lu corpu di Cristu resurgi cum dote di subtilitati, kì illu esti sì subtili et sì penetrativu ki penetra et passa per omni meczu grossu. Unde Cristu resussitau da lu sepulcru clusu, comu Cristu intrau a li disscipuli cum li porti clusi et exiu da lu ventri di la virgini. Et atende, lector, ki nui non dichimu ki lu corpu di Cristu sia suctili comu resca oy comu filu di ramu, nè kista suctilitati esti suctilitati mathematica oy subtilitati di quantitati, ma esti subtilitati di virtuti: comu nui dichimu ki l'oliu esti plui suctili ki lu vinu, kì l'oliu trapassa una tavula di nuchi, la quali cosa non faria lu vinu. Dicu addunca ki lu corpu di Cristu gluriusu poti trapassari per omni pareti di muru et di ferru, non rumpendu lu muru. Et la raxuni sì è kista: quandu dui cosi sunu cuniuncti inseparabiliter, per qual meczu passa l'una cosa, et l'autra similimenti passa; kì sì lu corvu et la sua nigricia sunu inseparabilimenti cuniuncti, ki lu corvu passa volandu per l'airu et la sua nigreccia fa consimiliter. Undi si l'anima di lu beatu esti cuniuncta inseparabiliter da lu corpu di lu beatu, et l'anima di lu beatu non si pò ricludiri per muri nè per serraturi nè per clavaturi, addunca lu corpu di lu beatu trapassirà per virtuti di l'anima omni $169$muru et omni castellu et omni serratura. Et per beni ki nostra ymaginacioni non cunsenta ki un corpu possa passari un muru senza rumpiri lu muru, multi cosi poti arti et natura operari, li quali eu non so ymaginari lu modu come. Unde, si eu non so ymaginari comu eu exissi per una chintura et eu non mi xingissi, comu unu anellu putissi exiri da unu cingulu chintu a mi et non rumpissi lu cingulu nè l'anellu, nullu saviu dubitiria ki divina virtuti non possa zo fari. Et inperzò non est dubium ki lu corpu beatu per virtuti di subtilitati, comu dictum est, poti passari omni corpu grossu siandu integru. Quarto, lu corpu di Cristu et omni corpu gluriusu avi la dota di la agilitati, kì comu l'anima beata poti vulari da terra a chelu, cussì lu corpu glorificatu poti vulari cum l'anima in chelu. Et kistu esti assai imaginabili, ki, si l'anima per virtuti divina, per virtuti di gracia et di gloria poti muntari in chelu et volari per l'airu, ki lu corpu glorificatu inseparabiliter cuniunctu cum l'anima possa vulari per l'airu. Et cussì dichi santu Paulus, &CAd Thessalonicenses&c #IIII c s: «Deinde nos qui vivimus simul rapiemur cum illis in nubis obviam Christo in aera, et sic semper cum domino erimus».@ Atende, lector, ki Cristu avi kisti quatru doti (claritati, subtilitati, agilitati, impassibilitati) per gracia di l'anima gluriusa. Unde, comu l'usu di li duni di l'anima esti subiectu a nostra vuluntati, cussì kisti doti sunu semper in habitu di omni beatu, in habitu di lu salvaturi Iesu Cristu; ma Cristu li usa quandu et comu li plachi; et similiter omni beatu. Unde, quandu Cristu voli, appari claru comu suli; quandu Cristu voli, appari in propria figura, comu apparvi a li disscipuli in propria figura. Cussì, di la subtilitati, Cristu poti exiri per la porta aperta et per lu pariti clusu; cussì Cristu poti andari a pedi et vulari. Set dubium: Cristu resussitau cum li plagui di li mani et di li pedi; come addunca Cristu resussitau inpassibili? Non $170$pari ki homu firutu et homu plagatu para inpassibili. Item, Cristu resussitau et maniau; non pari ki homu lu quali mania sia homu immortali. Item, Cristu resussitau cum visaiu tracaniatu; undi a Maria Magdalena apparvi comu ortolanu, a li disscipuli dui andanti in Emaus a forma di peligrinu: addunca non pari ki Cristu resussitassi veramenti. Item, pari ki Cristu resussitassi oy parissi fantasticamenti. Item, pari ki Cristu resussitatu fachissi minzogna et dichissi menzogna, ka Luca dichi, #XXIIII c.: «Finxit se longius ire».@ Or di kisti dubii dirimu. Dico, primo, ki l'anima esti in lu corpu per ligi di natura; et intandu si lu corpu grossu non si cuniungi cum l'anima subtili et spirituali per spiritu corporali mezanu, comu li ossa si cuniunginu per cartilagini et ligamenti mezani, l'anima si parti et non poti naturalmenti stari cum corpu humano et darili vita. Set l'anima si cuniungi cum lu corpu non per ligi di natura tantu, ma cum kistu per dunu di gracia et di gloria. Et in cutal casu l'anima poti stari in lu corpu perpetualmenti et immortalmenti. Undi in li miraculi di santi ligimu ki multi santi senza aviri lingua parlavanu; et cussì l'anima, firutu lu corpu a morti, vivificava lu corpu di kistu; sepe ligimu et audimus. Et sic dico ki Cristu vivi immortali per spiritu vitali in lu cori, et per caluri naturali in lu corpu et per humidu radicali. Et cum kisti vivi per doti di gracia et di gloria, et per miraculu di Dio omnipotenti; undi vivi in chelu plagatu et firutu, set immortali. Et voli Cristu aviri kisti veri plagui in lu corpu gluriusu in chelu per signu di victoria: &"per kisti plagui cunquestai la santa ecclesia et reimplii lu paradisu, restaurai l'angelica natura; per kisti plagui mustrarò al iudiciu quanto iniquamenti li peccaturi peccaru, et quantu ingratamenti offisiru; per kisti plagui mustrerò a li disscipuli comu crucificxu resussitu, comu eu su idem in numero in $171$la cruchi afissu, in lu sepulcru sipellitu, da morti a vita lu terciu iornu resussitatu&". Al secundu dubiu: Cristu maniau per insignarichi ki la gloria non tracania natura, ma la presupponi; et per insignarichi ki la gloria non li leva potestati ki nui non possamu maniari, ma ni leva necessitati, ki a nui non sia necessariu maniari per sustentari nostra vita. Unde Christus in chelu empireu, cum li autri resussitati, non manianu. Si quis autem vulissi dubitari: Eccu, li beati putirannu maniari; putirannu li beati usari actu carnali? respondeo di no, ka omni actu carnali non si poti operari senza superfluu spiritu, senza superfluu caluri, senza superfluu humidu; et imperzò ki killa armonia beata esti in summa equalitati et in summa temperancia, non ch'è nixuna superhabundancia. Lu statu di la gloria li castifica kì nè necessitati, nè potestati, nè voluntati, nè ymaginacioni, nè passionata memoria poti corrumpiri la virginitati di li beati; et di kistu dicu breviter. Sunt enim genitalia in corpore glorificato sicut papille in pectore masculino. Set queritur: Killu cibu lu quali Cristu prisi, ki ndi fu factu? Respondeo: Cristu vere masticau, ka summa viritati esti; lu cibu vere dixisi a lu stomacu. La virtuti digestiva avi diversi intinciuni, et opera sicundu la intenciuni di la natura. Undi opera di lu cibu digestu carni et sangui et lacti quandu avi a lactari, et simenta quandu havi a generari, et criximentu quandu avi a crixiri, et restauramentu quandu avi a restaurari; et quandu non opera lacti nè simenta nè criximentu, comu in li infanti, non fa simenta, in li masculi non fa lacti, in li vegli non fa criximentu: cussì la virtuti digestiva in li beati non fa cunvertimentu nè gluctinu, ma cridu ki facza rosata et exalamentu perfectu insensibili di tuctu lu pastu. Imperzò ka la virtuti digestiva di lu beatu esti summe vigorosa; et a pocu intinciuni occupata, multu si vigora in la sua virtuti expulsiva. Et per meglu essiri $172$intisu, la virtuti vegetativa, quantu ad cibum, avi kisti particulari virtuti ministranti: primo, avi virtuti appetiva di cibu; #II@, avi virtuti transgluctitiva di cibu; #III@, virtuti digestiva et distillativa di cibu; #IIII@, virtuti sanguificativa in lu ficatu; #V@, virtuti transmectitiva per li vini a li membri di lu corpu; #VI@, rorificativa, kì fa una rusata, la quali suda da li pori di li veni a la carni proxima di li membri; #VII@, di killa rusata fa colla cum li membri proximi; #VIII@, cuniungi kista colla cum li membri; #IX@, li assimigla, et fa di kista colla carni in carni et ossa in ossa et nervu in nervu, et cussì nutrica lu animali; senza lu restanti a diri. Ancora in lu beatu la digestiva mi pari ki opera li sei operacioni predicti, et per rusata subtilissima et per subtilissimu vapuri et fumu insensibili la virtuti diiestiva di lu beatu tramanda fora tuctu cibu grossu et subtili; causa ka la digestiva non avi intenciuni di nutricari nè di crixiri nè di restaurari, et avi intenciuni di omni extraneu tramandari et expurgari decentissimo modo. Set dubium: In natura, in gracia et in gloria non divi essiri cosa superflua nè cosa diminuta; ki officiu avinu li intestini in li corpora di li beati? Respondeo: Killu officiu, lu quali avinu in li nostri corpora beni purgati. Dicunt medici ki li nostri intestini si potinu sì purgari ki l'acqua pura si poti biviri, et l'acqua equaliter pura si poti remandari da lu corpu. Item, li nostri intestini avinu lu officiu di integrari nostra humanitati. Et comu lu salvaturi nostru dichi: #- Capillus de capite non peribit vestro -,@ per nui essiri in tuctu salvati, cussì li nostri intestini siranu per nostra integritati restaurati. Item, in alguni pissi vidimu alcuni vissiki intra loru corpu, li quali la natura avi ingeniatu per fari plui veloci li corpora di li pissi; cussì possu eu imaginari ki li nostri intestini siranu plini di airu immortali et di airu inexalabili per aitu di nostra agilitati. Et comu $173$lu corpu corruptibili et mortali in li soi intestini esti saccu di stercu et di pisu, cussì per lu cuntrariu li nostri intestini in lu corpu gluriusu sunnu plini di allegiamentu aereu connaturali a lu corpu gluriusu. Item, plui autri utilitati et iuvamenti lu licturi ingeniusu potirà ymaginari, et multo plures lu re di la gloria poti fari. Set queritur: Li beati sirranu nudi oy vestiti? Respondeo: Beatus Agustinu in epistola . . . . . dichi ki non dicu mali si dicu: sirranu nudi senza offensa, comu in paradisu Adam et Eva. Et non dicu mali si dicu: siranu vestiti comu Cristu et li angeli apparsiru vestiti, in veste fulgenti. Set quandu dimandi comu Cristu mustrau visaiu tracaniatu, respondeo: Receptum est in recipiente per modum recipientis: quandu lu gustu esti amaru, lu vinu dulci pari amaru; quandu l'auduta esti poca, la gran vuchi pari pichula; quandu lu tactu esti debili, lu pichulu pisu pari grandi. Et cussì, quandu lu visu esti amicu la fachi ni pari amabili, et quandu lu visu esti inimicu la facchi ni pari terribili; sic la facchi di Cristu a li disscipuli, li quali eranu sì astranii di la fidi di la resurrectiuni di Cristu, apparia a li ochi loru strania et peregrina, et quandu cridectiru Cristu resussitatu cunuxeru lu voltu di Cristu; cussì Maria Magdalena, strania da la resurrectiuni di Cristu, li paria in figura strania Cristu: non da la parti di lu vultu di Cristu, operandu obiective, ma da parti di lu cori di Maria, operando beni la virtuti di Cristu: Tu mi vidi comu tu ài lu cori inver di mi; tu pensi ki lu guardianu di l'ortu poti sapiri di lu corpu meu. A ti ti pari ki eu sia ortolanu. Et quandu la parola di Cristu operau virtuti di cunuxenza in Maria, livatu lu velu di lu erruri, Maria cunuxiu mantinenti nostru signuri. Non fu addunca apparencia fantastica, ma fu erruri fantasticu in li disscipuli, et propria figura in lu salvaturi. Di kistu li docturi dichinu multi altri belli exposicioni. $174$A killu ki dichi ka Cristu si ffinsi l'andari plui ultra, respondeo: Cristu esti viritati, et mai in dictu nè in factu non fichi nè dissi falsitati; et divisi cussì intendiri: quandu acustaru a lu castellu di Emaus, Cristu dissi: - Deu sia cum vui; eu aiu andari altruvi -, et Cristu dissi veru. Et tamen, per caritati cunstrictu, intrau a lu castellu di Emaus, et a lu binidichiri di la tavula cunuxeru Cristu; et non fu dupplicitati nè menzogna nixuna. %XXVIII, 8. Poi ki alcuna cosa avimu dictu di la resurrectiuni, dicamus di l'assensiuni. Et, primo, sacchi ki Cristu, virtute propria di gracia, di gloria et di unioni, unitu a la divina persuna, muntau in chelu. Set per nostra utilitati, comu dictu fu supra, volsi rumaniri in terra quaranta iorni; set Cristu muntau in chelu successive, tantu quantu la vista di li apostoli poteu vidiri; poi Christus per virtuti insiruta subito et in instanti, in bactir di ochyu poteu muntari cum tucti li santi da lu sinu di Abraam, et da lu purgatoriu muntau a lu chelu empireu. Et sachi ki supra lu primu mobili sì esti lu chelu aqueu, lu chelu cristallinu; et kistu sì esti la terra di li vivi, lu solu di li beati, et lu chelu empireu esti a li beati comu a nui kistu nostru chelu ki tucti ni cuverchia. Et in kistu chelu empireu luchi et resplende la divina fachi, comu in kistu nostru chelu resplende lu suli materiali. Et comu in la nostra luna appari la sua umbra terrestri, cussì in mezzu di lu suli di la divinitati appari la humanitati di Cristu. Kistu dicu eu ymaginandu li cosi superintellectuali cum ymaginacioni corporali, et figurandu la divinitati infigurabili et da l'actu cuntemplativu #(ubi Beniamin adolessentulus, in mentis excessu li mori la matri),@ quandu cuntemplandu supra ymaginacioni et $175$supra raxuni et supra intellectu, supra cogitacioni, meditacioni et cuntemplacioni, dissindendu da supra intellectu li superintellectuali cosi, lu suli di la divinitati eu mectu ad figura sensibili. Set troppu plui superexcellenter esti in viritati. Et santu Iohanni in l'&CApocalissi&c lu paradisu intellectuali figura a forma di chitati materiali. Igitur, secundu omni viritati esti supra tucti li creaturi appressu Iesu Cristu la sua santa et supersanta et gluriusa matri, semper virgo Maria; pressu et sucta li novi ordini di li santi angili. Cussì in l'airu di lu chelu empireu comu li stilli a gradu a gradu, comu li auchelli di lu chelu in kistu nostru airu, volano in lu solu di lu chelu cristallinu li santi beati homini, li quali sunu santi in gradu humanu. Sunu tamen alcuni santi excellentissimi, li quali sunu ad cumpliri lu numeru di li angili li quali caderu. Et killi homini li mectu in lu gradu di li santi angili, comu eu audivi predicari coram papa Clemente #VI@, ki Iohanni Baptista teni lu locu di lu primu angilu. Igitur sunu alcuni ki dissiru ki quandu Cristu muntau in chelu, unu iornu stecti cum lu plui bassu ordini di l'angili, et a lu nonu iornu stecti cum li seraphini; #X@ die muntau a la sua sedia perpetua a la dextra di lu Deu patri, et illo die dissisi lu Spiritu Santu a lu dì di la Pentecosta a li disscipuli. Di kistu Deu sa la clara viritati, ma a mi pari probabili. Set sunt aliqua dubia. Primo, per qual raxuni nui mictimu chelu cristallinu et chelu empireu supra lu primu mobili? Respondeo: Li #VII@ speri di li #VII@ planeti et la octava di lu chelu stellatu, omni pocu expertu li cunuxi; la nona spera, lu primu mobili, lu quali da omni iornu signa da punto a punto da livanti per ponenti a livanti, omni pocu expertu in astrologia lu vidi. Set sanctus Moyses scrissi: #«In principio creavit Deus celum et terram».@ Eccu, dissi: - Unu primu chelu -; consequenter dissi: #«- Fiat firmamentum in medio aquarum, et dividat aquas ab@ $176$#aquis. - Et factum est ita, et divisit firmamentum aquas que erant sub firmamento ab aquis que erant super firmamentum».@ Et sic docti dicunt ki li cheli mobili sunu appellati in la Scriptura per nomu di lu chelu, quia dicit: #«Consequenter posuit Deus stellas in firmamento celi»;@ et lu chelu aqueu dichinu li doctori lu chelu cristallinu; et lu primu chelu lu chelu empireu. Paulus, &C#II@ Corinthios&c #XII@, sì dichi: #«Scio hominem in Christo ante annos quatuordecim (sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit), raptum usque ad tercium celum et raptum in paradisum»:@ per ki Paulu lu terciu chelu dichi essiri paradisu. Et li ducturi dichinu: lu cristallinu esti chelu quietu et comu terra a li beati, et lu empireu comu chelu a nui. Licet per multi motivi probabili altri li ducturi mustrinu lu chelu empireu, de istis sum contentus. Kista doctrina dichi Iohannes de Pechano in sua &CSpera&c, quod a terra fini ad tronum regis Salomonis Iesu Christi sunt quindecim spere: #IIII@ elementi (terra, acqua, airu et focu), et septi planeti in #VII@ cheli, et unu chelu stellatu, et unu primu mobili, et dui cheli: lu cristallinu et lu empireu, in lu quali sedi Iesu Cristu. Hec Iohannes de Pichano in primo #c@ &CSpere&c sue. Set dubium: Si Cristu sedi in lu chelu empireu, pari ki alcuni di li santi li stianu da li spalli, alcuni a fachi, alcuni a destru, alcuni a sinestru. Ki dirimu di kistu? Respondeo: Salvo iudicio meliori, lu ducturi in la grandi cathedra sedi al mezu di la scola, et alcuni li sunu dananti, alcunu da li latura, et nullu da li spalli; et chascunu ben vidi lu ducturi et ben audi. Eccu unu modu di ymaginari. Item, alio modo: ki Cristu sedia in medio celi empirei, et mo' si giri a livanti, mo' a punenti, mo' a tramuntana, mo' a mezuiornu, comu fa lu pontifichi a l'autaru. Item, alio modo: ki Cristu sedi per un modu semper, et ki la curti di paradisu a guisa di litania in kistu mundu lu giri cum laudi, gloria et ymni, or dinanti, da retro, or da latu $177$circulando. Item, poti essiri ki la excellencia di la gloria di Cristu sia tali ki in qualunca situ sia lu beatu in corpu glorificatu, Cristu li sia semper intra lu visu, la fachi, dicu, di Iesu Cristu. Et per altri modi ancora lu saiu lecturi potirà cogitari. Set queritur: Ki fa Cristu in paradisu? Respondeo: Fa operacioni beatifiki, li qual'eu non sachu diri nè scriviri. Cristu sedi comu recx regum, Christus sta in pedi . . . . . . comu apparvi a Stephanu: #«Ecce video celos apertos, et Iesum stantem a destris virtutis Dei»;@ si li plachi, potest ambulare, potest volare, comu la santa ecclesia canta: «Qui passcis inter lilia, sectus corehis virginum». Et &CApocalissi&c #XIII: «Hii sequentur agnum quocumque ierit».@ Quid, si in paradiso cotidie si fa continue festum Trinitatis? Quid, si in paradiso si fa die dominico festum sanctissime resurrectionis, die lune festum angelice confirmacionis vel festum evangelice predicacionis? Si die Martis fit iubilus bellice certacionis sanctorum martirum? Si die Mercurii si fa festa di li santi cunfessuri? Si die Iovis si fa festa di la santa assensiuni? Si die Veneris si fa festa di la santa passioni di Cristu? Si die sabbati si fa festa di li #VII@ gaudii di la matri di Cristu? Dicunt doctores, dichinu li revelacioni, ki si fa festa in chelu de conversione peccatorum: Gaudium est angelis Dei super uno peccatore penitenciam agente. Fassi festa de nativitate virginis; fassi festa de assumptione eius. Cui cussì et consimiliter pensassi, non poti essiri riprisu per raxuni, nè per auctoritati di Scriptura oy di ducturi santi. Et si alcunu dica: #- Non erunt ibi volubiles cogitaciones? Item, supra primum motum non est motus neque tempus -,@ respondeo: La vita beata et l'actu beatificu esti semper stabili comu l'actu nostru vitali semper esti stabili; tamen non est inconvenienti ki multi alligricci accidentali $178$et multi revelacioni, purificacioni et illuminacioni accidentali sianu in paradisu mobili, maxime ka beati non dorminu. Item, beati semper viglanu; igitur beati semper operanu, operi beati; ma non li operi, comu dichi Virgiliu: #«Pars in gramineis exercent membra palestris».@ A l'autru: Supra motum et extra motum non est motus nature, nec tempus nature; tamen sunu ibi operi et movimentu seculi futuri. Et iam Bonaventura dichi, in #II@ &CSentenciarum&c #d&. II q&. V,@ ki post iudicium non sirà tempu proprie, ma sirà seculum, mensura di li operi di li beati et de li dapnati. Kistu dicu eu, salvo meliori iudicio. Item, queritur si li beati cantirannu in paradisu cum vuchi corporali. Et respundinu li ducturi di sì, ka la lingua esti membru nobili et racionali; addunca non divi perdiri lu officiu so nobili et racionali, quali esti lu parlari. #II@, parlari esti opera politica, amicabili et chivili: non si divi negari da killi nobili chitadini. Set, comu sirrà vuchi senza airu bactutu? Respundinu: Chicali non respiranu, et per airu connaturali non atractu, non reverberatu cantanu; cussì li beati in vita eterna. Etcetera, quia multa essent dicenda. Item, dicunt doctores ki la fachi di Cristu Deu beatifica l'ochiu corporali di lu beatu, in quem desiderant angeli prospicere; la vuchi corporali di Cristu beatifica li orechi corporali di li beati (&CCantici&c #II): «Sonet vocx tua in auribus meis»,@ etc© Lu odori corporali di Cristu beatifica lu odoratu di li beati corporalmenti; lu dulci, santu et reverenti basar di li pedi, di li mani, di lu pectu et di la fachi di Cristu, beatifica corporalmenti lu tactu di li beati; da li quali resulta unu sapuri in lu gustu di li beati, lu quali beatifica lu gustu di li beati corporalmenti. Unde Bonaventura in &CBreviloquio&c suo, particula #V c V, dicit: «Per graciam dantur virtutes, dona Spiritus Sancti, VII beatitudines, que in evangelio numerantur.@ $179$#Ab hiis prodeunt XII fructus spirituales, ex quibus V sensus spirituales quibus videtur Christi sponsi summa pulchritudo sub racione splendoris, auditur summa armonia sub racione Verbi, gustatur summa dulcedo sub racione sapiencie, conctentis utrumque Verbum et splendorem, odoratur summa flagrancia sub racione Verbi inspirati in corde, astringitur summa suavitas sub racione Verbi incarnati inter nos habitantis corporaliter et redentis se nobilem, palpabilem, obsculabilem, amprexabilem per ardentissimam caritatem, que per mentem nostram per extasim et raptum transire facit ex hoc mundo ad Patrem». Hec@ Bonaventura. Et a mi pari ki quandu kisti cosi fa la gracia a lu devotu in via ki kisti chinqui sensi beatifiki a lu beatu corporalmenti in lu paradisu, sumpta veste corporis gloriosi. Set queritur: Si Cristu sedi divinamenti in lu altissimu seiu di paradisu, li santi li sunu luntani; da lu cunvecxu di lu chelu cristallinu, comu potiranu vidiri claramenti la fachi di lu signuri Iesu et di la santa matri? Respondeo: Lu meczu nostru in terra impachia la vista; ma comu lu vitru, l'ochiali, lu pulitu cristallu cunforta la vista in terra, cussì lu mezzu di lu chelu empireu cunforta la vista, unde cussì claramenti vidi lu luntanu comu lu proximanu. Item, la virtuti di Cristu diffundi li radii in su ali sì forti in lu mezzu propinquu comu in lu mezzu luntanu. Etcetera. Set querunt subtiles, si Cristu poti muntari supra lu culmu di l'ultimu chelu, si Cristu poti mectiri lu braczu so fora di lu summu chelu. Et dico quod non, ka fora di lu summu chelu non ch'è nenti, et Cristu non poti muntari supra nenti, nè pò mectiri lu braczu supra nenti oy dintra nenti, comu Cristu non poti ora stari supra li spalli di Anticristu, lu quali esti nenti. Ma kistu dubiu aveni per falsa ymaginacioni di killi li quali pensanu ki supra l'ultimu et extimu di lu chelu impireu sia locu vacanti infinitu, et di killi li quali pensanu ki nenti $180$sia locu vacanti. Et la verificacioni di la ymaginacioni et lu veru ymaginari esti ki nenti non esti locu, nè locu vacanti, comu Anticristu non esti locu, nè vacanti, ma esti nenti. %XXVIII, 9. Ma inperzò ki la fidi cristiana cridi ki Cristu divi in lu fini di lu mundu viniri a iudicari morti et vivi, et cridi ki omni homu iustu et peccaturi divi in corpu et in anima resussitari, nui chirkirimu alguni altri dubii, etcetera. Et primo, si kistu mundu divi raxunivilmenti cessari. Et respondeo ki la substancia dil mundu, lu chelu et li elementi, non divinu cessari, ma si divinu meglurari. Et zo dichi Ysaias propheta, #XXX c f: «Erit lucx lune sicut lucx solis, et lucx solis erit septipliciter (sicut lucx VII dierum), in die qua alligaverit dominus vulnus populi sui»,@ et sunu multi altri scripturi di lu novu testamentu ki zo dichinu. #&CII@ Petri&c #III c: «Celi ardentes solventur et elementa ygnis ardore tabessent. Novos ergo celos et novam terram et promissa ipsius expectamus, in quibus iusticia habitat». Hec@ Petrus. Et la raxuni lu mustra: ki quandu la creatura racionali sirrà glorificata, ki tucta la creatura corporali sia meglurata, comu in li sollepni stati di li nostri maiuri sì si meglura tucti li minuri et tucti li nostri cosi, adornasi li steri, mundasi li casi, lavassi li panni, etc© #II@ dico, sequitandu raxuni, ki lu movimentu di lu chelu locali et l'alteracioni di li elementi et la corrupciuni et generacioni di li cosi mixti et sensibili, tucta divi cessari. Racio: kistu chelu si movi per l'alteracioni, et l'alteracioni di li tempi et di li elementi per la generacioni, non di li bestii ma di li homini, non di li malvasi ma di li boni. Unde Aristotili dichi: #«Sumus nos quodammodo finis omnium»;@ et lu fini di li boni esti essiri beati in certu numeru finitu, ka non poti essiri numeru infinitu; item ka Deu sa certe et definite lu numeru di li beati, addunca killu numeru esti finitu; $181$ka Deu non poti sapiri determinate numeru infinitu, eceptu ki issu non cunuxissi determinate l'ultima unitati, la quali cosa esti inpossibili (ki numeru infinitu aia ultima unitati); addunca si lu numeru di li beati esti finitu, et kistu numeru esti lu fini di la generacioni, et kista generacioni esti fini di lu motu primu, quandu sirrà cumplitu lu numeru di li beati, cessirà lu motu primu di lu chelu. Et cussì dichi l'&CApocalissi&c #X c: «Tempus amplius non erit».@ Item, psalmus #101: «Ipsi peribunt celi; tu autem permanes, et omnes sicut vestimentum veterasscent. Et sicut opertorium mutabis eos, et mutabuntur»,@ etc© Dico, #III@, ki Deu poti Adam pulverizatu resussitari da morti a vita, killu midesmi, cum lu so propriu corpu. Et zo provu eu: l'anima di Adam esti viva; et si l'anima di Adam fussi adnichilata, Deu la poti da capu recreari, killa midesmi, comu supra avimu mustratu. Li pulveri di lu corpu di Adam, oy illi sunu, oy non. Si nenti sunu, Deu li poti recreari et riturnari comu da primo; sicundu ki dicu di l'anima, cussì dicu di lu corpu. Si vero li pulviri di Adam sunu, Deu li cunuxi tucti ad unu ad unu, et Deu li poti riiungiri. Addunca Deu poti Adam pulverizatu resussitari da morti a vita. Confirmu: Eu aiu una gaia; et si la disfaczu tucta da virga a virga et poi la riiungu comu da prima, eu aiu disfacta la gaia et rifactula killa midesma. Item, una campana: fundula et refundula. Si eu, refundendula, la pasta di li soi maniki eu returnassi a li manichi, et la pasta di li soi labri a li labri, et cussì returnassi la pasta di tucta in killi midesmi loki, kista sirria killa midesmi campana. Omni saiu homu cunuxi ki Deu cunuxi la pasta di li maniki di la campana, et distinguila da la pasta di li labra di la campana. Et omni saiu homu cunuxi ki Deu poti cumandari et fari ki li pulveri di la campana retorninu a so primu essiri. Addunca Deu poti una campana disliquari, et killa midesmi reparari. Et si Deu cunuxi cussì tucti li pulviri di lu corpu di Adam, comu $182$eu tucti li virgui di la caia; addunca, comu eu possu rifari la gaia disfacta, cussì poti Deu rifari lu corpu di Adam disfactu, si li pulviri sunu, comu sunu li virgui. Et si li pulviri non sunu, ancora li poti recreari, comu poti lu mundu di nenti creari. Cussì poti Deu tucti li homini in idem numero reparari. Cussì mustra Ezechiel, #XXXVII@, quandu dichi: «Eu vidi un gran campu di ossa, et Deu li resussitau». Cui esti killu ki dica ki Deu non poti tucti li ossa di li morti resussitari, poi ki Ezechiel in visioni li vidi, et poctilu ymaginari et predicari? Senza dubiu li poti resussitari. Cussì dichi Iob, #XIX e: «Scio quod in novissimo die de terra surrecturus sum, et in carne mea videbo Deum salvatorem meum, quem visurus sum ego ipse, et non alius».@ #Set querunt aliqui:@ Mictimu ki unu sia nutricatu di carni di homini et facza sementa di lu cibu nutricamentu so, di carni di homini, et generi cum una fimina similimenti nutricata, et naxa unu di tali semini, et nutrikisi di carni di homini; kista carni di kistu si resussitirà in kistu, non resussitirà in l'autri homini la loru carni; si resussita in li autri homini, addunca kistu avirà nova carni, non addunca sirrà killu midesmi. Respondeo: Per nullu nostru ymaginari putimu cuntrariari a la viritati di la resurrectiuni. Undi si dichi cussì di kistu casu: ki tucta la substancia di lu cibu non intra in tucta la substancia di lu nutricatu, comu mustra la experiencia; killa addunca carni la quali intrau in sustancia di lu nutricatu, resussitirà in lu corpu di lu nutricatu resussitatu. Et l'autra carni di lu cibu, la quali non intrau in la substancia di lu nutricatu, intrerà in la substancia di lu maniatu. Si manca carni a lu maniatu, Deu la poti di killa midesmi multiplicari, comu multiplicau la carni di la costa di Adamu a formari lu corpu di Eva, kì zo ki era pocu fa multu; et comu multiplicau li chinqui pani a chivari chinqui milia homini. Set quid dicemus? Lu infanti in quali statura $183$resussitirà? Similiter lu giganti, similiter lu nanu, similiter lu gimburutu et lu travoltu et li mostruusi homini? Respondeo: La Scriptura ni insigna (&CPrima Corinthios&c #XV f): «Omnes quidem resurgemus»;@ addunca, li grandi et li pichuli, li boni et li malvasi. Item, Danieli #XII a: «Multi de hiis qui dormiunt in terre pulvere evigilabunt: alii in vitam eternam, alii in obprobrium sempiternum».@ Unde lu propheta cuncorda cum li apostoli: ki boni et mali resussitiranu, et ki tucti resussitiranu. Nec te moveat ki lu propheta Danieli non dissi #&"omnes&",@ set dissi &"multi&", ka #omnes@ multi sunt; nec te moveat ka lu psalmista dissi (psalmus #I@): #«Ideo non resurgent impii in iudicio»,@ ka ipsu midesmi si declara: #«neque peccatores in conscilio iustorum»;@ zo esti a diri: li peccaturi resurgirannu, ma non in la cumpagna di li iusti. #II@, la Scriptura ni insigna ki tucti resusscitirimu di la etati di Cristu (di quali etati cridimu ki fussi formatu Adam), in etati perfecta, di anni trenta, oy di anni trentatrì (&CAd Ephesios&c #IIII b): «Omnes occurramus obviam Christo ad mensuram etatis plenitudinis Christi»,@ la quali etati esti etati perfecta, lu meczu di la humana vita nostra. #III@, la Scriptura ni dichi (&CPrima Corinthios&c #XV): «Omnes quidem resurgemus, set non omnes immutabimur».@ Id est: li malvasi non resussitirannu plui belli nè plui sani ki quandu moreru, nè plui iuvini forse; set tucti li iusti vegli et scobbi et torti resussitiranu in la etati di Cristu, in la plenitudini di li membri, sicundu la etati sana di la natura humana. Supra la quali parola dichi Remigius: #«Quidam hoc modo istud intellegunt quod in generali resurrectione omnes in eadem etate resurgent, in qua Christus resurrecxit; set hoc contra fidem non est»,@ etc© Set, in quali statura lu giganti resussitirà? A multi pari ki in statura gigantea, ka lu salvaturi dichi ki #&"capillus de capite non peribit&":@ quanto maiormenti non perdirà statura. Item, chascunu resussitirà, masculu in secxu masculinu, fimina in secxu fimininu, sicundu ki determina santu Agustinu, &CDe civitate $184$Dei&c #li&. XXII c XIX s: «Michi melius videntur sapere qui utrumque secxum resurrecturum esse non dubitant. Non enim libido ibi erit, que confusionis est causa. Nam priusquam peccassent nudi erant, et in corporibus ergo illis vicia detrahentur, natura servabuntur».@ Set, di li nani, mi pari ki Deu li renovirà comu a bella iuventuti, cussì a bella statura. Si aliquis querat: - Putirannu viviri in perpetuum? -, respondeo: Cui dubium, ki Deus possa dari vita perpetua a li soi perpetui boni, iusti et amichi? Cui dubium, ki a cui duna lu regnu di lu chelu, la visioni et l'amuri so perpetuu, ki non li possa dunari eterna vita? Dices: - Quid ergo, li dampnati in focu eternu potirannu viviri in eternum? - Respondeo: A Deu nichil est impossibile. Item, in killu tempu cessirà lu motu di lu chelu, cessirà la successioni di la generacioni, addunca cessirà la corrupcioni. Item, zo ki Deu voli esti natura. Quandu Deu voli, poti fari una candila ki perpetuo arda et indi non si cunsuma. Et ià dichinu alcuni ki lu sannu fari per arti. Unde, parlandu breviter, non est impossibile ki li spiriti sianu in perpetuu turmentu, vivi, ka lu spiritu tormentatu non si cunsuma. Nec appari impossibili ki Deu possa mectiri li corpora humani in focu perpetuu, in lu quali possanu semper essiri afflicti, et iammai non morti. Set de statu beatorum et de miseria dapnatorum est magnus liber. Unum restat dubitandum: Poi di lu iudiciu finali, ki farannu lu suli et la luna et li stilli? Si sirrà ociu, pari contra naturam, li nobili instrumenti di la natura occiari. Item, ki sirrà di li infanti ki moreru senza circuncisioni et senza baptisma? A lu primu dubiu respondeo ki sicundu li philosophi natura intendi motu finitu et riposu infinitu. Lu motu di la natura pro tantu esti finitu, ka avi intinciuni finita: generari finitu numeru, et certu numeru di beati. Item, la natura intendi riposu infinitu, comu si mustra per demonstracioni philosophica: si lu mundu fu eternu et dura per eternu, lu $185$centru di la terra si ripusau per eternu et ripusirà per eternu; similiter li poli di lu mundu. Et sic, naturalmenti cessante lu motu finitu, sequita naturalmenti riposu infinitu di tucta la natura. Undi dicu ki lu suli et la luna et li stilli avinu dui officii naturali: l'unu a tempu, et l'autru ad infinitu tempu, senza fini. Comu lu aviri avi officiu ad essiri spisu quandu esti bisognu, et l'autru a servarilu kì mai non ti sia bisognu. Similiter, li banderi avinu officiu a cungregari li cavaleri in la bactagla, et avinu perpetuu officiu ad urnari li templi, a ffari memoria di li victorii nobili et passati. Sic, li stilli a lu presenti avinu officiu a generari, et in futurum ànu officiu di adornari lu chelu in perpetuum. Nè kistu riposu divi essiri clamatu occiu, ma si divi diri #&"sabbatum domini delicatum et sollepne&",@ significanti lu Spiritu Santu, kì lu sabbatu in la creaciuni fu scriptu senza vespera. Comu si dichissi: lu riposu di tucta la creatura binidicta non avirà iammai fini. Kistu riposu perpetuu ni insigna Paulus santu et saviu, &CAd Ro©&c #VIII c d: «Expectacio creature revelacionem filiorum Dei expectat; ipsa creatura liberabitur a servitute corrupcionis in libertatem glorie filiorum Dei. Omnis creatura ingemisscit et parturit usque adhuc; non solum autem illa, set et nos ipsi primicias spiritus habentes, et ipsi intra nos gemimus adopcionem filiorum Dei expectantes, redepcionem corporis nostri».@ Id est: Lu chelu creatu, movendusi quasi comu affannatu, aspecta quandu sirrà manifestatu per opera finali cui esti figlu adoptivu per gracia, et per gloria figlu di Deu. Et allura lu chelu et li stilli sirranu liberati da lu serviciu di lu movimentu, lu quali movi ad corrupcioni et generaciuni. Et non sulu li cheli, ma ancor nui, ki simu la primicia di lu Spiritu Santu in la santa ecclesia, aspictamu li corpora nostri essiri in lu finali iudiciu resussitati, et ripusari da là innanti in perpetuum. Set Remigius exponit per alium modum, non tamen a kistu modu cuntrariu. Item, dicu ki cui voli cunsiderari ki la patria generabilium et corruptibilium non esti lu quartu $186$di la terra, et per consequens non esti lu quartu di lu puntu di lu mundu, non si divi cunturbari si kista pocu opera cessi, cumplitu lu numeru di li beati. Et di kistu passu non dicu plus hic. Set doctores plura scribunt. Set, ki dirimu di li infanti ki moreru senza baptismu? Respondeo: Omni homu cunsenti ki omni gradu di meritu Deu poti et sapi et voli collocari in cunvinivili locu di premiu: sic Deus li peccaturi comu Iuda mecti a l'infernu cum li peccaturi demonii, li iusti comu Iuanni mecti in paradisu cum li santi angili. Kisti parvuli innocenti ki nenti sapiru et nenti poteru fari di beni nè di mali, li mecti in unu locu meczu et in unu gradu mezu, kì non vidinu Deu comu li dapnati et sunu cuntenti comu li beati. Et in tali statu per divina iusticia sirranu pertetuati, comu dichi Bonaventura, #li&. II d&. 33 q&. ultima, ubi dicit sic: «Si tu queras quid isti parvuli faciant, utrum addiscant vel conferant vel aliquod aliud opus faciant, breviter respondeo quod divina iusticie equitas immutabilis in eodem statu quantum ad corpus et quantum ad animam sive quoad cognoscitivam et quoad affectivam perpetualiter eos consolidat ut nec proficiant nec deficiant, nec letentur nec crescentur, set semper sic uniformiter maneant ut sint materia laudandi divinum iudicium, quod sic est equum et iustum, ut nullum bonum remaneat irremuneratum, nullum malum reamaneat impunitum, et perfectissime teneat medeium inter superfluum et diminutum». Hec@ Bonaventura #cardinalis sancte matris ecclesie. Contra istum tercium locum medium est@ Agustinu, li© &CYponosticon, Contra Pelagium&c; #contra heresem eius dicit: «Primum locum fides catholicorum divina auctoritate regnum credit esse celorum, secundum gehenna; tercium penitus ignoramus, ymmo nec esse in Scripturis invenimus». Hec@ Agustinu #ibi. Respondeo: Loquitur de duobus locis beatorum et dapnatorum generalibus, sicut potest intuenti et illud non@ $187$#de locis specialibus, quia in Scripturis invenimus sinum Abrahe in altare vel sub altare, locum purgatorii, locum limbi: et de talibus specialibus locis magister et dominus@ Bonaventura #loquitur non contra@ Augustinum, #set secundum eum in III li&.@ &CDe libero arbitrio&c. Undi di lu statu di lu mundu poi lu iudiciu, zo ki eu vulissi ymaginari eu dirria meu sopniu, mei favuli; nenti putiria provari per raxuni. Possu tamen senza temeritati pinsari: Si Deu mictissi kisti parvuli in paradisu terresti, ubi vivissiru comu in statu di innocencia (poi ki di lu peccatu originali morendu richippiru la penitencia), et non maniassiru nè durmissiru nè generassiru, ka lu chelu et li stilli non genera; si eu pensassi ki tucti li planeti starranu in un signu di arieti in lu circu equinociali #(et per consequens si Iuppiter et Venus sunt benigni, Saturnus et Mars sunt maligni, Sol et Mercurius mezani),@ et cuntemperassiru l'airu ad una immobili equalitati, la luna stassi da ponenti, lu suli da livanti per illuminari l'unu et l'autru emisperiu, et fortificati in loru splenduri et temperati in loru caluri, tuctu lu mundu fussi et stassi in equalitati -, ki erruri contra philosophia, ki contra profecia, ki contra fidi catholica eu dirria, ki contra bonos mores, eu non lu sachu pensari. Tamen nulla di kisti cosi eu sachu cum raxuni affirmari; #hoc unum scio:@ ki Deu sapi dari ordini a l'universu mobili et a l'universu stabili troppu plui nobili ki eu non sachu imaginari. #Hoc addo: quod tales vivent vita innocencie in continuis Dei laudibus nocteque dieque.@ %XXVIII, 10. #Volo in fine exposicionis colligere fidem ecclesie, doctrinam Iesu Christi, ut qui legit intelligat quod quicquid docet@ $188$#Iesus Christus verus Deus, totum est veritas; quicquid iubet, totum est equitas; quicquid promictit, totum est felicitas.@ Eu criiu in unu Deu, Patri, Figlu et Spiritu Santu: unu Deu. La raxuni la quali sequita kista fidi, esti ki Deu esti substancia sempiterna, viva et beata, tucta summe perfecta: et tal tuctu summe et per tuctu perfectu non poti essiri si non unu. Et imperzò ki kistu unu Deu esti vivu et beatu, semper avi operacioni vivi et beati. Ipsu addunca vivu intellectu infinitu et viva voluntati infinita si cunucxi, cunsidera et cuntempla tuctu sè, et kista sua cuntemplacioni esti opera producta da sè (aliter, si non operasse non siria vivu, si non operassi non siria beatu), et kista sua cuntemplacioni producta non esti cosa morta ma viva, non accidenti ma substancia, non de altra substancia ki divina, ma consubstanciali in natura divina; et sic non esti maiur di Deu cuntemplanti nè minuri nè fora di Deu, ma nacxi da Deu, in Deu viva ymagini et tucta perfecta comu Deu: et non sunu dui Dei, ma unu Deu. Raxuni di zo: ki cosi equali non si vinchinu; summa prima et infinita unitati esti la unitati naturali intra lu Figlu di Deu et lu Patri, et summa infinita distinciuni et prima esti intra lu Figlu et lu Patri in distinciuni personali. Addunca la summa unitati infinita naturali non unifica la distincioni infinita personali, nè la infinita distincioni personali non dividi nè separa la infinita unitati naturali, et imperzò sunu dui quis, dui persuni; unum quid, una natura. Item, lu Deu Patri per unicu intellectu produchi cum tucta sua virtuti cuntemplativa lu Figlu so, lu Verbu so, la ymagini di sì perfecta comu sì; et imperzò kistu so Figlu non produchi unu altru figlu, ka lu intellectu divinu in lu Patri fa tuctu zo ki poti, virtuti contemplativa infinita, et inperzò killa midesmi virtuti in lu Figlu non produchi; et si produchissi lu Figlu un altru figlu, lu Figlu di Deu non siria perfecta cuntemplacioni adequata a lu putiri di lu cuntemplativu intellectu paternu. Set lu Patri et lu Figlu, unu intellectu cuntemplanti, sunu una voluntati amativasi di infinitu amuri; unde per actu vivu et beatificu produchinu operacioni, immanenti et beata: amuri santu infinitu, amuri mutuu di ambudui, lu $189$quali non esti accidenti ma substancia, non di altra natura ki divina ma consubstanciali, et esti terciu quis et tercia persuna: tri persuni, unu Deu, per killa midesmi causa: ki equali unitati non cuniungi equali distincioni, et equali distincioni non distingui equali unitati. Sunu addunca unu Deu in natura; tri persuni in una natura. Et comu lu intellectu paternu in lu Figlu non produchi unu altru figlu, cussì la voluntati di lu Patri et di lu Figlu in lu Spiritu Santu non produchi unu altru spiritu santu; aliter non siria lu primu Spiritu Santu perfectu Spiritu Santu, si non bastassi lu primu Spiritu Santu. Forsi tu dirai: - Cussì argumentuo eu: si non basta a Deu una persuna, la prima persuna non sirrà perfecta. - Et eu ti dicu: kista prima persuna, si tu la intendi morta oy dormenti oy octiusa, non basta, et non esti perfecta persuna; si vero tu la intendi viva et viglanti et beatissimamenti operanti, tu la intendi cuntemplanti, cuntemplacioni operata, producta, genita, emananti, et operacioni di amuri, immanenti productu: et sic li tri persuni sunu per essiri perfectissimi, sunu relativi: la prima da nullo, et la secunda in nostru ymaginari da la prima, et la tercia in nostru ymaginari da li dui; et sic sunu in Deu tri persuni, et non su plui. Si ti nacxi dubiu, cunfiricxi cum li theologi. Criiu addunca unu Deu: Patri, Figlu et Spiritus Santu; tri persuni, unu Deu; tres qui, unum quid. Et criiu ki nulla autra cosa fu da sì, nè coeterna a Deu, nè prima materia, nè primu exemplu, nè eterna ydea, nè chaos, ka sulu Deu esti primo primum; et da nulla et eternu non pò essiri si non lu divinu essiri. Et inperzò criiu ki Deu esti creaturi di lu chelu et di la terra, di tucti cosi, visibili et invisibili; et tucti cosi li quali fichi, tucti li fichi multu boni. Criiu ki angilu primu esti angilu peccaturi et dapnatu, princhipu di li dimonii, di tucti li angili li quali peccaru in chelu et cadiru in lu infernu, ka la Santa Scriptura dichi di $190$Veemoth e di Leviatan: #«Ipse est principium viarum Dei; ipse est recx super omnes filios superbie»;@ et lu evangeliu (&CLuce&c #X): «Videbam Satanam sicut fulgur de celo cadentem»;@ et kistu demoniu temptau primum Adam. Et criiu ki Deu eternu parlau a Moyses, oy ipsu oy l'angilu santu so, oy ipsu et lu santu angilu so. Et criiu tucta la Santa Scriptura prima, zo esti li chinqui libri di Moyses: lu &CGenesis&c, #II@ lu &CExodu&c, #III@ lu &CLeviticu&c, #IIII@ li &CNumeri&c, #V@ lu &CDeuteronomiu&c. Criiu #VIII@ libri profetiki: primu &CIosuè&c, #II@ &CIudicum&c, #III@ &CSamuel&c, #IIII@ &CMalacot&c, id est &CLiber Regum&c, #V@ &CYsaias&c, #VI@ &CIeremias&c, #VII@ &CEzechieli&c, #VIII@ lu libru unu di li &CDudichi Profeti&c. Criiu li novi libri scripti da li santi oy scripturi di li santi, meglu per Salamuni, di cui dubitanu multi si fu santu: primo lu libru di &CIob&c, #II@ lu &CSalteriu di David&c, #III@ li &CTri libri di Salamuni&c (zoè li &CProverbii&c, lu &CEclesiastes&c et lu &CCanticu Canticorum&c), lu sextu &CDanieli&c, #VII@ lu &CParalipomenon&c, #VIII@ &CEsdras&c, nonu &CHester&c; ka Iesu Cristu canonizau kisti libri: #«Oportebat impleri omnia que scripta sunt in prophetis et psalmis»,@ etc© cum multis aliis. Et criiu li quatru evangelisti, unu evangeliu di Iesu Cristu, tucti li epistoli di Petru et Paulu, Iacubu et Iuanni, Iuda apostolu di Iesu Cristu, Luca, et l'&CApocalissi&c; li quali si partinu: in ligi, comu evangeliu; in profeti, comu l'&CApocalissi&c; in agiografa, comu li autri libri. Et secundu kisti libri eu criiu ki Deu fichi Adam primu et Eva prima, homini sani, innocenti et iusti; et si mai non avissiru peccatu, mai issi non sirianu stati morti, mai non sirianu virgugnati, mai non si avirianu sintutu necessitati di fami nè di siti, di caldu nè di friddu; omni bestia a lloru comu a signuri aviria obeditu, mai mala pestilencia da chelu nè da airu, mai mala ira nè mala cuncupissencia nè malu viciu nè inpachu a ben fari nè inclinacioni a mal fari, a mal diri, a mal pensari non siria statu in ipsi nè in figloli loru, da mentri ki nè ipsi nè li figloli loru avissiru peccatu. $191$Et criiu ki tucti li vicii di la humana natura: cunchipiri cum peccatu et cum virgogna, et parturiri cum doglia, et nutricari cum fatica, et omni viciu di mal diri et mal fari et mal pinsari avvini per lu peccatu di Adam; kì comu issu si rebellau contra lu cumandamentu di Deu, tuctu lu mundu si rebellau contra issu et la sua carnalitati rebella contra Adam, comu lu so spiritu fu rebellanti a Deu. La causa di lu meu cridiri esti ki la Santa Scriptura dichi (&CEclesiastes&c #VII c g): «Solum modo hoc inveni quod Deus fecit hominem rectum; ergo sanum, ergo innocentem ergo iustum, ergo sine viciis, ergo sine pronitatibus ad malum, ergo cum pronitate ad bonum»;@ (&CSapiencie&c #II g): «Deus mortem non fecit».@ Item, si Deu avissi factu la morti di Lazaru, Cristu Iesu non aviria plantu la morti di Lazaru; &CRo©&c #V: «Stipendia peccati, mors».@ Criiu ki comu la pena di la morti esti comuni a tucti li homini, cussì lu peccatu di Adam esti comuni ad tucti li homini. Causa, ka non divi essiri pena senza culpa oy senza causa, et non si pò pensari pena generali senza autra causa ka culpa originali. Item, lu figlu di lu librusu nacxi librusu, lu figlu di lu traituri nacxi infamatu et disgradatu; cussì li figli di Adam. Set la Santa Scriptura dichi (&CGenesis&c #XVII b): «Infans cuius prepucii caro octava die circumcisa non fuerit, peribit anima illa de suo populo»;@ non per peccatu actuali, addunca per peccatu originali. Similiter, Iob dichi, #XIIII c: «Quis potest facere mundum de inmundo conceptum semine?»@ Item, Daniel: #«Ecce in iniquitatibus conceptus sum, et in peccatis concepit me mater mea»;@ set et lu libru di la &CSapiencia&c dichi, #XII c b: «Semen erat maledictum»:@ addunca la divina sentencia passa supra la simenta di Adamu. Item, Paulus, &CRo©&c #V c: «Per unum hominem peccatum in mundum intravit, et per peccatum mors».@ Item, &CAd Ephesios&c #II a: «Eramus natura filii ire»;@ et multi autri scripturi di lu veglu et di lu novu testamenti. $192$Crizu ki da lu peccatu originali occasionaliter vinniru in lu mundu tucti li peccata mortali: omni peccatu di homicidiu, comu Cayn auchisi so frati; omni peccatu di avaricia, omni peccatu di superbia, omni peccatu di sodomia, di lucxuria, di ydolatria; kì per dui milia anni li homini adoraru li demonii malvasi, per ki si curruchau Deu et sdilluviau lu mundu sub Noè, arsi Sodoma et Gomorra subta Loth, anigau li Egipcii subpta Moysès, intrunau et arsi chentuoctantachinqui milia homini subta Ezechia: et sulu la casa di Iacob adurava debitamenti a Diu. Et di killi #X@ tribù per loru peccati foru captivati, et iammai non riturnaru per kista caxuni, novissime captivati li dui tribù, set per la divina misericordia liberati. Unde la Scriptura dichi (&CYsaias&c #XIIII s): «De radice colubri tortuosi egredientur reguli venenati»;@ (&CRo©&c): #«Per unum hominem peccatum in mundum intravit, et omnes in Adam peccaverunt».@ Criiu ki omni peccatu factu contra la vuluntati di Deu esti infinita malicia, lu quali per nullu beni si poti fari senza malicia, fari contra la vuluntati di Deu: #«Si tibi soli peccavi, - psalmus L - et malum coram te feci»;@ mali esti infinitu fari contra princhipu infinitu. Si lu maniar di unu pumu contra lu cumandamentu di Deu guastau tuctu lu mundu, peccari contra Deu esti plui mali ki tuctu lu mundu non esti beni; killu mali lu quali sulu Deu poti perdunari esti infinitu mali. Criiu ki Deu non cunveni perdunari li peccata senza omni pena, ka Deu darria a li homini tucta caxuni di peccari. Criiu ki Deu cunveni perdunari li peccata quandu li homini faczanu tanta amenda di beni, quantu ànu factu mali. Et ideo, unu michidaru ki non poti resussitari unu homu, non pò fari digna penitencia di lu homicidiu, si altru no l'aiuta. Et ideo, cum zo sia ki malidichiri Deu, violari lu sabbatu, adorari lu dimoniu sia maiur peccatu ki alchidiri unu $193$homu, nullu tali pò fari digna penitencia di lu so peccatu. Et ancor dicu ki nullu homu poti fari digna penitencia di unu malu deliberatu, pensatu, factu contra la ligi di Deu; comu si eu deliberai auchidiri unu innocenti, non peccu eu contra Deu omnipotenti? Si Deu non mi perduna, cui mi lu perduna? Si nulla virtuti mi lu poti perdunari, infinita culpa esti killa, la quali infinitamenti et sula infinita potencia mi la pò perdunari. Item, auchidiri lu hunur di Deu et lu timur di Deu, l'amur di lu proximu et li virtuti dintra lu cori meu, quantu mali esti, quantu esti beni lu hunur di Deu et lu beni di li virtuti. Et lu hunur di Deu et lu beni di li virtuti esti tantu beni, ki homu di acquista vita eterna. Addunca, kistu peccatu esti tantu mali, ki nui perdimu per issu vita eterna; et tantu mali ki destrudi beni eternu esti dignu di mali eternu, et zo ki esti dignu di mali eternu esti infinitu mali. Et eu non possu fari infinitu beni; addunca eu non possu fari digna penitencia di nullu peccatu mortali. Unde Ysaias, #XLIII s: «Ego Deus qui deleo, etc©, peccata tua propter me».@ Item, #psalmus 142: «Non intres in iudicium cum servo tuo, domine, quia nullus apud te iustificabitur homo vivens».@ Criiu ki nullu, lu quali avi factu peccatu contra Deu, poti fari beni alcunu aceptu a Deu, si alcunu autru non lu ayuta. Eccu ki eu blastimai Deu; perzò ka non di curu et perzò ka non mi la ricordu, su absolutu da lu peccatu? No; k'a li imbriacati et li infulluti, li sirianu perdunati tucti li loru peccata, ka non curanu nè si arricordanu di lu loru peccatu. Da mentri su in peccatu, su in la ira di Deu et su obligatu a satisfari a Deu. Comu possu eu satisfari, a cui Deu esti iratu, si non dimandari mircì di lu to peccatu? Kistu to dimandari misericordia esti bastanti di impetrari absolucioni di la tua culpa? Per diri: - Deu perdunami -, su absolutu? Si kistu basta, omni homu preki et dica: - Misericordia, perdunami -, et siali perdunatu. Si tu diki: - Quandu eu farrò la penitencia comu cumanda la ligi, eu sirrò $194$absolutu -, lu peccatu di Manasses sia perdunatu per offiriri unu beccu (comu dichi &CLeviticu&c #IIII c@), et Manasses alcida tucta la Iudeca et siali perdunatu per un beccu. Dirrai: Quandu l'omu si cunvertirà in tuctu so cori ananti Deu, in diiunu et oracioni et lacrimi, lu misericurdiusu Deu li perduna tuctu lu so peccatu, comu dichi Joel, #II b: «Convertimini ad me in toto corde vestro, in ieiunio, fletu et plantu; et sindite corda vestra et non vestimenta vestra -, ayt dominus omnipotens».@ Ancora non avimu la perdunancia di lu peccatu; nè lu propheta ni lassa errari, ka ipsu ni dichi: #«Quis scit si convertatur, et ignoscat Deus»,@ etc©; quasi dicat: Tu non ài satisfactu; k'a cui avi satisfactu, li esti perdunatu lu so peccatu. Item, cridi nullu ki la divina misericordia sì perduni, eceptu ki la divina misericordia se accordi cum la divina iusticia? Comu Deu non poti fari contra sua viritati, cussì non poti fari contra sua iusticia, cussì non poti fari contra divina misericordia. Criiu addunca ki, a quanti Deu perduna li soi peccati, perduna quandu ipsu oy altru rendi a Deu tantu serviciu ki sia plui bonu ki omni peccatu non esti mali. Criyu ki Iesu Cristu Deu et homu era et esti infinitu beni. Criiu ki dunari la vita sua ad hunur di Deu richipendu la morti per insignamentu di tucta obediencia a Deu, di tucta humilitati a li homini, di tucta perseverancia di virtuti, per experiencia di la divina potencia et per experiencia di la santa resurrectiuni, per la santa assensiuni in vita eterna dari cursu et prova di la nostra vita (cursu cum prova di la predica di lu santu evangeliu et firmicia di la santa fidi et cunuxenza di tuctu Deu et di tucti li virtuti), esti tantu meritu ananti Deu, ki tucti li peccati non sunu mali. Et inperzò criiu Cristu passu, cruchifissu, mortu, resussitatu, muntari in chelu in carni et in ossa, et sidiri cum la carni intra la Trinitati. Et cridu ki sula la potencia di Deu, di lu Spiritu Santu, fichi kista ecclesia di Cristu, fundata supra tanta bacxicia, $195$supra la cruchi di Cristu, et exaltata supra omni nomu et omni pinseri et ymaginacioni ki homu possa pensari nè ki Deu possa fari. Ka vegna cui voli, et dica: - Eu su lu veru Messias. - Si tu Deu? No; maiuri esti lu nostru Deu Iesu Cristu, veru Deu. Vegna cui voli; eu li dirrò: Si tu figlu di virgini? Non; maiuri esti lu meu Messias, figlu di virgini. Si vero killu ki virrà dica: - Eu su veru Deu, figlu di Deu veru, figlu di virgini -, ancora lu vinchi Iesu Cristu per raxuni di primogenitura. Si vero dica: - Iesu Cristu dissi minzogna, ma eu dicu veritati -, eu li dirrò: Quandu lu nomu to avirà vintu per milli et trichentuseptantatrì anni lu nomu di Cristu, li santi toi li santi di Cristu, la ecclesia tua la ecclesia di Cristu, la scola tua la scola di Cristu, la multitudini tua la multitudini di li cristiani di Cristu, li rigi potenti toi li potenti rigi di Cristu, la fama tua la fama di Cristu, ancora non aviria factu plui di Cristu. Si falsu esti Cristu per milli et cutanti anni, falsu sirrai tu ancora per milli et cutanti anni. Et inperzò criyu ki sula la potencia di Deu regi la santa ecclesia, multiplicau et multiplicari non cessa li soi santi, comu novellamenti Urbanu papa: fa Deu miraculi poi sì, sì grandi comu foru facti a lu tempu di santu Petru. Et criiu ki per la santa passiuni di Iesu Cristu a tucti li peccaturi pintituri sunu perdunati tucti li soi peccati, sickì eu criiu ki quandu eu li lacrimi mei iungu cum li lacrimi di Cristu, li deiunii mei cum li diiuni di Iesu Cristu, li oracioni mei cum li oracioni di Iesu Cristu, li fatigui mei cum li fatigui di Iesu Cristu, li prediki mei cum li prediki di Iesu Cristu, la paciencia mia cum la passiuni di Iesu Cristu, la divina iusticia insembli cum la divina misericordia mi perduna tucti li mei peccata. Et aspectu Iesu Cristu, lu quali divi viniri a iudicari morti et vivi, et aspectu ki li iusti mictirà in vita eterna, et killi ki muriranu cuntrarii a la fidi di Cristu et inpenitenti di loru peccati mictirà a pena eterna, comu dichi $196$Iohannes in l'&CApocalipsi&c ultimo: #«Beati qui lavant stolas suas in sanguine agni, ut sit potestas eorum in ligno vite, et per portas intrent in civitatem Dei. Foris autem canes et venefici et inpudici et homicide et ydolis servientes et omnis qui amat et facit mendacium».@ Laudatu sia Deu signuri, ki mi cunchessi tanta gracia, ki eu aiu scripta exposicioni vulgara di lu santu evangeliu secundum Matheum. Sacha omni lecturi ki Deu mi avi datu tantu di lu so amuri, ki eu mai non studiai, da poi ki eu cunuxivi alcuna cosa, si non ad hunur di Deu et ad hedificacioni di lu proximu; undi per hunur di Deu et per hedificacioni di lu proximu eu scrissi &CDe Deo, De Anima&c in vulgaru, et &CDe futura vita&c licteraliter; scrissi ancora in vulgaru libru &CPerkì Deu factu fu homu&c; scrissi altri oracioni et prosi, ma kistu scrissi per informacioni di li simplichi clirichi et di li simplichi cristiani li quali non sapinu gramatica. Ancora lu scrissi, si alcunu infidili, iudeu oy sarachinu, vulissi vidiri la scola di Iesu Cristu. #Domine Deus, miserere mei secundum magnam misericordiam tuam. Domine Iesu Christe, Deus de Deo, lumen de lumine, Deus vere de Deo vero, da michi semper cogitare, meditari, ruminare, contemplari Sacram Scripturam tuam, sacrum evangelium tuum, miracula tua; precepta tua adimplere, conscilia tua sitire, complere, promissa tua pertingere. Quoniam tibi placet, amodo iube me ad tuam misericordiam pervenire, qui vivis et regnas in secula seculorum. Amen, Amen, Amen. Completa fuit ista exposicio@ in vulgari nostro siculo #anno domini M CCC LXXIII, die aprilis tercio, XIe indicionis. Deo gracias. Explicit liber quartus super exposicione passionis domini nostri Iesu Christi secundum Matheum.@