%
@@NT
%[PROLOGO]
$3$KISTA ESTI LA ISTORIA DI ENEAS TRUYANU, CUMPILATA PER
LU EXCELLENTI POETA VIRGILIU MANTUANU ET VULGARIZATA PER
MAYSTRU ANGILU DI CAPUA DI MISSINA, AD HUNURI DI LU 
SIGNURI RE FRIDIRICU RE DI SICHILIA.
In la memoria di li homini divinu sempri essiri li 
excelenti facti et virtusi operi di li antiqui Romani: comu eranu
et sunnu digni di perpetuali memoria, cussì eranu et sunnu 
digni di essiri exemplu et doctrina di tucti nui.
Et inperzò, sicundu ki dichi Senica, nui divimu ysligiri
alcunu saviu, lu quali sia exemplu et regula di la nostra vita.
$4$Et li liyi et li cumandamenti di killu homu saviu sianu optimi
et ben servati, lu quali primamenti reya a sì di killa doctrina
et regula cum la quali ipsu intenda regiri ad autru.
Li Romani adunca foru et sunu regula infallibili in omni
virtuti tantu in tempu di guerra quantu in tempu di pachi:
per&<kì&> li loru dicti et li loru facti supperannu a tucti killi di
li autri, divimuli adunca ysligiri, canuxiri et sicutari per nostra
regula et doctrina.
Et si zo è viru, quali truvirai tu plui claru exemplu in
amari la patria comu fu lu bonu et nobili Brutu, lu quali,
per liberalila da perpetua servituti et da omni tyrapnia, si 
dispusi multi fiati muriri et cachau per forza lu tyrapnu e 
malvasu re Tarquinu sou strictu parenti? Appressu, quali 
truvirai tu plui iustu exemplu in dirictura di iusticia quali fu lu
dictu Brutu, ki fichi auchidiri dui soi figli per mantiniri 
iusticia? Appressu, cui truvirai tu plui saviu di Catuni lu 
mayuri? Appressu, cui truvirai tu plui temperatu di Sipiuni 
Africanu? 
Non bisogna adunca nominari particularimenti: cui foru
sì clari in sapiencia, sì lustri <in> ingeniu, sì serenissimi in
omni virtuti, comu fu la romana potencia? La quali da 
pichula et baxa divintau ampla et altissima; et cussì li Latini et li
proximani populi, comu su li barbari et li Franchisky et li
$5$autri strani nacioni et quasi tuctu lu mundu, cui per amuri cui
per forza, tucti foru subiugati da loru.
Et inperzò a vuliri canuxiri quali esti plui optimu, 
divimu incumminzari da la vera origini, senza la quali nì lu 
mezu nì lu fini non si poti perfectamenti sapiri: zoè da Eneas,
lu quali fu lu loru primu genituri, comu da ipsu happiru la
prima radichi.
Incumminzimu adunca a narrari li facti di lu dictu Eneas,
cumpilati per lu excellentissimu poeta Virgiliu mantuanu ad
hunuri et reverencia di Deu omnipotenti, lu quali vivi et 
regna trinu et unu &Cper infinita secula seculorum&c. Amen.
LA QUALITATI DI ENEAS.
Eneas fu multu billissimu di so corpu, expertu in armi,
splendenti di sangui, figlu di Anchises, natu in la provincia di
Frigia in la chitati di Troya. Homu fu potentissimu et 
rikissimu, saviu parlaturi, grandissimu et largu, in la adversitati
constanti, allegru, sullazusu et non ingratu. Di lu quali la 
gesta discrivi Virgiliu virsificandu in sou libru dictu la Eneyda
a pperpetuali arrigurdanza et eterna memoria, ecciamdeu ad
unuri, laudi et reverencia di Optavianu Augustu, lu sicundu
inperatori di Ruma, niputi di Iuliu Cesar.
Et la intencioni di Virgiliu fu narrari di li facti di Eneas
tractandu in ki modu et comu divi essiri la vita militari.
%[PRIMU LIBRU]
$6$DA ZA INCUMENZA LU PRIMU LIBRU DI VIRGILIU, IN LU 
QUALI SI CONTENINU LI FORTUNI KI ENEAS PASSAU IN LU MARI DI
LIBIA.
Eu Virgiliu, haventi tractatu cum meu graciusu et 
amenu stilu in dui mei libri precedenti dui mayneri di vita, zo
esti in la Bucolica la vita pastorali et in la Georgica la vita
agriculturali, da mo innanti, zoè in kistu meu terzu libru, 
intendu tractari, a piticiuni di Augustu Optavianu inperaduri
di Ruma, la vita militari, narrandu li magnifici facti et felichi
[facti et] operacioni di Eneas di Troya, da la linea di lu quali
lu dictu Optavianu dischisi; et di li aspri, crudili et forti 
baptagli e profundi facti di lu dictu Eneas. Lu quali, fugendu 
primamenti di Troya per disposicioni di li dei, pervinni in Italia
et applicau in li rivagi di Lavina; et per violencia di li dei 
sustinni multi affanni et travagli, essendu gictatu per mari et
per terra, spicialimenti per la mala voluntati et grandissima
ira la quali dea Iuno purtava contra li Truyani; sustinni 
$7$multi fatigy finkì hedificau la chitati di Lavina et finkì purtau li
dei truyani in Italia, di li quali dixisi lu sangui latinu et li
patri albani, et ancora finkì hedificau li alti mura di Ruma.
Perkì ti pregu, o musa Calyopeya, ki ti plaza riduchiri
in la menti mia quali fu killu deu, lu quali pocti essiri 
offisu di li Truyani, et qual fu la causa perkì dea Iuno, rigina
di li dei, dulendusi, permisi et volzi ki killu homu nobili et
piatusu incurrissi tanti fortuni et intrassi in tanti travagli in
quanti intrau.
Do, trovanusi tanti iri et malancunii in li animi 
celestiali? Certu sì.
Navigandu adunca Eneas cum sua genti per mari, poi 
destructa Troya, Iuno, comu era usata essiri inimica di li 
Truyani, si ricurdau di la iniuria et di lu displizamentu ki li avia
factu Paris, lu figlu di lu re Priamu di Troya; et intindendusi
perzò diviniari di li Truyani, dissi intru se midemmi: «Ora
$8$è tempu di putirimindi legiamenti diviniari»; et zo dictu si
mossi et andausindi a lu re Eolus, lu quali era re di li venti,
et incumminzauli a pparlari in kistu modu:
«O re Eolus, una genti mia inimica, zoè truyana, naviga
per lu mari ytalianu, purtandu cun sicu in Italia li dei 
troyani, perkì ti pregu ki ti plaza inpruntarimi li toi venti, cum
li quali eu lor poza displachiri et essirindi divinyata. E si zo
farrai, eu aiu in meu putiri #.XIIII.@ belli pulcelli, di li quali
Deyopeya esti la plui bella. Eu ti la darrò per tua mugleri et
coniungirola cum ticu in unu constanti et firmu matrimoniu
et cum ipsa farrai multi belli figloli».
Audendu zo lu re Eolus plachivilimenti li rispusi e dissi:
«O regina Iuno, tu si mia signura et si ancora mugleri et
soru di deu Iuppiter, perkì eu su constrictu vuliri fari li toi
cumandamenti».
Allura Eolus, havendu zo dictu, dedi cum la virga a la
porta undi li venti eranu inchusi et cummandauli ki 
andassiru et fachissiru zo ki la rigina Iuno li cummandassi. 
Incontinenti l'ayru incumminzau a turbari, lu mari ad umflari et a
ffari soi grandissimi tempestati et undaciuni terribili, perkì li
navi di li Truyani intandu si partianu di Trapani di Sichilia,
vulendu navigari inver Cartagini. Et dandu li vili a lu ventu,
cridendu in lu nomu di li dei navigari in prosperu viaiu,
subitamenti si vidiru indossu la supradicta fortuna, et tantu
aspra et forti ki li navi incumminzaru l'una ad urtari cum
l'autra. E sì forti era lu striduri di li arbori et di li 'ntinni
$9$spizati, et l'airu turbatu e li grandissimi e terribili troni, lampi
et autri fulgari, ki tucti li naviganti si vidianu brevimenti
muriri et incumminzaru fortimenti a gridari et a pplangiri.
Undi Eneas intru li autri, videndu kisti cosi andari per
tal forma, auzau li manu in chelu et plangendu dichia:
«O quantu foru beati per l'anima et per lu corpu tucti
killi homini, li quali foru morti in li bactagli di Troya, 
dananti la patria loru et dananti li patri et matri et li frati
et autri parenti loru, ananti ka muriri sì tristamenti comu
murimu nui in kista fortuna, senza valuri nixunu».
Et intandu havirissivu vistu navi spizari, homini 
annigari, autri morti, autri affirrarisi in li tavuli rupti, a ttantu ki
una si&·ndi annigau da lu 'n tuctu et li dudichi andaru 
stracquati per modu ki non chi parsiru plui.
Duranti adunca la supradicta fortuna, Neptunu lu deu
di lu mari, audendu zo, adimandau ki rimuri era killu, lu
quali audia supra lu mari. Di ki li fu rispusu comu lu re
Eolus, a ppiticiuni di dea Iuno, havia mandatu li venti per
fari annigari li Truyani, li quali eranu soi inimichi. Et intandu
deu Neptunu, audendu zo, cummandau ki li venti li 
vinissiru dananti. Li quali vinuti, ipsu lor parlau in kistu modu:
«Lu vostru regnu esti in li venti et lu vostru re nulla 
potestati havi in lu meu regnu, lu quali mi fu datu per sorti;
perkì vi cumandu ki incontinenti vi dyati partiri et dicati
al vostru Re ki si gauya et cummandi in li soi gructi et 
$10$caverni, et non vegna a cummandari in kistu regnu lu quali
non esti so».
Undi, partendusi li venti multu virgugnusi per lu 
cummandamentu di Neptunu, incumminzau lu mari a bunazari
et ad humiliari li soi grandi tempestati. Eciamdeu li nivulati
si ricolciru in tal modu ki l'airu sclariu et lu iornu si 
indulcau: in tantu ki li naviganti, li quali eranu stati liberati di la
fortuna, pervinniru sani et salvi in unu portu, ki loru era 
appressu, lu quali era locu quietu et multu dillictivili et plinu
di boski, intru li quali eranu acqui dulchissimi et sidili di
petra viva, duvi senza ligari si tinianu li navi sicuri.
Allura li homini di Eneas, xindendu in terra, gictaru focu
cum lor fuchili et petri fucali et allumandu lu focu cum
killi fraski, li quali truvavanu in killu locu, si scalfavanu et
axucavanu li loru panni bagnati. Intratantu Eneas si 
perlungau da loru, a vidiri si putissi scupiriri alcuna di li dudichi
navi di li soi cumpagnuni, ka ipsu havia li #.VII.@ li quali eranu
stati scanpati cum sicu. Et non putendu vidiri nixuna navi,
guardausi actornu et vidi primamenti #.III.@ chervi et poi 
appressu indi vidi multi.
Allura ipsu cum certi soi cumpagnuni li incumminzaru
a ssicutari, di ki brevimenti Eneas di prisi #.VII.@; et 
turnandusindi a li navi <a> chascuna di loru indi mandau unu, et
$11$cussì coequau lu numeru di li navi cum lu numeru di li chervi
ki avia prisu. Et zo factu, Eneas incumminzau a confortari li
soi cumpagnuni cum paroli multi humili et piatusi dichendu:
«O cumpagnuni mei karissimi, non vi maraviglati si
aviti sustinutu sì gravusi et duri cosi, ka deu gluriusu mictirà
fini in kisti facti. Plazavi ormai cachari di lu cori vostru
omni tristitia et pagura, ka non vi esti utili nì vi po iuvari
ricurdanduvi di kisti tali dulurusi avinimenti».
Et benkì Eneas dichissi cum la bucca zo, &Ctamen&c multu
in so cori era agravatu di smisurati pinseri, et per la chera
mustrava haviri grandissima spiranza, ristringendu fortimenti
in lu so cori lu infinitu duluri ki in sì purtava, et in tal modu
confortava li soi cumpagnuni, non mustrandu haviri duluri
nixunu.
Perkì allura incumminzaru a scurchari li chervi et
trahendu li interiuri loru, autri li spizavanu in pezi, autri 
prindianu killi pezi spizati et mictianuli a li spiti per arrustiri;
et poi ki li arrustianu, sì li maniavanu. Et in tal modu 
maniandu plangianu per li navi di loru cumpagnuni, kì non
li putianu truvari; et cussì plangendu bagnavanu cum li
lagrimi li vidandi ki maniavanu, et lamintandusi dubitavanu
si li cumpagnuni fussiru morti oy vivi.
Ma intractantu deu Iuppiter guardau in terra a vidiri li
lamenti ki fachianu li homini de Eneas per la perdita di li
$12$loru cumpagnuni. Et intandu dea Venus si misi dananti deu
Iuppiter, et plangendu lu prigau per sou figlu Eneas, ki ormai
li plachissi darili consolacioni, et prigandulu li dichia:
«O tu deu Iuppiter, lu quali cuverni cum eterni ligi li
cosi di li homini et killi di li dei, cum fulguri et tempestati,
però eu in nullu modu pozu contra di ti aiutari nì avanzari
lu meu figlu Eneas, nì a li soi Truyani, a li quali tu ài datu
morti sì forti. Et kistu esti lu hunuri di la piatati, lu quali
divia essiri dunatu a li loru travagli?».
Poi adunca ki Iuppiter happi audutu a Venus, sì li rispusi
in kistu modu: «Non avir pagura, ka li facti di li toy Truyani
sirranu multi firmi a cti. Però voglu ki tu sachi ki Eneas
andirà in Italia et hedifikirà la chitati di Alba; et killi li
quali xindiranu da ipsu hedifikaranu Ruma, la quali havirà
eternu inperiu di lu mundu. Però ki eu li haiu dunatu eternu
inperiu senza fini, ka da ipsu, zoè da la sua bella skecta, naxirà
lu truyanu Cesar, lu quali terminirà et iungirà lu inperiu cum
lu mari Occianu et iungirà la fama cum li stilli».
Et zo dictu Iuppiter mandau a Mercuriu sou figlu azò ki
convertissi in alcuna mansuetudini li crudili animi di li 
Africani, però ki Eneas era arrivatu in killi parti. Allura vulendu 
Mercuriu fari lu cummandamentu di Iuppiter, vulandu per l'airu,
dischisi in killi parti et fichi per modu ki li Affricani lassassiru
$13$li crudili cori; et ecciamdeu la regina Dido si mustrau 
benigna et graciusa inver li Truyani.
Undi lu piatusu Eneas supravinendu la matina, mossi
li occhi actornu, et volendu chircari li cuntrati, ascundiu tuctu
sou naviliu supta una ripa cuverta di arburi; et zo factu, si
accumpagnau cum Achates sulu, purtandu in manu dui lanzi
cum largu ferru. A lu quali, comu andava per mezu lu boscu,
apparsi una fimmina, zo fu dea Venus cum visu et armi
et habitu di virgini, purtandu unu arcu appisu in collu, 
sicundu la loru usanza. Et illa primamenti spiyau ad Eneas et
dissi:
«O iuvini, havirissi vistu in kista parti alcuna di li mei
surrelli?».
Et intandu rispusi Eneas et dissi:
«Certu nulla di avimu vistu; ma però ki tu mi pari non
aviri visu mortali - si tu dea oy soru di lu suli? - , però ti
prigamu ki ni digi insignari, ka non canuximu li homini di
kisti contrati, nì sapimu a chi parti siamu arrivati, ka chi
simu stati minati da una malvasa tempestati per forcza di
venti; et nui ti farrimu multi sacrifici da dananti lu to
autaru».
Allura Venus rispundendu dissi:
$14$«Eu non su digna di tantu hunuri, ma tali usanza 
teninu li pulcelli di Tyria di purtari tarcasu et arcu, et 
calciamenti purpurini et ligarisi li pulpi di li gambi».
Poi adunca ki Venus happi zo dictu et illa mustrau li
regni d'Africa et li Tirii et la chitati di Agenori, et mustrauli
la terra supra la quali divi essiri hedificata la chitati, ki Iarba
in li confini libychi vindiu a la regina Dido, di la quali lu
maritu fu Sikeu, homu multu rikissimu et multu amatu di
sua genti, a lu quali lu patri di Dido sì la dedi virgini per
sua mugleri.
«Et kista Dido avia unu sou frati ki si chamava
Duru, lu quali tynia lu regnu di Tyria, et, motu per cupiditati
di avaricia et eciamdeu fidandusi di sua soru, chilatamenti
auchisi a lu dictu Sicheu, tinendulu secretamenti ammuchatu
$15$unu longu tempu, cum una vana spiranza di sua soru. Sikì una
nocti la immagini di lu non suctirratu maritu li apparsi cum
visu multu pulitu et bellu; et isguardandu Dido a so maritu,
si miraviglau multu videnduli lu pectu passatu di ferru; perkì
fu incontinenti scuverta la malvistati di Duru et la sua 
fillunia vinni in palisi. Incontinenti Dido incumminzau a fugiri
et multi di li soi la sicutaru vulendu andari cum sicu.
Et in tal modo Dido presi li rikizi di Sikeu et 
purtausindili per mari. Sikì kista genti vidiru una fimmina viniri
in killu locu, in lu quali tu ora vidi grandissimi mura et
livarisi la grandissima roca di la nova Cartagini. Et kista terra
havi kistu nomu, però ki illi accactaru tanta terra quanta unu
coiru di boy factu carta la putissi turniyari, undi Cartagina
veni a diri terra turniyata di carta. Ma vui di quali parti viniti
et undi andati?».
Et intandu Eneas suspirandu dissi:
«O deu, si eu incumminzassi da lu principiu di li nostri
vinturi et fussi licitu di diri la nostra fortuna, ananti si
farria nocti ki eu fachissi fini. Nenti mancu poi ki lu vuliti
sapiri, nui simu di l'antiqua Troya partuti et discursi per 
$16$diversi mari, mustrandumi lu caminu la mia matri Venus, et di
#.XX.@ navi appena mi&·ndi su rumasi li #.VII.@, da la fortuna ki
passammu».
Et intandu Venus subitamenti interruppi li soi paroli et
dissi:
«O Eneas, tu sì non timiri, ma vatindi a la chitati ki
fannu killi di Tiria et illocu truvirai arrivati li toi 
cumpagnuni cum li #.XII.@ navi loru, la quali cosa ià canuxu eu per
unu indivinamentu lu quali eu vidi in terra, zoè #.XII.@ cigni
alligrandusi et cantandu, li quali auchelli eranu di Iuppiter
et gìanu poy vulandu per l'ayru».
Et poi ki Venus happi dictu zo, mutau sou culuri rusatu,
lu quali multu risplandia, e li soi capilli a modu di unu
velu gictavanu oduri di dea, cum soi vestimenti fina a li pedi;
et cussì andandu si mustrau viraxamenti essiri dea Venus.
Allura Eneas canuxendu la matri, cum grandi vuchi la
incumminzau a sicutari dichendu:
«O crudili matri, perkì tanti volti cum falsi immagini
gabbi a tou figlu? Do, perkì non mi cunchedi ki la tua manu
si iunia cum la mia e ki eu poza audiri e rispundiri [li toy]
viraxi vuchi?».
Sikì, finiti tucti kisti paroli, Eneas andau inver li mura
$17$di la chitati et Venus cumbuglau ad ipsu et a lu so 
cumpagnuni Achates in una nebula, azò ki nullu li putissi iniuriari
nin vidiri. Et zo factu, Venus si partiu et andausindi in unu
sou templu, in lu quali si allegrau videndu li altari ornati
cum odoriferi iurlandi et rendiri oduri cum focu, inchensu
et mirra.
Ma Eneas passandu ananti cum lu sou cumpagnuni 
Achates pervinniru ad unu munti, lu quali stava supra di la chitati;
et videndu la sollicitudini di killi ki hedificavanu la chitati e
la loru diligencia simili a killa di l'apa, la quali havi a ffari
lu meli in lu tempu caudu et quietu, et sguardandu la billiza
di la chitati, la multitudini di la genti e lu modu di la opera,
incumminzau a pparlari et dissi:
«O felichi culuri! Li toi mura ià si levanu in altu!».
Et zo dictu, si parteru di killu locu et andarusindi in mezu
la chitati non essendu visti da nixunu. Et in killu locu la
regina Dido fachia hedificari unu templu ad hunuri di dea
Iuno, a lu quali locu ipsa primamenti iunsi; et illocu truvaru
la testa di lu cavallu affricanu per lu risponsu ki avianu avutu
da Iuno, la quali dissi cussì:
«Kista chitati sirà multu excellenti di baptagla et 
abundivili in victaglu».
Et in kista chitati spirava Eneas haviri saluti. Essendu
$18$adunca in killu locu, Eneas si isguardau atornu et vidi pinti
li baptagli truyani; et lagrimandu dissi ad Achates:
«A quali locu oy a quali rigiuni andirimu ki non sia
plina di nostri travagli?».
Et sguardandu meglu si truvau pintu in mezu li principi
di li Grechi et di zo si meraviglau et fortimenti plansi.
Intratantu la rigina Dido vinni a lu templu circundata
di multi cumpagni, di nobili homini et tucti iuvini; et muntau
a sidiri in unu altu locu di lu templu, lu quali risplandia di
multi billizi comu lu suli. Appressu vidiru viniri certi 
cumpagni di homini truyani, intru li quali era Sergestu et Elioneu
maiuri, li quali cridia Eneas ki fussiru piruti. Et poi ki fu
data licencia di parlari, primamenti si livau Elyoneu maiuri
et cum plachivili aptu et dulchi paroli incumminzau a 
pparlari et dissi:
«O regina, a la quali deu Iuppiter cunchedi hedificari
nova chitati et cum iusticia rifrinari la superbia, prigamu
humilimenti a la vostra excellencia ki vi plaza non vuliri
crudilimenti fari ardiri li nostri navi et plazavi pirdunari
a lu piatusu sangui truyanu. Certu, regina, sachati ki nui non
simu cursari, nì latruni, nin pirsuni malvasi, ki avissimu
vinutu in kisti parti ad intinciuni di farichi alcunu mali, ma
vulendu nui andari in una provincia ki avi nomu Ytalia,
la quali happi kistu nomu da unu loro duca dictu Ytalu; sikì
per forza di li venti et per fortuna di mari fommu gictati in
$19$kisti parti, et simu izà provocati a bactagla, però ki ni esti vitata
la ripa a non chi putiri arribari.
Et inperzò, signura regina, si vui displizati la humana
generacioni, sachati ki li dei teninu a mmenti li cosi liziti et
inliciti.
Nenti mancu vulimu riduchiri a la vostra regali 
memoria ki nui aviamu unu nostru signuri, lu quali avia nomu
Eneas, di lu quali nixunu fu plui iustu ni plui piatusu, nì
migluri in bactagla et in tucti autri virtuti. Et per vuluntati
di deu et per fortuna di mari non sapimu undi illu sia, nì si
esti mortu oy vivu».
Allura la regina Dido, audendu zo et cachata la pagura
di lu cori, sì li rispusi in kistu modu:
«Certu la novitati di lu regnu mi constringi di 
guardari li nostri cunfini. Ma cui esti in kistu mundu ki non
canuxa la chitati di Eneas, et cui è killu ki non sacha la 
chitati di Troya, cui è killu ki non aia audutu tanti brigy di
baptagli quanti sunnu stati in Troya da la quali vui viniti?
Certu non è homu in lu mundu ki non li sacha. Ma eu vi
darrò aiutu et consiglu in lu vostru andari, eciamdeu di mei
thesauri vi darrò tantu ki vi bastirà et suvirchirà per vostru
caminu. Et si vui vurriti in kisti parti equalimenti dimurari, 
$20$kista chitati, la quali eu fazu hedificari, sirrà vostra et 
miniriti izà li vostri navi. Et ora vulissi deu ki Eneas vostru signuri,
lu quali fu cachatu per li venti, fussi insembla cum vui. Ma
nentimancu eu cummandirò ki tucti li confini di Libia sianu
chircati, si per avintura illu fussi statu gictatu da lu mari:
oy in boscu, oy in chitati, oy in alcunu autru locu cunveni
ki mortu oy vivu si trovi».
Allura Achates, lu cumpagnuni di Eneas, audendu lu
bonu parlari di la regina et girandusi ad Eneas sì li dissi:
«O figlu di dea, ki cosa iudica lu to animu di vuliri fari?
Tu vidi tucti cosi essiri sicuri, eciamdeu li cumpagnuni et
lu naviliu plachivilimenti richiputy».
Appena Achates havia zo dictu, et la nebula, la quali li
tinia cuverti, da sì midemmi si partiu per l'ayru. Et cussì
rumasi Eneas in la clara luchi et risplandia per visu et per
forma et ancor per li capilli mustrava essiri simili a deu. Et
subitamenti incumminzau a pparlari et dissi apertamenti:
«Eu su killu ki vui dimandati, Eneas truyanu scampatu
da la furtuna di lu mari di Libia».
Et vinendu dananti la regina et fachenduli debita 
reverencia, li incumminzau a pparlari in kistu modu:
«O regina misericordissima sulamenti di kisti grandi 
travagli di Troya et di tucti nui, li dei piatusi vi rindiranu digni
meriti. Do, qual patri et qual matri ti ingindrau sì 
meraviglusa et bella? Certu, regina, mentri li stilli durirannu fixi in
chelu, tantu durirà la tua fama et la tua gloria in kistu
mundu».
$21$Et poi ki appi zo dictu, si abrazau cum li soi cumpagnuni
et multu si alligraru videndusi insembla.
Ma la regina Dido, la quali disiyava multu di vidiri a
lu dictu Eneas, poi ki lu vidi si meraviglau troppu di soi
billizi et incumminzauli a pparlari in kistu modu:
«O figlu <di dea> Eneas, poi ki fortuna ni avi gictatu per
multi travagli et periculi, volci ki ni truvassimu insembla in
kista terra et ki eu mi firmassi in kistu locu: eu, savendu ki
cosa esti lu mali et ki cosa esti la stranìa, voglu consolari a vui
miseri et stracquati».
Et poi ki la regina happi zo dictu, minau ad Eneas in
lu palazu rigali et fichi loru grandissimu hunuri et fichi 
ancora urdinari et parari li templi honoratamenti, comu 
apparteni a li dei. Eciamdeu mandau a li cumpagnuni di Eneas,
li quali eranu a la ripa di mari, #.XX.@ tauri et chentu agnelli,
et Eneas ananti havia mandatu ad Achates ki minassi sou
figlu Escaniu cum sicu, però ki omni sollicitudini et omni
cura esti in lu patri per lu figlu. Appressu cummandau Eneas
ki li fussiru purtati certi cosi preciusi, li quali eranu a li navi,
zoè la investa di lu Palladiu, lu cuvircheri di la regina Helena,
la virga regali, la nusca et la curuna di la maiuri figla di
Priamu.
Sikì Achates andau et adimpliu per ordini lu 
cumandamentu di Eneas.
$22$Intratantu dea Venus parlau a so figlu Cupido, lu quali
esti deu di l'amuri, et prigaulu multu strictamenti ki una sula
nocti li concheda ki si spogli li aly et vestasi in la forma di
Escaniu figlu di Eneas, et vayasindi a la regina Dido et 
abrazila et mectali lu focu di lu sou amuri intru lu cori et ardala
fortimenti. Da l'autra parti Venus prisi ad Escaniu et 
inchusilu intru lu sou templu et illocu lu fichi adurmintari et
stari in gran riposu. Et continuandu li paroli inver so figlu
Cupido, sì li dissi:
«O figlu, tu sulu si la mia grandi potencia et li mei forzi,
o figlu di lu summu patri, lu quali disprezi omni fulguru;
et però a ti ricurru, ka poi ki Dido havirà abrazatu a cti et
havirati datu multi baxamenti in pirsuna di Escaniu, et
preguti ki, zo factu, gecta in mezu di loru multi foki, et 
ingannirai a Dido cu lu tossicu amurusu, per modu ki non li
payra vidiri autru ka ad Escaniu».
Allura Cupido, audendu li paroli di la matri, ubidiu li
soi cummandamenti; et spuglati li ali, prisi allegramenti la
forma di Escaniu. Et ixendu fora, si misi a la via cu lu dictu
Achates; et andandu insembla [cum li autri] brevimenti 
pervinniru a lu palazu di Dido, et insembla cum li autri 
muntaru a la sala, pinta di meraviglusi opiri et salutandu a tucti
prisintaru li duni a la regina. Et intandu la regina Dido si
meraviglau multu di killi duni tantu rikki, nobili et belli;
ma plui si meraviglau di la billiza di Escaniu, in tantu ki
non si putia saciari sguardandulu; et lu cori multu li ardia
disiyandu avirilu in so vuliri. Ma però ki multi servituri eranu
$23$in sala, di li quali autri allumavanu focu, autri si giravanu
per sala, cummandau la regina ki fussi urdinatu di maniari.
Sikì, misi li tavuli et preparati li cosi et li vidandi, 
honoratamenti fu sollepnizatu lu convitu intru di loru. Undi, poi
ki àppiru maniatu, et lu garzuni gictau lu brazu in collu di
lu patri; et poi, lassatu lu patri, abrazau a la regina et 
appuyavasili a lu pectu, et non sapia la misera Dido quantu amuri
li supraiungia, fachenduli diversi amurusi simblanti.
Et però ki non si adunava di zo, lu prindia a lu so scossu
et non si putia saciari di sì; et quantu plui lu guardava, plui
ardia. Sikì Dido brevimenti incumminzau ad abandunari et
a livari da l'animu so la morti di so maritu Sikeu et a
mectirinchi amuri. Eciamdeu per lu vinu et per diversi ioki
ki si&·nchi fachianu et ancora per lu sunari di li strumenti,
incumminzau Dido a girari lu duluri in amuri.
Poi adunca ki appiru maniatu, misiru a pparlari di li
varii opiri et di la luna et di lu suli e di li stilli et eciamdeu
di lu naximentu loru et di la natura di li cosi, appressu di lu
cursu et di lu muvimentu di li stilli. Ma intratantu la 
svinturata regina bivia lu longu amuri, et acumminzau a pinsari
multi cosi supra lu re Priamu et multi supra Hector; appressu
pinsava cum quali armi lu figlu di l'Aurora vinni in 
Cartagini; appressu quali eranu li cavalli di Diomedes, et comu fu
excellenti Akilli, in la fini; et cussì pinsandu dissi ad Eneas:
«O hosti nostru, preguvi ki vi plaza cuntarini da lu 
$24$incumminzamentu di li aguaiti di li Grechi et li fortuni di li
vostri chitadini, et comu vui fustivu gictati per mari et
per terra, essendu ià a la septima stati».
%[SICUNDU LIBRU]
$25$IN KISTA PARTI FINIXI LU PRIMU LIBRU ET INCUMENZA LU
SICUNDU, IN LU QUALI SI CONTENI LU CASU DI LA DISTRUCIONI DI
TROYA LA GRANDI.
O regina, vui cummandati ki ni rinuvimu li smisurati
plagy. Do, cui si tirria di plangiri cuntandu tali avinimenti?
Ma poi ki vu disiyati saviri li nostri fortuni, eu vi li 
cuntirò: sachati ki li rigy e li duca di Grecia incumminzaru ructi
per baptagla et per multi anni ricalzati, et chircaru kisti cutal
facti. Finalmenti, per la divina arti di Palladi, fichiru unu
cavallu a ssimilitudini di una muntagna et misiru intru lu
dictu cavallu una grandi cavallaria di cavaleri multu electi
$26$et cum tucti li cosi ki lor bisugnavanu, et da l'autra parti si
finsiru ricoglirisi a li navi et mustraru andarisindi per li
facti soi et misirussi in una isulecta, sula, deserta et 
inhabitata, la quali era forsi a #.XXX.@ migla arrassu Troya. Nui 
cridendu et pinsandu ki li Grechi fussiru partuti da lu 'n tuctu,
allegramenti apersimu li porti di la chitati. Et discurrendu
la iuventuti di Troya inver lu seiu ki tinianu li Grechi, chi
truvaru killu grandissimu cavallu et maraviglarusi multu di
sua grandiza et billiza.
Intru li quali fu unu homu Ethimetes, lu quali 
primamenti cunsiglau ki lu cavallu fussi minatu intru la chitati.
Ma unu autru ki avia nomu Capis, cum multi autri, li quali
eranu plui savi di lu primu, dissiru ki non sirria ben factu
ki si tirassi intra la chitati, ma sirria meglu ki fussiru 
trabuccati li supecti duni di Minerva, oy gictati in mari, oy arsi,
oy pirtusati a vidiri ki&·nchi fussi dintra. Et cussì discurendu
l'unu cum l'autru, subitamenti lu sacerdotu di Apollo, lu 
quali avia nomu Laucon, curria gridandu et dichia: «O miseri
Truyani, criditi vui ki li duni di li Grechi sianu senza 
fauzia? Forsi ka dintru sunu li Grechi ascusi, oy kistu hedificiu
frabicatu di kistu cavallu esti factu a dapnu di li nostri
mura».
Et dictu zo, misi manu ad una lanza et firiu lu cavallu.
Et intandu, si la menti non fussi stata dubia oy sinistra, la
malvistati fora stata scuverta et tu, Troya, sirrissi ancora in
pedi. Ma mentri ki kisti cosi si fachianu, unu piscaturi, 
$27$homu iuvini, lu quali avia nomu Simuni, cum li manu ligati da
retu, di sua propia voluntati sì avia offertu a lu signuri di
l'osti fari per modu oy di ingannari a li Truyani per fraudi
oy di muriri.
Et inperzò tu, regina Dido, intendi hora li aguayti di li
Grechi et canuxirai tucti li ingannamenti cum la faucia di unu
Grecu.
Sikì omni homu cursi ad ipsu, et illu guardandusi 
intornu dissi plangendu kisti paroli: «Do, quali terra mi poti 
richipiri e quali mari resta a mi miseru et dulenti, ki essendu cum
li Grechi non happi mai locu intru di loru?».
Allura li Truyani, audendu kisti paroli, adimandaru da
ipsu la causa di kistu factu; et illu, lassandu omni autra pagura,
dissi a lu re Priamu:
«Signuri, eu non negu ki non sia statu natu di genti 
greca; et si la fortuna mi clama ficticiatamenti minzunaru, forsi
vui audistivu la fama di Palimides, lu quali, perkì non vulia
cumbactiri, non culpandu li Grechi li dediru morti et ora lu
planginu mortu. Eu fui sou cumpagnuni et sou strictu parenti
et fui mandatu in kisti parti da meu patri. Ma poi ki ipsu fu
mortu, eu sempri mentri vita mi bastirà plangirò dulendumi
di la morti di lu non culpabili amicu, cum lu quali mi strinsi
multu, a putiri insemblamenti cum sicu aquistari hunuri et
fama. Ma per lu grandi duluri ki eu happi di la sua morti, eu,
$28$folli, nonkì tachissi, ma proposi diviniarilu, et cum paroli
smossi multu aspri et duri cosi. Sikì Ulixes, per kista causa, mi
prisi multu a mal vuliri et pinzau dunarimi morti senza sua
riprinsiuni. Et zo fu ki cunsiglau a li Grechi ki di mi fussi
factu sacrificiu. Ma poi ki eu campai di killi fururi, vui di mi
fazati zo ki vuliti et datimi morti si vi plachi, la qual cosa 
multu sirrà in plachiri di Ulixes».
Veramenti, regina, nui non savendu tanta malvistati 
quanta killu homu avia in cori, da capu comu homini ki disiyavanu
saviri li adimmandammu la causa comu era stata, et in ki 
modu vulianu da ipsu fari sacrificiu. Et ipsu allura rispusi 
pagurusamenti et cum fraudilenti animu dissi:
«Multi fiati li Grechi si vulianu partiri di kisti parti et
andarisindi per li facti loru, ma mai non poctiru aviri bon
tempu ma sempri li venti contrarii; sikì pinsaru fari kistu 
cavallu ad hunuri di Apollo, azò ki ipsu lor dassi tempu di 
putirisindi andari. Undi, poi ki ipsi happiru factu kistu cavallu,
incontinenti Apollo lor dedi tal rispunsu: - O Grechi, 
quandu vui primamenti vinistivu in li parti di Troya, cum sangui
humanu humiliastivu a li venti, però ki fachistivu sacrificiu
di lu sangui di una virgini, taglandula per mezu; sikì ora 
autrusì a lu turnari, cum sangui vi cunveni humiliari a li venti et fari
loru sacrificiu di sangui humanu -. Undi havendu li Grechi
$29$tali responsu et timendu, tucti killi li quali foru dimandati
d'Apollo dissiru: - Vaya per sorti et per indivinagla -. Sikì
brevimenti li indivini vinendu si misiru dananti lu autaru
di Apollo et a kista cosa tucti si atistaru et cunsinteru. Et killa
cosa la quali chascadunu timia, zoè la morti, fachendu Ulixes,
la cunvirteru supra di mi et vulianu in omni modu fari 
sacrificiu di mi. Undi, supravinendu la nocti, eu ruppi li ligami
cum li quali era ataccatu et fuggendu mi ammuchai in unu
pantanu intru di l'acqua, senza spiranza di patri nì di matri
nì di autru parenti. Undi vi pregu, per li suprani dei, ki vi plaza
haviri misericordia di mi et di tanti affanni quanti aiu avutu».
Et cussì, ipsu plangendu, happimu pietati di sì et 
pirdunammuli la vita.
Et intandu lu re Priamu cummandau ki fussi soltu; et
poi dissi lu re, girandusi ad ipsu:
«Poi adunca ki tu ismenti in tal modu li Grechi, di raiyuni
divi essiri nostru, ma intramenti vulimu ki tu ni fazi sapiri ki
voli significari kistu hedificiu di kistu cavallu».
Et allura ipsu auzau li manu in chelu et dissi:
«O eterni foki et non corruptibili, di zo siati mei 
testimonii ka mi esti cosa licita di manifestari li segreti di li 
Grechi et di schidiri killi homini. Omni spiranza et fidanza di
baptagla et di guerra di li Grechi [mentri] foru in aiutu di
Minerva. Ma poi ki Ulixes et Diomedes taglaru li aguaiti di la
$30$rocca et ràppiru lu Palladiu et immacularu la santa statua,
eciamdeu presummeru tuccari li soi ornamenti cum li loru
manu sanguilenti, da killa hura innanti lu animu di la dea lor
fu factu inimicu e la spiranza di li Grechi fu rupta. Et killa
dea midemmi ni mustrau signi, ki per tri fiati lu focu arsi li
tendi quandu li sacrifizi si fachianu, per ki li Grechi si 
apparichavanu et ordinavanu di partiri sulamenti per pagura et non
aspictavanu si non ki lu mari abunazassi. Undi, signuri, 
sachati ki li Grechi ordinaru kista statua di lu cavallu per la deitati
ki ipsi avianu offisu, et fu facta sì grandi, ki non putissi intrari
nì ixiri per li vostri porti, sì comu cummandau Calcas, azokì
lu vostru populu non indi sia difisu. Et inperzò, signuri, diviti
sapiri ki, si li vostri manu havissiru tuccatu et curruptu li duni
di Minerva, grandissimu periculu vi&·ndi incurria, ma, sicundu
indivinau Calcas et dissi, [ki] si vui li farriti minari intru li
vostri mura, tucta Asia virrà sucta vostra potencia et sucta la
vostra chitati et di lu vostru imperiu».
Undi, signura regina, per cutali aguayti et per lu spiriuru
di Simuni, la cosa fu criduta, et nui fommu prisi et distructi.
Eciamdeu in killa ura propria chi supravinni unu meraviglusu
miraculu, però ki lu sacerdotu di Apollo, lu quali avia firutu
lu cavallu, comu sacrificava unu tauru et unu agnellu, et eccu
subitamenti dui serpenti per mari, et currendu veninu a la
ripa; et tandu tucta la genti stecti a la vista et guardavanu
tucti ki divianu fari kisti serpenti.
$31$Undi li serpenti, vinendu in terra, dirictamenti vannu a
lu sacerdotu et primamenti devoraru a dui soi figli et poi si
diriçanu inver di sì; et comu lu sacerdotu fugia, lu prisiru et
firerulu fortimenti, et cussì firutu lu lassaru et poi si tiraru
fina la rocca, supta li pedi di Minerva. Allura tucti dissiru
<ki> kistu li avinni però ki avia tuccatu la sancta statua,
zoè lu cavallu; et tucti gridavanu et dichianu ki lu cavallu si
diya minari intru la chitati et diyasi adurari in deitati.
Sikì, zo factu, nui durrupamu una gram parti di li mura
di la chitati per mectiri lu cavallu dintra. Determinatu 
adunca ki lu cavallu si tirassi intra la terra, li iuvini si mictianu
li cordi in collu cum li quali tiravanu lu cavallu, et avianu
misu ligna ritundi supta, per roti; et andavanu cantandu 
versi et oracioni sancti et eranu multi allegri di tuccari li 
cordi cum loru manu. Undi, poi ki lu cavallu fu supra lu limitaru
di la porta, #.IIII.@ volti si ritinni ki non pocti passari et autri
#.IIII.@ volti audemmu gran sonu intru lu cavallu, di ki nui 
stectimu et timiamu per lu fururi ki avia factu lu dictu cavallu.
Ancora da l'autra parti vinni Cassandra, figla di lu re 
$32$Priamu, la quali era multu perita in li #.VII.@ arti liberali et 
spicialimenti in l'arti di la nigromancia, et fichi sacrificiu ad 
Apollo, per lu quali deu Apollo li inprumisi consentirili zo ki li
dimandava in l'arti di lu indivinari, et poi Apollo li nigau la
promisa, zoè ki non livau lu so indivinari, ma fichi per modu
ki a li soi paroli non fu data fidi. Et cussì la dicta Cassandra
discursi per la chitati comu pacha, gridandu et dichendu ki
in nullu modu mictissiru lu cavallu dintra, et di zo fu ipsa
pocu ascultata. Ma nui, li quali allura eramu officiali di lu
templu, incumminzammu a fari grandissimi sollempnitati a
killi cosi, di li quali lu dictu Simuni fu ultimu infestaturi, et
cupersimu la chitati di rami di arburi, intantu ki lu chelu
paria stillatu et la nocti cadia supra lu mari Ocianu.
Appressu, la duchiza di lu sopnu prisi li menbri stanki
di li homini et quasi tucti si adurmintaru comu non avissiru
mai durmutu. Allura lu trayturi di Simuni, lu quali stava
multu viglanti, si livau et apersi lu cavallu; et incontinenti
ixeru da lu dictu cavallu Ulixes crudili et Menelaus, cum
tucti li autri Grechi.
Et intratantu li navi di li Grechi turnaru; et xisa tucta
la genti in terra assayaru la chitati plina di sopnu e di vinu
et incumminzaru ad auchidiri et taglari a tucti killi ki 
truvavanu viglanti. Sikì, a lu primu sopnu, poy ki eu mi appi
fortimenti adurmintatu, et eu vidi in sopnu lu dulurusu
$33$Hector, lu quali era statu mortu in li primi baptagli; et 
apparsimi multu feru et plangendu in mezzu di dui roti cum li 
capilli tucti sanguilenti et cum li pedi tucti umflati per li 
baptituri; et per li armi et per li firiti tuctu era mutatu di killu ki
sulia essiri et eciamdeu era atornu vistutu et bagnatu di 
lagrimi di Achilles. Et intandu eu videndulu cum grandi 
plantu li parlai et dissi:
«O luchi truyana, o spiranza fidilissima, qual dimura ti
à sì longamenti tinutu? O Ecthor, da qual parti tu veni, ki si
tanctu aspictatu? Do, ki suza cosa inbruxinau lu to visu sì
sirenu, lu quali non esti dignu essiri suzatu!».
Et allura Hector beni incuminzau a plangiri, ma non 
rispusi a lu meu dimandari cosa nixuna; ma, trahendu gravusi
suspiri da lu sou profundu pectu, dissi kisti paroli:
«Oymè, figlu di dea, preguti fugi et liberati ora da kisti
periculusi flami, ka li inimichi teninu li mura et Troya cadi da
la summa altiza; la sancta Troya ti ricummanda li soi dei, et
piglali cumpagnuni di li fati».
Et zo dictu, Hector prisi la potenti vistitura et lu eternu
focu et andau fina incostu li mura di la chitati cum 
grandissimu plantu, sikì eu per lu sonu di li soi armi mi riviglai.
Et livandumi da lu lectu mi&·ndi muntai in la chima di la mia
$34$casa, et guardandu vidi tucta la chitati plina di grandi rimuri,
di gridati et di plantu di iuvini et di vechi, di homini, di 
fimini et di pichulilli, et plina di focu per omni parti. Et 
videndu eu ki ià era lu focu in pressu et audendu lu rimuri 
grandissimu, et lu sonu di li trumbi era tantu et tali ki eu era quasi 
ixutu di memoria et prisi li armi et apparichaimi di curriri inver
la rocca, et cussì alcuni amichi ki mi canuxianu mi vinniru
dappressu vulendu cumbactiri cum li loru inimichi capitali.
Et eu, videnduli, lor dissi:
«O iuvini, non viditi ki fortuna esti kista et ki cosi li dei
ni àvinu ordinatu? Per li quali kistu imperiu era statu in pedi
fina mo, et ora li dei si parteru da nui et andarusindi per la
via loru et hannuni lasati loru clesi et autari senza custodia
nixuna. Et imperò adunca in vacanti siccurrimu la chitati, 
poikì li dei volnu ki si distruya. Ma si in nui esti firma spiranza
et havimu disiyu di sicutari et di chircari li ultimi periculi,
purtamuni et curramu in mezu li gridati, kì una sula saluti
esti a li vinchuti, di iamai non spirari saluti».
Et intandu lu sacerdotu di Apollo, lu quali avia nomu
Candipertheu, cum li soi mani sacrati purtava li dei vinchuti
$35$et lu so niputi pichulillu; <et> essendu a la rocca, dichia:
«La gloria di li Truyani et tucti li sacrifici et hunuri loru
deu Iuppiter li avi livatu da ipsi et avili dunatu et 
transportatu a li Grechi. Et li Grechi signuriyanu la chitati; alcuni di
loru asseianu li secreti viy, zo ki li inbarranu, et alcuni loki
eranu culmi et plini di homini armati cum loru splendenti
spati. Sikì da mo innanti andimu in la morti certa et 
disiyusamenti tignamu lu caminu».
Do, cui purrà narrari et cuntari lu straciu di killa nocti,
cui suctirrirà li morti, cui purrà apparaiari li lagrimi cum lu
travaglu et la fatiga ki fu in killa nocti? Certu nullu.
Do, dulenti nui, la nobili et antiqua chitati di Troya si
distrudi, la quali fu in tanta signuria per multi anni!
Do, ki dirrò? Multi et infiniti corpi stanu abactuti per li
rugy et in omni locu è plantu et in omni parti esti grandi 
pagura, et multi immagini di morti apparsiru, in modu comu
lu focu ardi li silvi, li campi et li lavuri, et eciamdeu comu
soli fari lu chumi, lu quali currendu gira et tira grandissimi
petri.
Et intandu unu Grecu, capu di cumpagna, lu quali avia
nomu Androycu, cum la sua cumpagna si misi dananti di nui,
$36$et cridendusi ki nui fussimu di li loru, dissi inver di nui:
«O homini, ki fachiti? Adastativi, non viditi ki li autri
arrobanu? Et vui undi andati?».
Et currendu innanti sintiu ki nui eramu soi inimichi, di ki
si meraviglau et gridandu fugiu in tal modu comu soli fari
killu ki senti lu serpenti sucta li spini et fugi cum gran pagura.
Et nui, videndu zo, li incumminzamu a sicutari firenduli cum
li armi nostri; et ipsi, non sapendu lu locu, non sapianu undi
andari; in omni parti li abbactiamu auchidenduli et firenduli
a morti.
Allura la fortuna multu favorizava la parti nostra et la
nostra prima fatiga. Intratantu unu di li nostri cumpagnuni,
lu quali avia nomu Coerbu, alligrandusi di kista fachenda, 
dissi inver di nui:
«O cumpagnuni, eu cunsigliria ki ni mutassimu li armi
et prindissimu li armi di li Grechi et li loru scuti et signali».
Sikì nui, videndu ki ipsu ni cunsiglava beni, prisimu li
armi [di li Grechi] e li scuti di Androycu et di li autri Grechi,
et partenduni da li loru skeri, fichimu multi baptagli per li
obscuritati di la nocti et multi Grechi auchisimu et 
mandammuli a lu infernu. Videndu adunca li Grechi zo, dediru li
spalli et misirusi in fuga. Autri fugianu a li navi, autri a li
$37$ripi, autri, per la gran pagura ki avianu, turnavanu per vuliri
intrari a lu cavallu et ascundirisi intru lu sou corpu.
Ma, però ki non è licita cosa confidarisi homu a li dei
quandu non su vuluntirusi di ayutari, cunveni ki finalimenti
sia facta la loru voluntati.
Et intandu Cassandra, la figlia di re Priamu, era tirata
per li trizi fora da lu templu di Minerva et auzava li soi ochi
in celu, li quali eranu arsi di lagrimi. Et nui intratantu 
cumbaptendu cum loru, lu re Agamenon si adunau di nui et 
incumminzau a gridari et dissi:
«Nui simu cumbactuti cum li armi nostri midemmi».
Undi ipsi adunandusi tucti di nui, vaysi a llivari contra
di nui killu miseru taglamentu, et li Grechi irati contra di nui
si lassanu discurriri per la rocca, in la quali per pagura nostra
eranu congregati. Et canuxendu li falsi scuti et li mintiti
armi, firiusamenti discurrinu contra di nui; et tanta fu la loru
multitudini ki nui, vulendu oy non, fommu constricti di 
fugiri et scunficti per tal modu ki tucti li mei cumpagnuni 
allura foru morti, exceptu eu sulu ki&·ndi campai cum un autru
ki avia nomu Epelias. Et partenduni nui dui da llocu, 
audemmu unu grandissimu rimuri a lu palazu di Priamu, in lu 
quali li Grechi davanu meraviglusi baptagli. Et eu per mia 
disavintura andai in lu dictu palazu et muntai a la plui alta turri,
di la quali li miseri Truyani gictavanu petri, carrelli, dardi,
$38$lanzi et autri armi et difindianusi valentimenti; da la quali
turri vidiamu la chitati di Troya essiri cavata et dirrupata da
li Grechi.
Nentimancu nui da llà susu lanzavamu et distrudiamu
li skeri di li Grechi a nostru putiri, quantu fari si putia. Ma
standu unu pezu, et eccu viniri Pirru, lu figlu di Achilles, cum
soi armi risplandenti; et misi manu ad una magnara et 
incumminzau a ctagliari li duri porti et li firrati arpiuni di li 
banderi. Et incummenzanu tucti a mectiri cori et misiru focu in
li casi et in li loru summitati.
Et intandu havirissivu audutu grandissimu plantu et 
lamentu di li amarissimi fimini ki muntava fina lu chelu. Et li
matri pagurusi et dulenti muntavanu a li loru altissimi tecti
a putirisi salvari, ma Pirru cum soi forzi ruppi una finestra
per la quali intrau a la casa et incumminzau ad auchidiri et
a ctaglari a tucti killi ki&·nchi truvau, sì comu soli fari lu 
serpenti, lu quali videndu la sipala ructa trasi et curri in lu campu.
Appressu vidi eu viniri lu re Agamenon et lu re 
Menelaus, li quali tucti smaniavanu et arraiavanu taglandu et 
auchidendu li miseri Truyani; ancora vidi eu la regina Heccuba,
mugleri di re Priamu, cum plui di autri chentu donni 
plangiri amaramenti. Et lu re Priamu similimenti girandusi si 
inbruxinava di lu sangui lu quali era atornu li autari, [et]
$39$ka ipsu havia sacratu chinquanta cammari di matrimoniu,
perkì illu non avia autra spiranza ki killa di soi niputi.
Ma intratantu li Grechi cursiru in killa parti undi 
vidianu mectiri focu; sikì lu re Priamu, videndo zo, si vistiu soi
armi et passau in la calca di li soi inimichi, in la quali ipsu
stava sbaudutu comu mortu, et era in mezu di loru per li 
armi multu chircatu. Veramenti supta lu chelu di lu palazu era
unu grandissimu autaru, appressu di lu quali era unu 
[grandissimu] pedi di lauru vichissimu, duvi la regina Heccuba
cum li soi figloli tinia abrazati li statui di lu templu; la 
quali, quandu vidi a so maritu re Priamu armatu, plangendu dissi:
«O miseru maritu meu, undi vai? Stacti izà cum li toi
figloli! Do, quali crudilizi ti fichiru vistiri kissi armi ka non
ni poy difendiri? Certu, si meu figlu Hector fussi vivu, illu
ni difindiria. Ma sedi izà cum nui et kistu autaru oy ni 
difindirà oy murrimu tucti insembla».
Undi lu re Priamu ascultandu la mugleri si assictau
cum ipsa. Et standu unu pocu, eccu Pollites, unu di li soi  
figli naturali, lu quali vinia fugendu kì era sicutatu da Pirru et
era statu firutu da ipsu. Sikì vinendu dananti lu patri, Pirru
lu auchisi videnti lu patri. Allura Priamu incumminzau a 
gridari, videndu tantu ardimentu quantu fu killu di Pirru et dissi:
«O dei, si alcuna pietati esti in chelu, la quali si mustri
in kisti facti di Piru, [et] rinditili gracii et debitu meritu, 
però ki dananti li occhi mei, tu, Pirru, fachisti vidiri la morti
$40$di meo figlu, et cum lu sangui so inbruxinasti la fachi di lu
patri».
Et poi ki lu re Priamu happi zo dictu misi [in] manu a
la sua lanza et gictaula inver di Pirru; et si non fussi per lu
scutu ki Pirru tinia in braza, lu re Priamu lu aviria gictatu
mortu. Ma Pirru, videndu zo, stisi la manu indossu lu re
Priamu et tiraulu da killu autaru duvi era et invultaulu 
intru lu sangui di so figlu; et cum la manu sinistra li tinia li
capilli et cum la diricta isxiu la spata et livauli la testa 
dichendu: 
«Or mori et vatindi in lu infernu et a meu avu cuntirai
li mei tristi facti».
Intratantu eu pinsai in la mia menti undi fussi lu meu
caru patri, Creusa mia mugleri et lu pichulu Iuliu: et 
guardandumi intornu vidi ki tucti mi avianu abandunatu, et vidi
li corpora, oy per focu oy per trabuccamentu, essiri tucti 
piruti. 
Et eccu dananti li ochi mei si offersi mia matri Venus;
et vinendumi dananti, benkì fussi obscura nocti, ipsa 
risplandia a modu di clara luchi; et cum sua manu diricta mi prisi
per la manu et dissi:
«O figlu meu, quali duluri sì grandi provoca et distrudi
li homini malvasi, li quali non si volinu adumari? Et però non
culpari a nullu nin ti lamintari, ka kista cosa pruchedi da li
$41$dei, però ki la ira loru rivolgi kisti richizi di li Truyani a li
Grechi et abbacti la grandiza di Troya et la sua altiza.
Ma tu non timiri nì aviri pagura, però ka li toi sarrianu
stati ià morti et piruti et tu similimenti, si non ki eu vi 
salvai tantu a cti quantu a lu figlu, a lu patri et a la mugleri.
Ma guarda inver killa parti, duvi tu vidi lu focu, come si
abbactinu li palazi di Troya, et vidirai Neptunu, lu deu di
lu mari, comu scropi li fundamenti et Iuno comu mina cum
sicu li navi di li Grechi gridandu, et Minerva teni li alti 
rocki; eciamdeu vidirai a Iovi ki regi li armi di li Grechi. Et 
inperzò, figlu meu, fugy et non ti fatigari plui, nì avir pagura,
ma cachala da ti, ka iamai non sirrà plui <. . . .>, et eu di zo
ti assicuru».
Sikì, essendu la prima porta firmata, ipsa disparsi et non
la vidi plui.
Allura eu intrai per mezu li inimichi, guidandumi la dea,
e li flami di lu focu mi mustravanu la via. Undi, poi ki eu
pervinni in lu locu duvi era lu meu patri, disiyava di 
salutarilu et minarilu a lu munti; ma ipsu, videndu Troya essiri 
distructa, non vulia plui campari, ananti disiyava muriri, 
dichenduni:
«Fugiti vui, kì eu voglu stari izà: et all'ultimu cum la mia
manu propia mi truvirò la morti et lu inimicu havirà l'anima
mia et dimandirà li vestimenti et lu dapnu di la sepultura,
$42$poi ki lu omnipotenti patri di li dei et di li homini mi 
spinsi cum sì grandi fulguri et volcimi auchidiri cum sou focu
ardenti».
Et kisti cutal cosi dichia lu patri, standu nui da l'autra
parti bagnati di lagrimi et plangendu. Mia mugleri Cleusa,
Ascaniu et tucti killi di la casa lu prigavanu ki llassassi tali 
intinciuni quali avia.
Et illu non vollci mai. Ma una autra fiata cursi a la 
bactagla et eu miseru dulenti disiyava la morti et dichia:
«Do, qual fortuna et quali consiglu mi avi conductu a
kistu locu? Ka si eu aspectu, virrà Pirru et vidirò meu patri
Ascaniu e Cleusa mia mugleri l'unu vultarisi in lu sangui di
l'autru. Do, murrimu hogi tucti quanti non viniati?».
Et cussì armatu pinsai ixiri for di la casa; et eccu mia
mugleri ki vinia et abrazaumi li pedi, mictendusi supra lu 
limitaru di la porta per non mi lassari ixiri.
Allura supra la testa di Iuliu vinni una flamma di focu;
la quali nui videndu, cum gram pagura ni isfurzammu 
vulirila astutari. Ma lu vitranu Ankises cum grandi alligriza livau
li occhi in chelu et stisi li manu dichendu:
«O deu Iuppiter omnipotenti, si tu fai per alcuni prigeri,
$43$sì ti prigamu ki ti plaza guardari inver di nui; et finalimenti
dà a lu patri aiutoriu».
Et zo dictu, subitamenti vinni da lu chelu unu grandi
sonu et vidimu partiri una stilla da lu sou locu; et purtandu
cum sicu una flamma di focu discurria per li tenebri 
fachendu multa luchi. Sikì nui ni pinsammu vulirila sicutari; et 
incuntinenti lu patri Ankises incumminzau ad adurari la sancta
stilla, et dissi kisti paroli:
«O sancta stilla di deu, eu ti voglu sicutari undi tu mi
mini. O dei di la patria, preguvi guardati la mia casa et  
guardatimi a meu niputi, ka eu in omni modu voglu andari per
kistu avinimentu cum li mei figli et non sdingu viniri cum
ticu undi tu mi voi minari».
Et intandu eu prigai a meu patri ki livassi li dei di lu
locu loru, però ki eu non li vulia tuccari per li manu ki eranu
inbruxinati di lu sangui friscu, fin tantu ki eu non mi lavassi
li manu in unu vivu flumi. Et zo factu, minai a Iuliu per la
manu; et mia mugleri et l'autra famigla vinia appressu.
Sikì, andandu in kistu modu, fommu in killa parti undi
omni vintichellu chi spagna et omni sonu chi rimixita; et
subitamenti lu patri squardandu dissi:
«O figlu meu, fugi, kì illi appressimanu et eu viiu li
scuti et li armi di li inimichi risplandiri».
$44$Et intandu aviamu pirdutu a Cleusa; et non so si illa
sì spirdiu la via oy <si illa> stancandu si assictau per ripusarisi.
Et vinnimu a lu anticu templu di Cesar abandunatu ià
longu tempu, in lu quali era unu antiquu cipressu. Undi
essendu tucti nui iunti in killu locu, risguardammu e 
dissimu ki una di la nostra cumpagna chi mancava.
Sikì eu, folli, ricummandai lu patri et lu figlu a li mei
cumpagnuni in una stricta valli et sulu mi partivi et turnai
da capu a la chitati, et andava multu pagurusu di non essiri
canuxutu per li armi risblandenti ki purtava. Et in omni locu
mi cridia essiri mortu et eciamdeu per la obscuritati di la
nocti, la quali esti apta a spagurari li animi di li homini.
Undi eu, andandu cum tancta pagura, pervinni a la
rocca; et girandu lu palazzu di Priamu vidi lu crudilissimu
Ulixes: e li homini ki eranu firuti sguardavanu la preda, et
li garzuni et li dulurusi matri stavanu actornu et lu gridu
era grandissimu per omni via. Sikì eu intra killi gridati
chamai a Cleusa et misi la testa intra tanti periculi.
Et eccu da presenti la svinturata umbra di Cleusa; a
la quali videndu, mi arrizaru li capilli et pirdivi in tal
modu la parola ki per nullu modu non putia parlari; undi
illa, videndu ki eu non parlava, parlau ipsa et dissi:
$45$«O dulchi maritu meu, perkì ti dilecti tantu cunsintiri
a li folli travagli? Sachi ki kisti cutal cosi non aveninu si
non per divina virtuti. Eciamdeu lu re di lu chelu non ti
consenti ki Cleusa vegna cum ticu, però ki deu voli ki tu
cherki la grandiza di lu mari et vai a lloki strani et multu
longi. Et sachi ki tu andirai in la terra di Ytalia et 
acquistirai regni et avirai mugleri reali. O dilectu maritu meu,
cacha li lagrimi di Cleusa et non plangiri plui per mi, ka
eu non su ancora prisa da li Grechi nin sirrò, ka la grandi
matri di li dei mi riteni in kisti parti. Or vatindi cum deu
sanu et salvu. Et preguti ki ti sia arricummandatu lu nostru
figlu comuni, et guardalu multu beni».
Et dictu zo, eu misi a pplangiri et volzila multi fiati
abrazari et non pocti; et ipsa, videndu zo, si partiu et
abandunaumi da lu 'n tuctu.
Allura eu mi&·ndi turnai a li cumpagnuni mei, li quali
avia lassatu in killa valli; et meraviglaimi multu di la infinita
genti di li homini et di li fimini et di garzuni ki eranu
congregati aspictandumi in killa valli, et di lu miserabili 
populu, lu quali era apparichatu vulirimi sicutari oy per mari
oy per terra in qual parti vulissi andari.


%[TERZU LIBRU]
$46$IN KISTA PARTI FINIXI LU SICUNDU LIBRU ET INCUMMENZA
LU TERZU, LU QUALI NARRA LI FORTUNI DI LU MARI, LI QUALI
ENEAS SUSTINNI PARTENDUSI DA TROYA.
Poi adunca ki plazi a li dei di girari in tal modu li
facti a la non miritivili genti di Priamu, cadiu lu superbu
Ylion et la chitati di Troya fu arsa et distructa cum multi
autri chitati. Nui fommu et simu minati per voluntati di
li dei, dispersi per lu mundu, undi la disposicioni divina
ni porti, in qualuncata locu [ni porti] ni sia concessu di
habitari et di congregari genti.
Et intandu, appena era incumminzata la prima stati,
quandu lu meu patri Ankises cummandau ki li vili fussiru
dati a ffari, sikì, ordinatu lu naviliu, muntamu in altu cum
tucti li cosi li quali sunu necessari a lu navigari, et cum
$47$Iuliu et cum li dei di la patria cum gran plantu
abbandunamu lu portu, li campi et li rivagi di Troya. Et navigandu
pervinnimu a li terri, a li quali lu Renu gira lu gurgu, in
unu rivaiu, in lu quali si fachia sacrificiu a mia matri Venus
di unu tauru di la sua mandra. Et zo fu appressu di unu
mulimentu ki era in la ripa di mari, supra lu quali multi
planzunecti eranu crixuti. Et vulendu eu taglari alcuni di
killi rami frunduti per cumpliri et ordinari lu sacrificiu,
subitamenti vidi unu grandissimu miraculu, ki, comu taglai
lu primu ramu, cussì incuntinenti multi vini di sangui
ixeru da ipsu, et cussì fichi a lu secundu et a lu terzu
ramu; et ancora mi isfurzai di taglarindi un autru ramu,
a canuxiri di undi pruchidia tal cosa: et ancora lu sangui
di lu quartu ixia. Sikì eu videndu zo, multi pinsamenti
occursiru in la mia menti; nentimancu cum plui viguri
zappai la terra actornu et prisi l'autru planzuni per vulirilu
taglari; et prindendulu mezu pagurusu, audivi unu grandi
plantu et lamentu intru killu mulimentu et una vuchi mi
vinni da llà intru a l'aurichi, la quali dissi:
«O Eneas, perkì squarchi li mei miseri menbri? Pirduna
ormai a mi miseru sucterratu! Oymè, eu ti pregu fugi li
terri crudili, fugi lu avaru litu. Certu sachi ki eu su Polliduru,
figlu di lu re Priamu».
$48$Allura eu audendo zo et constrictu di pagura mi ristrinsi
et li capilli mi arrizaru et non happi audaccia di parlari.
Kistu Pollidoru fu figlu legitimu di lu re Priamu et
so patri lu avia mandatu cum una grandi quantitati di auru
a lu re di Tracia, lu quali avia nomu Pollinestor et
mandauchilu quandu si difidau di plui non cumbactiri cum
li Grechi. Et lu re Pollinestor, cupidu di killu auru, poy ki
vidi la distrucioni di Troya e la contraria fortuna di Priamu,
auchisi a lu dictu Pollidoru.
Dichi adunca Virgiliu blasmandu a li homini avari: o
sancta fami di auru perkì non constringi a li animi mortali?
Undi eu, partendumi da Pollidoru, andaimindi a li mei
cumpagnuni et narrai loru tucti kisti cosi, li quali eu vidi;
poi ki zo appiru audutu, tucti si adastaru di partiri di killi
malvasi terri; et adirizati brevimenti li vili a lu ventu, a
l'ostria pinsammu di navigari.
Ma veramenti, intratantu ki li cosi si accunzavanu, nui,
sicundu nostra usanza, ananti ki ni partissimu, celebrammu
in killu monimentu di Pollidoru sollepni officii plangendu
amaramenti; et eciamdeu li donni, li quali eranu cum nui,
tucti si&·nchi scapillaru et graffinaru. Sikì, factu lu sacrificiu,
$49$ni partemmu da killu portu et intrammu in lu gran pelagu;
et navigandu, per voluntati di li dei pervinnimu in una
graciusa et sancta terra, la quali era hedificata in mezu
mari; et in kissa terra era hedificatu lu templu di deu
Apollo et rignavachi unu re, lu quali avia nomu Aureus,
re di li homini et di li sacerdoti di Apollo.
Undi killi, videnduni, pararu la sua sancta testa coronata
di lauru et di petri preciusi et vinnirunni ad ascuntrari; et
incontinenti lu re canuxiu a lu vechu Anchises, sou antiquu
amicu; et abrazanduni a ctucti, ni minau in so allibergu,
et intrammu primamenti in sua casa; et poy intrammu a
lu templu et devotamenti adurammu ad Apollo et prigamulu
ki li plaza mustrarini undi nui divimu andari et in ki locu
li plachi ki nui habitamu. Et tucti gridandu et lagrimandu
dissimu:
«O patri Apollo, mustrani zo per to auguriu, et plazati
intrari in li animi nostri».
Appena kisti cosi eranu dicti, et subitamenti li porti
di lu templu acumminzaru a trimari et lu lauru ki deu
Apollo tinia in testa tuctu si mossi. Et nui zo videndu,
inginuchati tucti ni inchinammu in terra et audemmu una
grandi vuchi:
«O Truyani, killa midemmi terra, la quali fu radicata
prima di li vostri parenti, vi richipirà cum multa rikiza et
grandi abundantia. Turnati adunca et chircatila, ka illa esti
$50$antiquamenti vostra, la quali la casata di Eneas signuriyrà
per tuctu tempu».
Poi adunca ki Apollu appi zo dictu, grandissima et
smisurata fu l'aligriza ki tucti appunu: et alligranduni
pinsavamu et immaginavamu qual terra purria essiri killa. Et
intandu lu patri Anchises parlau primamenti et dissi:
«Si eu ben mi ricordu di killu re, eu vidi killu
grandissimu patri Teucru, lu quali naxiu in una isula di li
Grechi, la quali esti di deu Iuppiter. Et inperzò cumfurtativi
et pinsimu truvari killu locu, ka non ni esti troppu arrassu».
Et zo dictu, non fachendu autra adimura ni partemmu
da lu portu di Origeu et navigandu pervinnimu in li antiqui
parti di li Grechi, in unu locu [in] lu quali eu allegramenti
clamai per nomu Troya, dichendu: «Ormai ti poy clamari
genti allegra per tou supranomu!». Et confortaili ancora
di sacrificiu et eciamdeu lor dissi ki eu vulia hedificari una
roca a similitudini di killa di Troya. Per la qual cosa, nui
iungendu a lu portu, li iuvini incontinenti sautaru in la
ripa et tiraru li navi intru lu portu. Et usavanu novi
matrimoni; poy appressu accuminzaru a llavurari li campi et
a zappari la terra cridendu ki fructassi, azò ki putissiru
cachari la suza fami.
Ma quandu appimuni adunatu, truvammu ki killi campi
$51$eranu sterili e tucti li erbi sicki ananti ki purtassiru fructu.
Undi nui, adunanduni di zo, diliberamu di partirini da
killu locu et di turnari a lu templu di Apollo per aviri da
capu risponsu da ipsu in ki parti divissimu habitari. Sikì,
la nocti supravinendu, li santi statui di li dei di Troya, li
quali purtai cum micu, in sopnu mi dissiru:
«Sachi ki Apollo non dissi ki vinissivu in kistu locu,
ma ki andassivu in Italia: et illocu sunu li nostri stalli propri».
Allura, audendu eu zo, lu fridu suduri mi scursi per
tuctu lu corpu et affrictusamenti mi livai da lu lectu et
auzai li manu et li ochi in chelu, et cum duni non corrupti
fichi sacrificiu a li dei. Ma quandu eu nunciai kisti cosi a
lu meu patri Anchises, illu si truvau ingannatu per lu erruri
di li ochi soi et canuxiu appressu la dubiusa skecta di lu
patri et di la matri, et incumminzau a diri:
«O figla Cassandra, tu sula mi annunciavi kisti kutal
fortuni et spissu chamavi et nominavi Italia et li soi regni!
Diyamu adunca obidiri ad Apollo, et essendu meglu amaistrati
siquirimu miglur cosi; et abandunimu kistu locu».
Et zo dictu, ricolsimu li vili et tucti li autri cosi, li quali
aviamu schisu in terra, et pinsammu di navigari. Undi per #.III.@
iorni et nocti continui in grandi obscuritati andammu erranti
$52$per lu mari; et lu chelu era tantu tenebrusu ki brevimenti
non sapiamu undi nui fussimu.
Vinendu adunca lu quartu iornu, ni apparsi terra et
nui incontinenti calammu li vili et livammu li rimi et siandu
vinnimu a la ripa in la quali habitava una genti multu
pistilinciusa et crudili; li loru fachi eranu a modu di virgini,
*1la ventri*/ loru era multu grandi, lu collu et li mani avianu
unflati et la gula loru per la multa fami era ialina. Undi,
poi ki nui applicammu in killa parti, intrammu per lu portu
et vidimu in killa ripa multi armenti di boi et grey di crapi
senza pasturi. Sikì, poi ki appimu xisu in terra, alcuni di
nui auchisiru di killi animali cum loru ferri. Et intratantu
nui ni assictammu in killa ripa supra alcuni petri ki&·nchi
truvammu et maniammuchi multi boni et grassi vidandi.
Ma veramenti, comu nui stavamu in killa ripa, subitamenti
vaynu a xindiri da killi munti, a modu di api, una maynera
di auchelli, et misirusi dananti di nui et prindianu li vidandi
ki nui maniavamu [in killa cosa] et killa cosa ki tuccavanu,
mantinenti era intussicata.
Videndu nui zo, incontinenti ni misimu sucta li cavati
ripi turniyati di grandi petri et arburi et illocu misimu li
tavulli et ordinammu li autari per sacrificari. Et ancora da
$53$kissi loki ascusi la multitudini di killi auchelli, baptendu
li ali, ixia cum li loru pedi umflati et cum la suza bucca
guastavanu et suzavanu li vidandi. Sikì eu videndu zo, dissi
a li cumpagnuni:
«Piglimu li armi et pinsimu di difendirini da kisti
malvasi auchelli».
Undi, li cumpagnuni ascultandumi, pinsamu offendiri a
killi auchelli, ma non li putiamu fari nenti, ka lu ferru
non putia passari lor pinni; et cum tuctu zo ki nui li
firiamu, illi ni vinianu adossu. Et da l'autra parti discurrendu
per l'ayru, subitamenti si parteru da nui et lassaru la preda
menza maniata; et killu tantu ki lor rumasi era intussicatu
et fitia comu spuza. Et intandu, a lu loru partiri, una di
loru, non partendusi, si asictau a la plui alta ripa ki truvau
et incumminzau a parlari et dissi:
«Vui andati chircandu Ytalia cum li venti: sachati ki
vui chi andiriti et sirravi licitu di intrari in lu portu et
habitarinchi. Ma veramenti, però ki aviti firutu ad alcuni
di nui, la chitati ki vi esti prumisa non la turniyryti di
mura et lu signu è kistu: ki per fami ki vui aviriti, sirriti
constricti di maniari li tagleri li quali sirranu in la mensa».
Et poi ki zo appi dictu, livausi da killu locu et vulandu
si&·ndi andau a li cumpagnuni ki eranu in lu boscu. Allura
nui spavintati di tali auguriu, non cu armi ma cum prigeri
li dimandammu pachi, dubitandu ki non fussiru dei oy impi
et malvasi auchelli. Et lu patri Ankises stisi li manu in
$54$chelu et clamau devotamenti la deytati et ordinau digni
meriti et hunuri a li dei, dichendu:
«O dei viraxi, o dei piatusi, guardatini da kisti tali
amminazi!».
Et intandu cummandau ki li cordi fussiru solti da la
ripa; et zo factu, fugiamu navigandu per li spumusi undi
di lu mari, per mezu li terri di li nostri inimichi inversu
killa parti ki lu ventu ni cachava. Et cussì, incurrendu
fortuna et tempestati di mari, ni apparsi la biscusa et
malvasa isula di Çacintu, et poy ni apparsi Durazu, et poy
la isula di Samu, la quali esti aspra per multi petri
ki&·nchi sunu. Appressu lassammu arretu di nui li scogli di
l'isula d'Itacha e lu regnu di Ulixes et li munti Leucati, undi
finalimenti pervinnimu in killa terra, la quali nui spiravamu.
Poi adunca ki sani et salvi applicammu in killa ripa,
allegramenti xisimu in terra et allumammu focu et
adhurammu devotamenti li autari di Iuppiter et multu ni
sullazammu in killa ripa in diversi ioki.
Et alcuni di li nostri cumpagnuni si spuglavanu et
iucavanu a lu balestru: et multu ni alligravamu, poy ki
campammu di li terri di li nostri inimichi. Ma eu prisi lu scutu
di lu grandi Achates et misilu in la porta di lu templu
cum kistu canuximentu, zo esti scrivenduchi [cum] kisti paroli:
$55$«Eneas misi izà kisti armi di li Grechi vincituri».
Et zo factu, cummandai ki abandunimu killu portu et
intrimu in mari.
Sikì navigandu passammu li alti rocki di Pheacu e li
ripi di Phiro; et intrammu in unu portu, in lu quali una
fama incredibili vinni in li aurichi nostri, comu Henulu,
figlu ki fu di re Priamu, regnava in la chitati di li Grechi
et avia per mugleri una donna la quali fu mugleri di Pirru,
figlu di Achilles, et aviali dati li soy regni in doti per meritu
di killa patria.
Sikì, maraviglandumi, passai innanti et truvai ad
Andromata, mugleri ki fu di Hector, la quali stava in unu boscu
dananti la chitati et sacrificava a la chinniri di Hector in
lu sou mulimentu et clamava li animi: la quali Andromata,
incontinenti ki mi vidi, mi canuxiu in li armi truyani; et
maraviglausindi et spavintausindi in tantu ki&·ndi amurtixiu
et inialiniu et per una grandi hura pirdiu la parola, ki
non putia parlari.
Et standu per unu pezu, turnau a sì et incumminzau
a pparlari et dissi:
«O figlu di dea, si tu vivu oy si partutu da la santa
vita? Dimmi undi esti Hector!».
Et zo dictu, cum multi lagrimi plangia, ricordandusi
di lu caru et dilectu maritu sou.
$56$Allura eu li rispusi et dissi:
«Eu su vivu et per tucti li cosi suctili minu vita; et
però non dubitari, ka tu vidi cosi veri et non ficti».
Et standu nui in kistu parlamentu, eccu viniri Henulu,
figlu ki fu di re Priamu; lu quali, poy ki ni appi canuxutu,
cum grandi cumpagna ni minau a lu sou albergu et in
omni parola ki parlava multi lagrimi spandia. Et cussì
plangendu dissi: «Eu [vi] canuxu [da] la prima Troya
simiglata a la grandi». Et zo dictu abrazau lu limitaru di
la porta dichendu: «Li Truyani usanu la cumpagna in
kista chitati». Et lu re ni mina in li ampli et spaciusi
cammari; et poi ki fommu assictati, fu datu di lu vinu et
di li vidandi in vasi di oru: per lu quali ascontru fommu
multu ricriati.
Undi, standu per unu spaciu, et li venti clamavanu li
vili, et eu ià però non mancai ki non spiyassi a lu indivinu
Henolu, dichenduli:
«O interpretaturi di li dey, tu canuxi la deitati
et li risponsi loru declari et lu cursu di li stilli, et intendi
$57$li lingui di li auchelli et omni cosa per lor vuliri sai
interpretari in la loru propia virtati. Sachi ki tucti li
religiusi mi dissiru omni cursu, lu quali mi pari ki mi prospirixa,
ma sulamenti la pagurusa vuchi di Celino mi spaventa: perkì
ti pregu ki tu mi digi diri zo ki ti&·ndi pari et zo ki divi
essiri».
Allura Henulu mi rispusi in kistu modu:
«O figlu di dea, anti ki tu pozi firmari in tera sicura,
bisognu esti ki tu cherki la Trinaclia et li loki di lu infernu
et l'isula di Circes: et di zo ti darrò signi, ma tu li tirrai ben
chilati in la menti. Undi sachi ki quandu tu pervirrai in
li ripi di unu flumi et poy ki havirai intratu in ipsu, truviray
una blanca troya cum #.XXX.@ purchelli soi figloli, li quali
yachiranu sur la blanca terra. Kistu sirrà lu locu di la tua
chitati, la quali vi sirrà certu riposu di li vostri fatigiy; et
non ti spangnari per lu manyari di li tagleri, ki Celeno dissi
[zo], però ki li fati truvirannu autra via; et Appollo, lu quali
hay clamatu, sirrà presenti in li toy facti. Ma kistu sulu
ti amunixu, ki tu primamenti cum grandi reverencia digi
adurari et prigari la deitaty di la grandi Iuno, et cum toy
humili offerti ridulchirai la summa et potenti dea. De, va
et confortati et mecti in chelu la grandissima Troya».
Et zo dictu, multi duni ni offersiru: et maximamenti
Andromata ad Ascanio, dichenduli:
$58$«O figlu, prindi li duni di Andromata et l'ultimi duni
di li toy parenti», et dedili vistimenti lavurati d'oru et
unu mantellu truyanu.
Et factu zo, eu, vulendumi partiri, misi a pplangiri,
kì mi paria forti la partenza da loru; et ipsa stuyandumi
li lagrimi dichia:
«Viviti, o felichi e beni avinturusi homini, a li quali
la fortuna è conplita».
Sikì nui partenduni da ipsi sicundu la fatali
disposicioni, intrammu in mari et adirizammu nostru viaiu versu
Italia, lu quali era plui certu caminu; et tantu navigammu
finkì lu suli si culcau et li muntagni obscuraru et fu facta
nocti: tamen nui cum li ochi aperti chircavamu la via
ki non putissimu erari, sempri tinendu li vili spasi; et per
kista forma navigammu tucta killa nocti.
Undi, vinendu l'aurora et cachati li stilli, scuversimu
claramenti li muntagni di Italia, di ki li cumpagnuni
allegramenti la salutaru. Et spissiyanduni li venti prosperi,
claramenti vidimu lu portu, in lu quali pinsammu intrari cum
grandi alligriza. Et zo factu, primamenti vidimu quactru
cavalli blanki paxiri in killi campi grandissimi. Et allura
lu patri Ankises incumminzau a diri:
«O terra, la quali ni cunchedi vulirini alibergari,
parimi ki tu ni signifiki baptagla per lu armentu di kisti
$59$cavalli; ma kisti cavalli blanki sunu usati tirari lu carru
di lu triumphu et sunu usati <purtari> per dumari pachifiki
freni, perkì eu pensu ki sia firma spiranza di pachi; et kistu
esti lu primu auguriu ki nui vidimu». Sikì, lassandu li
suspecti campi et navigandu strictamenti, da longa vidimu li
muntagni sichiliani, et eciamdeu vidimu lu focu di
Mungibellu: #.III.@ volti li scogli risunaru intru li grandi petri
cavati et tri volti vidimu la rocka spumusa et li stilli bagnati;
et intandu lu patri Ankises dissi:
«Kista esti cosa di meraviglari, però ki mi pari ki kista
sia killa Cariddis, la quali ni annunciau Helunu supradictu;
e kisti sunnu killi scogli et killi grandi petri ki ipsu ni dichia».
Navigandu adunca nui per kistu modu, lu ventu ni vinni
minu et ancora lu suli, per ki brevimenti si fichi nocti; et
nui, essendu stanki et non sapendu la via per la obscuritati
di la nocti andammu in killa parti in la quali multu
appressu trona cum multi spagnusi troni Mungibellu; et paria
ki gictassi muntagni di focu et tanti alti ki visibilimenti
paria ki tuccassiru lu chelu.
Et multi dichinu ki in la muntagna di Mungibellu sia
unu giganti, lu quali continuamenti teni lu latu mezu arsu,
et quandu ipsu si voli girari da l'autru latu fa trimari tuctu
$60$Mungibellu, et lu so fumu munta in chelu. Undi nui cuverti
di killa nocti in li boski sustinimmu et vidimu multi
terribili visiuni.
Ma lu sicundu iornu vinendu, subitamenti ixiu di killu
boscu una nova forma di homu non canuxuta da nui per
la grandi magriza ki era in sì: &Ctamen&c per sou aspectu
mustrava ki nui divissimu haviri mercì et pietati di sì. Sikì
ipsu, videnduni, humilimenti vinni inver di nui; et nui
incontinenti ni abaxammu in terra et aguaitammu ki cosa
putia essiri kista laida figura: di ki vidimu ki era homu
di lu quali la barba era longa e li vistimenti soy eranu
invistuti di spini. Et kistu era statu unu homu, lu quali fu
mandatu da la sua patria cull'armi in lu casu di Troya.
Quando kistu homu vidi da longa lu abitu et li armi
truyani essiri in la ripa di mari, cum multu plantu et
lamentu acustau inver di nui et dissi:
«Eu vi scuniuru per li dei di lu chelu et per li stilli
et per kistu mirabili lumi di lu chelu, o Truyani, ki vi
plaza toglirimi et purtarimi cum vui, in qualuncata terra
vui andati; et zo mi sirrà ben factu, ka eu non negu, anti
confessu essiri statu unu di lu hosti di li Grechi et ancora
confessu ki in killi bactagli archai et balistrai li dei di Troya,
per la quali cosa tanta iniuria mi esti sempri facta ki non
$61$si po plui durari. Et inperò vi pregu prinditimi; et si mmi
vurriti gictari in mari, assai mi plachirà: sulamenti ki eu
moyra per manu di homini».
Et poy happi zo dictu, standu a la ginuchuni, abrazava
li pedi di lu patri Ankises; et intandu Ankises lu confortau
et porsili la manu et cumandauli ki sicuramenti parlassi cum
ipsu et dichissi tuctu so cori. Sikì ipsu sicuratu incumminzau
a parlari et dissi:
«Eu fui di la patria d'Itacha, cumpagnuni di lu
isvinturatu Ulixes; et aiu nomu Akimenides, figlu di lu poviru
Adamastu, et fui abandunatu da li mei cumpagnuni in la
gructa larga di Polifernu, in la quali li Chicopi manianu li
interiuri di li miseri homini et bivinu lu sangui loru.
Sikì eu vidi dui corpi di li nostri essiri prisi di la grandi
manu di Polifernu, et baptenduli supra li grandi petri vidi
scurriri lu sangui loru supra li aspri limitari; et vidi ancora
quandu ipsu maniava li loru menbri tucti inbruxinati et
plini di marza; et vidi ki li membri loru trimavanu intru
li soi denti. Ma veramenti Ulixes non sustinni tali peni:
et poy ki ipsu si satullava di tali carni et sangui et illu
si curcava a durmiri, et adurmintatu, prisi eu una sagicta
et ficcayncila intru l'ochu, ki sucta lu frunti tinia clusu; et
$62$in tal modu diviniai la morti di li mei cumpagnuni. Et
zo factu, eu fugivi, però ka Polifernu clusi la porta di li
pecuri et incumminzauli a mungiri. Et chentu autri Chicopi
hàbitannu in killa silva et in li auti munti, li quali fugendu
tucti, eu guardu intru li diserti cavi di li besti salvagi et
aguaitay intru li loru casi; et per lu sonu di li pedi et per
li grandi vuchi, ki intru killi cavi audia, incumminzay a
trimari et timendu fugivi. Et li rami di li arburi mi dediru
victoria.
Et ià su tri misi passati ki eu sempri aiu maniatu
radicati di erbi salvagi et autri cosi laydi. Ma comu eu gìa
chircandu kisti loki, et eu vidi lu vostru navili in kista ripa;
et lassandu omni autra cosa sugnu vinutu a vui; et sulamenti
ki eu fuya di kista malvasa genti, vi pregu ki mi livati
l'anima cum qualuncata morti vi plachi».
Appena lu dictu Akimenides avia dictu kisti paroli,
quandu nui vidimu killu propiu pasturi Polifernu muvirisi
intru li pecuri et viniri a li canuxuti ripi.
Do, ki spagnusu miraculu fu kistu! Ki, essendu livatu
lu lumi di li occhi di Polifernu, lu vidimu viniri purtandu
cum l'una manu una pignara grandissima supra la quali
firmava li soy passi, et li pecuri lu acumpagnavanu a sua
vuluntati, tinendu ipsu unu fischectu appisu in lu collu. Undi,
$63$poy ki vinni fina lu mari, prindia di l'acqua salata et
lavavasi li soy occhi cavati di lu scurrenti sangui; et frimendu
li denti vinia per mezu lu mari et appena si bagnava li soi
aspri lati.
Sikì nui standu da longa per la pagura ki aviamu
pinsammu di fugiri; et tanta aviamu la prexa ki, comu prisimu
a lu dictu Akimenides, ni adiminticammu di taglari li capi
di li cordi ki eranu ligati in terra. Ma ipsu, sintendu lu scruxu
di li rimi ki nui fachiamu in mari, fichi unu grandissimu
stridu, per lu quali tantu lu mari quantu li ripi tucti
trimaru; e li riligiuni di killi monachi Chicopi, li quali
eranu in killi boski et in li munti, tucti currianu iusu cum
gran fururi. Et nui aguaitammu a killi ki stavanu actornu:
et vidiamu ki loru testi eranu sì alti ki paria ki tuccassiru
li stilli; et nui aviamu tal pagura ki appena putiamu tirari
li cordi et dari li vili a li venti.
Sikì standu nui in kista tal pagura per unu pezu, et eccu
lu ventu a la boyra mandatu da la stricta sedia di Peloru.
Et cussì navigandu multu arrassu, ni apparsi lu portu di
Trapani, in lu quali non esti cussì bona intrata.
Et in kistu Trapani pirdivi lu meu patri Ankises, per
$64$la morti di lu quali mi fu adiuntu lu pinseri maiuri ki non
lu avia et omni autra fortuna in mi appi locu. Oy me
lassu, kì sì optimu patri mi abandunau! Sikì in kistu locu fu
la sua ultima fatiga, et in kistu locu foru terminati li soy
longy vii. Undi, partenduni nui da Trapani cum tuctu lu
nostru navili et lassanduchi mortu lu meu caru patri, deu
ni fichi arrivari a li vostri contrati - .
In tal modu Eneas sulu, tucti li autri standu actenti ad
ascutari, ricuntava li facti divini et li soy fortuni; et cussì
fachendu fini si tachiu.
%[QUARTU LIBRU]
$65$IN KISTA PARTI FINIXI LU TERZU LIBRU ET INCUMENZA LU
QUARTU, IN LU QUALI SI CONTENI LU INNAMURAMENTU DI LA REGINA DIDO.
Ma la regina ià longamenti era stata firuta di gravusi
sollicitudini et la plaga di lu amuri la nutricava et era tucta
prisa di unu ocultu focu. Sikì una nocti, girandusi per lu
lectu et pinsandu multi cosi in la menti sua, incumminzau
a pparlari a sua sochira Anna in kistu modu:
«O sochira mia Anna, quanti cosi dubitusi et spagnusi
aiu vistu in sopnu. Undi mi parsi a vidiri ki multa grandi
hosti era vinuta in li nostri albergy. Certu eu non criyu
autramenti si non ki, comu sunnu forti a vidiri in sopnu,
$66$cussì sianu forti in la fauzia et eciamdeu in li baptagli.
Però eu criyu certamenti ki kistu nostru hosti sia di la skecta
di li dei, ma la pagura mustra l'animu essiri tristu. Oy me
dulenti, in qual fortuna fui gictata cum loru! Et qual
baptagli smisurati ricuntava illu! Si cum ipsu non fussi
constrictu lu meu animu et non mi fussi fermu coniunctu cum
ipsu, eu non mi vurria ligari cum ligami di matrimoniu cum
nixunu homu. Poy ki lu primu amuri mi falliu et fui
ingagnata per la morti, a kista sula culpa mi vurria eu
inchignari a lu lectu matrimoniali; ma poy la morti di lu
karissimu maritu meu Sikeu, sulamenti in kistu inclinu li mei
sensi et cum ipsu vulunteri mi ristriniu. Eu canuxu li urmi
di l'antiqua flamma. Ma eu vurria innanti ki la terra mi
agluctissi et ki lu omnipotenti patri cum li soy fulgari
mi&·ndi mandi in lu infernu, in mezu li autri umbri, ananti
ki eu corrumpa mia castitati; ma eu voglu ki killu mi aia
cum sicu, lu quali mi vinsi per li primi amuri».
Et avendu zo dictu, la regina calau la fachi intru lu
scossu stuyandusi li lagrimi di l'ochi. Allura sua sochira Anna
li dissi:
«Eu ti amu plui ca la vita mia et però ti cunsiglu ki tu
non ti digi curari di li animi nì di la chinniri di l'omu
mortu, ka non ti&·ndi rumasiru figloli. Eciamdeu ti bisogna zo
fari, ka si turniyata di multa genti crudili, et inperzò kistu
gintili homu, forsi per avintura, vulendu li dei, arrivau a li
nostri contrati».
$67$Et in tal modu Anna confortava l'animu di Dido
inflamatu d'amuri et cunsiglavali ki usassi matrimoniu; et a la
sua dubitusa menti dedi firma spiranza per la quali cachau
la virgogna et fichi sacrificiu a lu sou deu et turniyau lu sou
autaru, comu solinu fari li persuni ki sunnu ingnoranti di
zo ki li poti intraviniri.
Do, ki iuvanu li vechi oy li viduali vistimenti quandu la
persuna esti inflamata d'amuri? Certu nenti, ka la morbita
flamma mania li midulli dintru l'ossa. Et intandu la secreta
firita vivia intru lu corpu per modu ki la dulurusa regina
ardia dintru et da fora, et comu ismaniusa et paza gìa
chircandu la chitati in killu modu comu soli fari la cherva firuta
di sagicta. Poy adunca ki dea Iuno happi canuxutu kisti cosi,
parlau a dea Venus in kistu modu:
«O Venus, tu ài zo ki disiyavi, ka la paza regina Dido
ardi in tal mainera ki lu fervuri di lu amuri ardi intru
l'ossa, undi per kista cosa sirrà pachi dintru di nui.
Fazamu adunca ki kistu populu sia comuni, zoè di li
Tyri et di li Truyani et Dido aya lu maritu truyanu».
Audendu zo, dea Venus cunsintiu a li paroli di Iuno.
Ma canuxendu Venus lu ingannu ki Iuno li intindia di fari,
però ka Iuno pinsava transportari lu regnu di Italya in lu
regnu di Libia, sì li dimandau in ki modu. Et allura Iuno li
rispusi et dissi cussì:
$68$«Eneas et la misera regina Dido andiranu insembla a
ccachari in lu boscu, et eu mandirò supra di loru chogi et
farrò trunari et farrò malu tempu; per ki ipsi incontinenti
fugiranu et per non si bagnari si fickiranu intru di una gructa:
et eu illà presenti sirrò cum ipsi et farrò per modu ki li
iungirò insembla cum firmu matrimoniu».
Et intandu Venus assintiu et risi addunandusi di lu
ingannu di Iuno ki avia pinsatu. Undi lu sequenti iornu cussì
avinni, ki fu primu in la causa di la morti; et killu iornu fu
principiu di lu mali: però ki regina Dido ancora non si
muvia per sua billiza nin per sua fama, nin pinsava troppu a
lu fortivu amuri; ma veramenti illa lu clamau matrimoniu,
et cum kistu nomu di matrimoniu cupria la culpa.
Sikì incontinenti cursi la Fama per li chitati di Libia,
ka nulla autra cosa esti plui velochi ka la fama di lu mali:
et vivi sempri in motu, ki, quantu plui anda, tantu plui
prindi forzi; et si è pichula, subitamenti si fa tantu grandi ki passa
lu chelu et trasi in la terra et la testa ficca intru li nuvuli.
La matri terra generau tal Fama, la quali poy fu fortificata
per la ira di li dei, et plui forti vola ka pirnichi. Do, ki
maraviglusa cosa è kista et multu di spagnari! Però ki à ctanti
occhi vulgivili quanti pinni poti aviri unu grandi auchellu:
tanti lingui et tanti buchi parlanu et tanti auricchi audinu.
La nocti la dicta Fama vola per in mezu l'ayru, stridendu
per la terra, intantu ki li occhi durmendu di eranu plini, et
illa esti riguardatrichi et sedi supra lu suli et supra la altiza
$69$di li alti turri et di li gran chitati. Et cussì soli fari la
malvasa minzogna beni conposita, comu fussi missagera di cosa
vera. Ma veramenti Dido, di l'autra parti, cum soi belli paroli
inchia e rimixia li populi alligranduli et confortanduli multu.
Undi, zo factu, brevimenti pervinni la Fama a lu re
Iarba, lu quali avia conchessu la terra a la regina Dido, lu
quali eciamdeu ià longu tempu la avia riquestu di prindiri per
mugleri et ipsa sempri rifutau et non lu volci mai audiri ki
li fussi maritu. Audendu adunca lu re Iarba la fama di Dido,
comu avia prisu ad Eneas per maritu, fu tuctu plinu di
grandissima ira, et vaysindi a l'autaru di Iuppiter et fichi la sua
prigera in kistu modu:
«O deu omnipotenti, guarda et vidi kista fimina malvasa
et ingrata, ki rifutau nostru matrimoniu et ora avi prisu ad
Eneas per maritu et esti richiputu signuri in lu regnu».
Poy adunca ki lu re Iarba fichi sua prigera, sicundu è
dictu, lu omnipotenti Iuppiter lu exaudiu, però ki lu adurau
cum tali humili prigeri et abbrazau lu so autaru.
Allura deu Iuppiter girau li occhi a li regali mura, et
<a li amanti> li quali avianu adiminticata la migluri fama, et
girandusi parlau a Mercuriu et dissi:
«Va, figlu, et clama li venti et discurri cum li toy aly, et
parlandu a lu duca truyanu sì li dirrai ka la billissima di
sua matri non li permisi cutali regnu, ma ki si&·ndi vaya in
$70$Ytalia et illocu rignirà et tuctu lu mundu mictirà sucta sua
ligi».
Allura Mercuriu, vulendu obediri li cumandamenti di
Iuppiter, incontinenti andau et truvau ad Eneas, lu quali
hedificava ià la rocca et autri novi palazi; et truvandulu sì
li dissi:
«O Eneas, tu hedifichi hora la nova Cartagini e la bella
chitati ti avi tuctu datu a la mugleri; ma tristu ti, ki ài
adiminticatu lu tou regnu et li toy propi cosi! Di ki lu signuri
di lu chelu ti cummanda ki kisti soy cummandamenti sianu
incontinenti facti cum velochi venti. Et cum quali spiranza
ordini et cherki aviri riposu in li terri di Libia? Si alcuna
gloria di tanti cosi ti movi, non ti&·nchi travaglari, ka tantu a ti
quantu a li heredi di Iuliu di bona voluntati aiu datu
spiranza in lu regnu di Italia et di la terra rumana».
Et poy ki Mercuriu happi zo dictu, sì spariu.
Ma Eneas, quandu subitamenti vidi a Mercuriu, in tantu
fortimenti si spagurau ki&·ndi pirdiu la parola et arrizarulisi
li capilli in susu; et tanta pagura si misi, ki multu si adastava
di partiri, [et] non curandu lassari kisti terri cussì dulchi.
Spavintatu adunca Eneas da sì grandi amonimentu et
cumandamentu di li dei, privatamenti chamau li soy
cumpagnuni et cumandauli ki chilatamenti apparichinu li navi e li
armi.
Ma poy ki la regina Dido sintiu li inganni, li quali
$71$putianu ingannari la sua menti, quasi pacha e tucta inflammata,
smaniandu andava per la chitati et plangendu amaramenti
pervinni a lu locu undi era Eneas, et cum grandi arduri li
acumminzau a pparlari in kistu modu:
«O perfidu et malvasu Eneas, tu ày fintu et ordinatu
kistu partimentu da la tua fauzia et non da li dei. Do, comu
poy tu fari tanta malvistati di vulirimi abandunari da lu
'n tuctu? Do, perkì non ti riteni in lu nostru amuri et in killa
manu cum la quali mi dunasti la fidi? Or sachi ki si tu ti
partirai, Dido murrà di crudili morti. Eu ti pregu per kisti
lagrimi ki eu gectu et per la tua manu diricta ki tu non ti
digi partiri, ka partenduti tu nulla cosa ni sirrà lassata per
lu nostru matrimoniu; et però ki eu sachu <ki> alcuna cosa di
ti haiu ben meritatu ki alcunu deu ti aia factu sì dulchi, kì
eu happi misericordia di killa casa la quali stava in gran
cadimentu. Ma kissu to animu esti sì crudili et feru ki non cura
mectirimi in gran virgogna. Et per ti haiu pirdutu killa cosa
per la quali eu sula era livata supra li stilli, zo esti la prima
fama. Do, malvasu inimicu, comu mi lassirai sula e
scunsulata? A lu mancu, si eu avissi alcunu figlu da ti, non
rumarria sì scunsulata comu rumagnu. Eciamdeu perkì ti ordini
navigari di vernu quandu sunnu li periculi di lu mari et di
li venti?».
$72$Poy adunca ki Dido happi zo dictu, Eneas li rispusi et
dissi:
«O regina, kisti cosi li quali vui dichiti eu iamai non
li nigai, nì eciamdeu non cridati ki eu sì tostu vi adimentiki,
anti sachati di certu ki mentri eu vivirò mi ricurdirò di vui
finkì lu spiritu regirà li menbri mei. Ma ora per
cumandamentu di deu Apollo mi cunveni andari in Italia.
Nentimancu, regina, certamenti sachati ki vui siti lu meu amuri,
e kista esti la mia patria. Eu voglu ancora ki sachati ki
quanti fiati la nocti copri la terra di sua umbra et quanti
fiati li stilli si levanu, tanti la immagini di lu meu patri
Ankises mi veni in sopnu et ammuniximi et spaventami multu
fortimenti, però ki eu levu et fraudu lu regnu di Italia a lu
garzuni Ascaniu.
Eciamdeu ora autrusì deu Iuppiter mi mandau lu so
interpetraturi Mercuriu cum lu sou comandamentu; a lu
quali eu vidi cum li mei propi occhi et audivi claramenti comu
intrau in la cammara, et la sua vuchi audivi cum li mei
propi aurichi comu ipsu mi dissi: - O Eneas, cessa di fari
kista opera; et pensa per lu cumandamentu di deu Iuppiter tu
cum li toy cumpagnuni andari in Italia - . Et zo, regina,
sachati ki non esti di mia voluntati».
Allura la regina Dido, audendu li paroli di Eneas,
plangendu li rispusi et dissi:
«O perfidu et malvasu, eu non criyu ki tu fussi statu
$73$figlu di la divina matri nì di lu sangui dardanicu, ma killu
altu munti ki avi nomu Caucasu ti ingindrau intru li soy duri
petri, e li feri tigri ti nutricaru: però ki mi vidi sì fortimenti
plangiri et tu non ti movi a pietati nixuna, nì poy inclinari
li occhi a llagrimari nì ày misericordia di la tua amata. Perkì
sachi ki nulla fidi esti ormai sicura, ka tu essendu
bisugnusu fusti richiputu da mi cu li brazi aperti, et ki eri
stracquatu in li ripi di lu mari; et eu folli ti fichi signuri et
misiti in la parti di lu regnu et risuscitai di morti a tucti li
toy cumpagnuni et ricupiraiti tuctu lu tou naviliu, lu quali,
comu tu say, era pirdutu. Oy me dulenti, kì tantu mi ardi
lu to amuri ki li Furi mi portanu a modu di pacha. Et si zo
è viru, lu indivinu Apollo ti lu avi cummandatu comu tu
dichi.
Et ora lu interpetraturi di Iuppiter ti l'avi factu ad
intendiri per soy cummandamenti crudili. Or vatindi et sequita li
venti in Italia et va chircandu lu regnu per l'acqui. In viritati
eu speru ki, si li piatusi dei ti ànu punitu di forza non senza
causa, ki certamenti per tua crudilitati supra scogli
richipirai multi tormenti, et ki spissi fiati clamirai a Dido. Et fazuti
a ssaviri ki, undi tu andirai, eu ti sicutirò cum focu multu
crudili; et eciamdeu quandu la frida morti mi partirà l'anima
di lu corpu et sirrò facta umbra, a ctucti toy adversitati mi
truvirò presenti; et tu malvasu sustirrai peni diversi et eu
$74$ti li dirrò, ka la fama di li toy adversitati mi&·ndi virrà fina
intru li animi infernali».
Poy adunca ki Dido happi zo dictu, stravillicau li occhi
et stranguxau cadendu in terra quasi morta. Et intandu li
soy dunzelli la prisiru, et purtandula intru la cammara la
pusaru supra lu so lectu.
Intratantu Eneas, benkì disii miticari piatusamenti li
duluri, tamen volci in omni modu cumpliri li cummandamenti
di li dei, et cummandau ki tucti li cosi si apparichassiru li
quali su bisognu a lu navigari.
Ma la regina Dido, videndu zo da la rocca, plangia
amaramenti et cum soy lamenti dulurusi dichia:
«O amuri malvasu, a ki cosi fari non constringi li homini
mortali!».
Et essendu cussì constricta la regina di gran plantu,
pinsau cum prigeri mectiri cum so amuri lu humili animu di
Eneas, azokì illa vulendu muriri non chi lassi cosa ki non
provi. Undi Dido cussì plangendu parlau a sua sochira Anna
et prigaula ki andassi ad Eneas et fachissi per modu ki si
rumanissi di kistu viaiu; et intandu sua sochira Anna fichi
la imbaxata et prigau multu devotamenti ad Eneas ki a lu
minu prindissi tempu convinivili et non si partissi cussì
tosto.
$75$Intratandu la dolurusa regina Dido plangendu dichia
intra si midemmi:
«Eu non su killa ki assiiay et distrussi Troya, nì non
chi mandai meu naviliu incontra, nin su killa ki avissi
dissuctiratu lu corpu di sou patri Ankises. Perkì adunca li mei
paroli non ponu intrari intru li soy aurichi, nin per lagrimi
nin per prigeri si movi Eneas, ma sta comu firma celsa, la
quali per nixunu ventu si movi?».
Et mentri Dido zo dichia, sua sochira Anna li ripurtau
lu duru et fermu animu di Eneas, et ancor li dichia comu li
fati et li dei li contrarianu in tuctu sou vuliri. Audendu zo
la svinturata Dido fachia prigeri a li dei ki putissi muriri,
et fastidiavasi guardari in chelu.
Et azò ki plui ligeramenti adimplissi zo ki avia
incumminzatu, fichi grandi offerti supra li autari, et subitamenti
vidi unu grandissimu miraculu et multu spagnusu, zoè ki
vidi li sacrifizi di l'acqua divintari nigri et killi di lu vinu
si cunvirteru in sangui malidictu. Et da l'una parti di lu
tempu, undi era la immagini di lu primu maritu, audia
grandissimi vuchi gridari, et canuxiu viraxamenti ki era la vuchi
di Sikeu, et multi autri vuchi audia omni nocti.
Ultimamenti, poy ki Dido si vidi in lu sopnu lassari sula da lu
crudili Eneas, cunvinta di unu inextimabili <duluri>, cunchippi
brevimenti la furia, et firmausi di vuliri muriri; et illa di si
$76$midemmi truvau lu tempu et lu modu. Sikì unu iornu,
parlandu inver la contristata sogira, cupersi lu so propositu,
mustrandu bella chera et cum sou frunti li skariu la spiranza
dichendu:
«O sochira mia, eu aiu truvatu via et modu di putirimi
alligrari, la quali oy mi rindirà ad Eneas, oy risuscitirà a
killu ki mi amava; zoè ki la sacerdotissa di la genti di
Marsigla mi esti insignata: kì illa prumecti di fari rumaniri a
kistu Eneas cum soy scuniuri, et farrà stari ferma l'acqua di
li fiumi et vulgirà lu cursu di li stilli. Però ti pregu ki tu,
sicundu sua arti, fa et ordina lu focu et li armi di lu crudili
Eneas, li quali ipsu lassau appisi in la cammara; et prindirai
tucti li spogli et lu lectu di lu matrimoniu, per lu quali eu
moyru, et purtirailu susu, perkì la sacerdotissa mi
cummandau et insignau ki li ornamenti di lu inimicu homu fussiru
disfacti».
Et havendu zo dictu, subitamenti la ialinumi li cuversi
la fachi; sikì Anna sua sochira non cricti ki Dido havissi
cunchiputu tantu firuri di fari tanta fullia, sikì fichi et
ordinau zo ki Dido li avia cummandatu. Livata adunca la grandi
petra, cum frundi et cum certi rami cupersi et turniyau lu
locu di la morti; et zo factu si assictau supra killi vistimenti;
et la spata, la quali lassau Eneas intru la cammara, cum
la statua sua misi supra lu lectu, comu killa ki sapia zo
ki divia essiri et ki avia a ffari.
$77$Undi, brevimenti, Dido stava intornu li autari; et la
sacerdotissa scapillata #.III.@ volti clamava la dea, la quale dava
a maniari a lu dragu, et li sancti rami supra l'arburi
sguardava, spandenduchi di supra humili et dulchi meli.
Intratantu la regina Dido ipsa midemmi abrazau li
autari et standu scauza di l'unu pedi et chinta di una ligaza,
comu pirsuna ki vulia muriri incumminzau a scuniurari li
dei e li stilli li quali sapianu la sua fortuna; et intra li autri
prigeri ki Dido fachia, prigau ki, si&·nchi fussi alcunu deu,
lu quali avissi cura di lu pactu non dirictu et di la menti
iusta, ki si&·ndi ricordi beni.
Et quandu Dido zo fachia era obscura nocti, quandu li
corpi lapsi prindinu lu dulci sopnu et li mari crudili si
riposanu, et zo fu ancora quandu li stilli in lu mezu di lu chelu
si giranu, et quandu tachi omni campu, et li pecuri et li
auchelli et omni autru animali si riposa, et quandu ancora li
airi et li aspri campi, vinendu la nocti, si abandunanu di li
fatigy, et pensanusi di ripusari. Et sula la svinturata Dido nì
cum l'occhi nin cum lu cori putia prindiri sopnu, ma da capu
examinava la sua morti crudili et parlava intru si midemmi
et dichia:
«Or ki farrò eu? Dimandirò matrimoniu da li dei li
quali sunu da mi tanti fiati isdingnati, oy dimandirò ki eu
sia intra li mei? Do, non sachu eu quanta pena fu killa ki
$78$mi trassi da la chitati di Sidoni? Bisugnirammi adunca vuliri
da capu chircari lu mari, vulendu andari arretu li navi di li
Truyani? Certu non lu vogla deu, ma comu aiu miritatu cussì
diyu patiri».
Mossisi la dulurusa regina et volzi terminari lu duluri
cum lu ferru, et girandusi a la sochira sì li dissi:
«E tu, sochira mia piatusa, fusti killa la quali in kisti
peni mi carricasti in manu di inimicu, a lu quali non placi
insembla cum mi dilectu minari».
Intratantu Eneas, essendu certu di so andari et durmendu
sur la navi, in sopnu li apparsi Mercuriu in forma di unu
deu cum li capilli blundi et li menbri belli et iuvenili, et
sì li dissi:
«O figlu di dea, in ki modu dormi tu cussì sicuru? Non
vidi quanti et quali periculi ti su actornu? Do, non audi tu
chatari li venti prosperi? Eciamdeu la regina Dido, essendu
certa di muriri, vay smaniandu di grandi ira: però ti
cunsiglu ki incontinenti ti digi partiri da kistu locu, ka, si tu
aspecti l'aurora, tu vidirai lu mari turbari di forti venti et
ardiri li ripi di flammi. Et inperzò rumpi omni dimura et
non dimurari plui, ka la fimmina esti sempri varia et
mutabili».
Subitamenti si livau Eneas; et essenti apparichati tucti
li cosi li quali su necessari a lu navigari, misi manu a la spata
et incummenzau a ctaglari li cordi cum li quali eranu ligati
li navi; et girandusi a li cumpagnuni dissi:
$79$«O homini, ki fachiti? Livativi e xugliti li vili
tostamenti, ka deu Iuppiter mi ha mandatu unu cumandamentu
da lu chelu ki eu mi adasti a ppartiri et a fugiri da kisti
parti». Et continuandu li paroli dichia: «O sanctu, qual tu
si, nui ti prigamu ki ti plaza essiri benignu et aiutarini, ka nui
ti intindimu siquiri in omni parti».
Et zo dictu, tucti li autri cumpagnuni, havendu bonu
affectu di partirisi, prindinu li rimi in manu; et navigandu
velochimenti tostu abandunaru li ripi di Cartagini.
Ma la regina Dido, comu da primu vidi sclaruta la luchi
di lu iornu supra li alti munti, di la rocca, et lu naviliu di li
Troyani cum li vili alti navigari, #.III.@ fiati si bactiu lu bellu
pectu, et strazandu soy belli capilli gridava et dichia:
«Andati et purtati focu a lu naviliu, et dunati li lanzi,
ki si annegynu, et intrizati li rimi ki non pozinu andari! Do,
dulurusa mi, ki farrò eu? Undi su eu? Qual pachia mi avi
caniatu la menti! O svinturata Dido, hora ti toccanu li
crudili fati! Et non putia eu auchidiri a so figlu Ascaniu et
mectirilu in tavula dananti sou patri ki lu maniassi? O ambidui
ardiri et gictarimi intru li flammi, ki eu non campi plui!».
Ma la fortuna era in dubiu di la baptagla; et poy dichia:
«O sanctu suli, lu quali cherki tucti li operacioni di la terra
cum toy flami et radii! O Iuppiter, lu quali si saviu et sai
$80$interpetrari kisti cosi, preguti curri et fa in tal modu ki
Eneas viya condigna morti di li soy et non poza mai aviri
la disiyata pachi, ma caya mortu da supra lu navili et sia
disuctirratu in la ripa di mari. Kistu tantu eu ti pregu ki
fazi, et kista ultima vuci cum sangui spandu.
Et <si> per avintura li fati lu conservanu, o Tyri, a vui
pregu ki cum grandi guerra lu assyati et grandi fortuna li
dati, per modu ki li nostri ripi cumbactanu cum li loru
[navi] et li nostri mari cum li soy, et eciamdeu li nostri armi
haianu guerra cum li soy et li nostri niputi cumbaptanu cum
li soy».
Et cussì dichendu, Dido girava l'animu in tucti parti,
chircandu di rumpiri la luchi lu plui tostu ki putissi.
Standu adunca Dido in kisti tali duluri, vay ad intrari la
bayla ki fu di Sikeu lu so primu maritu; a la quali videndu li
parlau et dissi:
«O cara bayla mia, preguti va et minami a mia sochira
Anna et dili ki si adasti bagnari lu corpu cum l'acqua di lu
flumi et mini cum sì li pecuri et li sacrifici ki illa sapi; et in tal
modu vegna comu eu ti aiu dictu, et tu eciamdeu cuprirai li
piatusi tempi cum la binda. Dunati adunca li sacrifici a
Iuppiter: eu ordinai lu incumminzamentu et aiu voluntati
di cumpliri et mectiri a fini zo ki incumminzai».
$81$Allura si partiu la dulurusa Dido da killa turri undi
avia factu lu cumandamentu ki li cosi li vinissiru; et girandusi
prisi la sanguilenti spata, et poi ki appi bagnatu et ligatu li
#.III.@ manti, tucta turnau spalida per la morti ki avia a ffari.
Et zo factu passau li porti et intrau in la casa: cum gran
fururi si&·ndi muntau supra lu lectu et ammuchau
secretamenti la spata di Eneas. Et poy ki vidi li vistimenti truyani
et lu canuxutu lectu, unu pocu plangendu et cum animu
ripusatu si stisi supra lu lectu et dissi li ultimi paroli:
«O dulci vistimenti, prinditi kista mia anima et
livatimi da kisti peni. Eu aiu vivutu fina in mo, et aiu cumplutu
lu cursu ki la fortuna m'à dunatu; et ora la mia grandi
ymagini andirà sucta terra. O chitati grandissima, o hedifici et
mura mei, prinditi vindicta di meu frati azò ki eu sia vinyata
di lu meu dulci maritu! Oy me dulenti, troppu sirria stata
felichi et bonavinturusa si sulamenti li navi di li Truyani
non avissiru mai tuccatu li nostri ripi».
Et tinendu Dido la bucca stricta cum lu lectu dissi:
«Or muyramu non viniata. Ma non murrai ora, - dissi;
et si cussì ti dilecta andari sucta in mezu umbri, Eneas
vegna et levi kistu focu da lu mari et porti cum sicu di la
nostra morti».
Et avendu zo dictu, la dulurusa Dido si lassa andari supra
la spata. Allura killi persuni li quali eranu actornu,
$82$quandu si adunaru ki Dido era caduta supra la spata et vidiru
la spata inbruxinata di sangui, misiru a pplangiri et a
bbactirisi li manu et lu pectu et a ffari grandi gridati; et tucta la
chitati ancora, audendu di la morti di Dido, plangianu
amaramenti, grandi et pichuli et tucti killi ki lu audianu.
Fachendusi adunca kistu amaru plantu, eccu viniri la
sogira tucta squarchata et rascata la fachi cum li ungi; et
currendu per mezu di killi ki plangianu, gridava clamandu
per nomu a la misera Dido ki muria, et dichia:
«O dulci Dido, perkì mi ài tu ingagnatu in tal modu?
Kistu focu et kistu autaru et kistu vistimentu mi pari ki
claminu a kisti cutal cosi! O dulenti mi et abandunata, ki
dimandirò eu primamenti, tu murendu? Certu nenti; et inperzò
ti pregu, mina a lu mancu tua sochira per tua cumpagna. Do,
Dido, perkì mi skifasti? Forsi non ti sirria stata bona
cumpagna? Certu meglu sirria statu per mi ki a killi midemmi fortuni
mi avissi clamatu! Do, vulissi deu ki killu propiu duluri,
killa propia ura et killu propiu ferru avissi purtatu a
'ntrambudui, però ka cum kisti manu conpossi et fichi kistu
matrimoniu, cum la mia vuchi clamay li dey di la patria».
Et cussì dichia Agna, abbrazandu la nora menza morta, et
cum grandi lamentu et plantu la cunfurtava, cridendu ki
putissi campari, et stuyavali lu sangui cum soy propi
vistimenti. Ma la sfurtunata Dido, sfurzandusi livari li occhi in
altu per vidiri la sochira, non pocti; anti li vinniru minu.
Et intantu li sbruffava la plaga di lu pectu, kì #.III.@ fiati si
isfurzau livari per unu cubitu, et #.III.@ fiati cadiu supra lu lectu;
$83$et cum li occhi svariandu chircava la luchi di lu chelu, et
sguardandu plansi amaramenti.
Et intandu Iuno, havendu misericordia di lu longu
duluri et di la gravusa morti ki Dido fachia, mandau da lu
chelu a dea Iris ki divissi partiri l'anima di Dido, la quali
era in bactagla di lu corpu, et ki disolvissi li coniunti
membri, però ka Dido non piria per fatu nin per miritata morti.
Ma Proserpina non avia ancora xippatu lu blundu
capillu da la testa di Dido, nin havia dunatu lu capu in killa
parti di lu infernu duvi stari divia. Sikì vinni Iris per
cummandamentu di Iuno cum soy ialini panni in simili culuri di
suli et mictendusi supra la testa di Dido prisi lu capillu et
dissi:
«Eu portu kistu capillu a Plutuni et da kistu corpu
ti levu».
Et in tal modu cum la sua diricta manu taglau lu
capillu da la testa di Dido: allura omni culuri insemblamenti
si partiu et cum li venti lu spiritu si&·ndi vay.
%[QUINTU LIBRU]
$84$IN KISTA PARTI FINIXI LU QUARTU LIBRU ET INCUMMENZA LU
QUINTU, LU QUALI CONTENI LI IOKI ET LI SULLAZI, LI QUALI ENEAS
FICHI FARI A TRAPANI DANANTI LU SEPULCRU DI SOU PATRI
ANCHISES.
Intrutantu Eneas, fermu di sou andari, ià <cu> lu naviliu
per mezu lu pelagu tinia sou viaiu findendu li obscuri mari
di la tramuntana; et sguardandusi arretu, scuversi et vidi
risplandiri di flammi li mura di la dulurusa Dido; ma non
sapia la causa perkì zo era.
Viru è ki l'animu di li Truyani per tristu auguriu
pinsava zo ki purria fari la furiusa fimmina; ma poy ki foru in
lu altu pelagu, in lu quali non vidianu autru si non mari
et chelu, lor supravinni la nocti cum grandissimu fridu,
ploia, troni et grandissimu ventu et tenebri, et cum multi
autri paguri, per modu ki lu nakeri di la alta et grandi
navi di Eneas, lu quali havia nomu Palinuru, incumminzau
fortimenti a gridari et dissi:
$85$«Oymè, perkì iunsiru li cheli tanti nuvulati? O Neptunu,
signur di lu mari, ki apparichi tu di fari?».
Et zo dictu, si girau ad Eneas et dissi:
«O managnimu Eneas, sachi ki si deu Iuppiter mi lu
prumictissi et dichissi, eu non lu cridiria, nin speru ki cum
kistu ventu puzamu iungiri in Italia, ma pinsimu di andari
undi la fortuna ni clama».
Sikì a la perfini intraru in unu portu di Sichilia, in lu
quali vinni in ascontru unu Truyanu, ki avia nomu Ceste, lu
quali stava a la ripa di mari multu pagurusu; et videndu
kisti navi viniri, si turniyau di multi dardi et lanzi. Et kistu
Ceste, comu è dictu, era truyanu, però ki la matri Troya lu
avia parturutu cunchependulu sur lu flumi di Trivisiu.
Quandu adunca Ceste vidi et canuxiu ad Eneas, si
alligrau multu; et poy ki li naviganti xisiru in terra, Ceste prisi
ad Eneas cum li cumpagnuni et minauli in sua casa. Et nui,
stanchi di lu mari, chi andammu multu vulunteri, et
ascuntrauni allegramenti cum soy amicavili rikkici. Et intandu
Eneas dissi a li cumpagnuni:
«Però ki lu iornu di dimani esti conplimentu di lu
annuali di nostru patri Ankises, volciru li dei ki nui vinissimu
in kisti parti; et inperzò a vui cumpagnuni dicu: confortativi
et stati allegri et pinsimu celebrari lu hunuri di lu nostru
patri».
Sikì, incontinenti, vinendu lu sequenti iornu, ornaru li
$86$loru testi di curuni di lauru; et andandu a lu mulimentu,
illocu fichiru multi ioki et sullazi. Et intru li autri, Eneas
prindia diversi vaxelli plini di vinu et spandiali supra la terra,
similimenti di lacti friscu et di sangui sacratu; et ginuchavasi
supra li purpuri, li quali eranu stisi dananti lu mulimentu,
et dichia:
«Deu ti salvi, santu patri; deu ti salvi, chinniri et
anima et umbra di lu patri!».
Et dicti kisti paroli, subitamenti unu serpenti
grandissimu et pintu di diversi culuri, #.VII.@ fiati turniau li autari; lu
quali serpenti era factu comu l'arcu di lu chelu ki avi in
sì milli culuri. Et zo factu, abrazau plachivilimenti lu
mulimentu di Ankises et poy da capu turniyau cum unu longu
giru lu autaru; et poy abandunava lu autaru et andava a lu
mulimentu. Videndu zo Eneas pinsau ki tuctu si fachia
ad hunuri di so patri: perkì cummandau ki fussiru auchisi
et taglati #.V.@ pecuri et autritanti porchi et autri vitelli sparti.
Sikì alcuni di loru in mezu di killi prati fachianu braxi di
focu, alcuni taglavanu li budelli et li autri interiuri di killi
animali.
Sikì a lu nonu iornu fu ordinatu lu primu iocu di li
navi; in lu quali multa genti chi vinni per vidiri iucari et
alcuni vinniru apparichati per iucari cum loru. Et in killi ioki
eranu ordinati curuni di palma virdi per dunarili a cui
primu vinchia et eciamdeu vistimenti inaurati.
$87$Sikì lu primu iocu fu di #.IIII.@ navi, li quali fachianu prova
di rigattari, a mustrari quali di loru sia plui velochi. Undi la
navi di unu ki avia nomu Cloantu fu killu iornu plui velochi
di li autri et però fu plui honoratu di duni, kì primamenti
li fu dunatu unu vistimentu factu ad agugla, in lu quali era
pinta tucta la istoria di Ganimedes. La sicunda navi era di
unu ki avia nomu Minestu di Meria, et kista fu honorata di
duni, ma non comu la prima; ka li primi duni foru dunati a
sonu di trumbi et dedichi ancora #.III.@ vitelli et vinu et #.VII.@
talenti d'oru et lu dictu vistimentu. A la sicunda dunau unu
autru vistimentu tissutu di auru; et di la terza, la quali era
lassata arretu, gictaru lu nakeri in mari, per modu ki appena
campau et avia nomu Digias; et la quarta minava unu ki
avia nomu Talus, ki li fu quasi ructa la navi et ipsu
similimenti <per> unu pocu non fu mortu.
In lu sicundu iocu cursiru a ppedi, et Eneas in killu
campu di Ganimeu chi cursi innanti; et killu campu era
turniyatu di boski, sikì Eneas fichi viniri illocu multi duni per
darili a killi ki plui currissiru; et poy ki foru apparichati di
curriri, Eneas lor [li] dissi:
«Nullu di kisti si partirà da mi senza meritu; pinsati
adunca di ben curriri, però ki a tucti darrò dui lanzi di
ferru luchenti et una magnara innargintata. Et kistu dunu sirrà
$88$communi a tucti, ma li tri primi havirannu kisti meriti: ki
primamenti sirranu curunati di li curuni di lauru, et lu
primu avirà unu nobili cavallu cuvertu, lu sicundu avirà unu
tarcasu plinu di sagicti et unu arcu, et lu terzu avirà kistu
elmu grecu».
Havendu zo dictu Eneas, foru ordinati killi ki divianu
curriri, di li quali lu primu ki tinni lu locu di lu curriri fu
Niso, lu sicundu [ki] fu unu ki avia nomu Salliu, lu terzu
fu Eurialu, lu quartu fu unu ki avia nomu Elimu, lu quintu
fu Dyoros.
Sikì lu primu, Niso, quandu vinni appressu lu terminu,
li squiglau lu pedi et cadiu per sì factu modu ki
inbruxinau la terra di lu sou sangui. Lu sicundu ki avia nomu
Salliu, alligrandusi di killu ki avia cadutu, si isfurzau di
avanzarisi et passari innanti; ma veramenti la terra, la quali
era stata bagnata di lu sangui di Niso, lu 'mpachau però ki
lu pedi similimenti li squiglau, et cadiu in killu propiu locu.
Et in tal modu Eurialu ki era lu terzu fu lu primu in lu
locu terminatu, et appressu lu siquiu Elimo, di la quali cosa
fu nata una discordia intru di loru et zo fu per lu cadimentu
di li dui primi.
Nentimancu lu favuri di la genti ki zo vidiru difindia
a lu dictu Eurialu; eciamdeu li soy belli lagrimi et la virtuti
di lu sou corpu lu aytava, ka era plui graciusu di li autri.
Ma Eneas, non volendu a nnixunu mandari scunsulatu,
primamenti dunau li cosi prumisi a li tri primi, et supra zo
iunsi a la fortuna certi duni, però ki a killu ki avia nomu
Salliu dunau una pelli di liuni cum li ungi di oru et a Niso
dedi unu bellu scutu.
Appressu ordinau lu terzu iocu di la prova di li braza
et prumisi miritari a lu vinchituri di unu vitellu cum la
testa d'oru, di una spata et di unu elmu multu nobili et bellu.
Et zo factu, subitamenti vinni unu ki avia nomu Dares, lu
quali era gravusu et forti di sou corpu; et non truvandusi
nixunu ki vulissi cumbactiri cum ipsu, dimandau ki li
fussiru dunati li duni prumisi. Allura si livau Aceste, lu quali
fortimenti riprisi ad unu ki avia nomu Entellu, lu quali avia
fama di multi forzi, et prigaulu ki si livassi et iucassi cum ipsu
a braza; et intandu illu li rispusi et dissi:
«Eu ormai su vechu et aiu pirdutu lu caluri naturali,
perkì li menbri mi sunu indibiluti et non su in killa forza,
la quali sulia essiri quandu era iuveni».
Ultimamenti Entellu, incauzatu di multi, si misi in lu
campu multu forti; et intandu Dares fachia comu killu ki
cumbacti una chitati, ki ora curri izà ora illà. Ma Entellu,
vulendu firiri a Dares cum sou pugnu, smuzau lu corpu et
gictaulu in vacanti et cussì per la graviza di lu sou corpu
cadiu longu per terra. Allura lu gridu di li Truyani et di li
Sichiliani fu tantu ki muntau in chelu; et Entellu, livandusi di
$90$terra, sì per la virgogna ki per la ira ki avia di lu cadiri ki
fichi, aspramenti intrau da capu a la bactagla et incitau soy
forzi et soy virtuti. Et currendu agramenti contra Dares,
vayli a dari sì forti et spissi colpi cum intrambu li manu, ki
Dares, non putendu plui sustiniri, quasi mortu cadiu in
terra.
Allura Eneas non volci ki cumbaptissiru plui, nin ki
l'animu di lu acherbu Entellu si crudilixissi plui contra lu dictu
Dares; sikì, factu fini a la bactagla, lu stancu Dares si livau,
et Eneas dedi ad Entellu li duni prumisi, zo fu la palma e
lu vitellu.
Et intandu Entellu, richipendu li duni, misi lu so pugnu
dirictu in menzu li corna di killu vitellu et falu cadiri in
terra dichendu:
«O tristi, kistu à migluri anima per la morti ki
appressu li dau».
Et zo factu, Eneas li invitau a lu quartu iocu, zoè a la
prova di lu sagictari; et ordinau a tucti lu meritu. Et misi
una palumba in la sumitati di l'arburu di una navi, et cussì
si insimblaru tucti killi li quali divianu sagictari la dicta
palumba. Sikì lu primu fu unu iuvini, lu quali avia nomu
Ypechon, figlu di Chirarcu, et gictau la sagicta et ficcaula a
la intinna et spavintau la palumba. Lu sicundu, lu quali avia
nomu Iunestu, gictandu la sagicta spizava li ligami cum li
$91$quali era ligata la dicta palumba; et illa vulandu, vinni lu
terzu lu quali avia nomu Cariciu: gictandu pirchau cum la
sua sagicta la palunba vulandu; et in tal modu la palumba
firuta cadiu morta in terra. Ma lu quartu, lu quali avia nomu
Aceste, rumasi senza victoria: et non havendu undi sayictari
gictau in l'ayru et intandu xatava lu ventu a l'ostria, perkì
la sagicta turnau in terra a mo di focu.
Et zo videndu, tucti si smarreru et appiru gran pagura;
ma Eneas, canuxendu zo essiri per auguriu, confortau a
tucti; et abrazandu Aceste fichi congregari multi duni et
dissi ad Aceste:
«Prindi kisti cosi, però ki lu grandi Iuppiter, re di lu
chelu, cum cutali auguriu ti voli minari senza parti di hunuri.
Tu havirai primamenti kista coppa, la quali fu di Ankises,
intaglata di multi figuri, la quali lu re Cliseu chi la dedi in
signu et pignu di grandi amuri».
Et poy lu corunau di corona laurea; appressu clamau
a lu primu vinchituri; et poy a tucti li autri, sicundu lor
gradu fichi diversi duni.
Et zo factu, ordinati foru autri ioki, in li quali foru clamati
a ccavallu, intru li quali era Iuliu plui billissimu di li autri,
$92$supra un cavallo di Sidonia, lu quali la splendida Dido l'avia
dunatu in signu di sou amuri. Et incumminzaru a iucari, sì
comu solinu fari li dalfini in mari.
Undi kisti tali festi et ioki eranu facti ad hunuri et
reverencia di lu sanctu patri. Ma mentri kisti festi si fachianu
a lu munimentu di Ankises, dea Iuno, non essendu ancora
sacia di lu antiquu duluri, mandau da lu chelu ad Iris furia
infernali, ki pinsassi mectiri focu a lu naviliu di li Truyani.
Allura Yris, audendu lu cumandamentu di Iuno, lassausi
ixindiri multu velochimenti a modu di sagicta d'arcu et vinni
in killa parti duvi eranu li donni truyani, li quali plangianu
lu mortu Ankises et li quali aspictavanu lu albasamentu di lu
mari per navicari, et ki eciamdeu si lamintavanu multu di lu
tantu navigari et ki lu mari non sì tostu abunazava.
Undi la dicta Iris, mictendusi in mezu di killi donni,
prisi forma di una antiqua dogna truyana, la quali havia
nomu Berta, et misi a pparlari in kistu modu:
«O miseri, perkì sicutamu nui ad kistu Eneas, lu quali
si&·ndi fugi in Ytalia? In kistu locu sunu li nostri fratelli, zoè
Ceste, lu quali ni havi richiputu in sou albergu. Hedificamu
izà una chitati et habitimu in kistu locu; et si vulimu zò
fari, vignati cum micu et prindamu fraski et focu et ardimu
lu naviliu, et cussì non si purrà navigari; et vogla ipsu oy non,
ni rumarrimu in kistu paysi. Però ki eu vidi in sopnu la
immagini di la induvina Cassandra, la quali mi dunava focu
$93$ardenti et dichiami: - Fachiti izà Troya, ki sia vostra
habitaciuni». Et zo dichendu, illa primamenti prisi lu focu et gictaulu
a lu navili. Audendu zo li donni truyani dissiru intra di
loru:
«Cui esti kista ki dichi kisti paroli? Certu illa non è
Berta, la bayla di li figli di Priamu, ka nui la lassammu
malata. Ma avisati beni li soy ardenti ochi et lu spiritu e la
vuchi et lu sou andamentu, et vidiriti in ipsa signi di billiza
divina».
Allura Iris, audendu zo et videndu ki killi si adunavanu
di ipsa, sì disparsi et vulandu cum soy alii si partiu.
Et intandu lu grandi arcu di lu chelu cum multa fuga
si partiu sucta li nuvulati et dedi lu focu in mezu kisti navi
et incumminzaru ad ardiri.
Allura li donni, videndu zo, fortimenti si maraviglaru;
et spavintandu si sbaderu per lu gran fururi ki killa furia
lassau, et subitamenti misiru a gridari, canuxendu kisti tali
cosi essiri permisi ad Eneas per propia vista.
Undi videndu Yuliu ki li navi si ardianu, cum tucti li
autri cursi et succursili a so putiri; et poy si girau a li donni
et dissi:
«O miskini fimmini, ki novu fururi è kistu ki vui
aviti?».
Nentimancu la pagura di li donni fu tanta ki pocu
ascultaru ad Yuliu, anti fugianu et ficcavanusi intru li boski et
sucta li gran petri, sulamenti ki non vidissiru killa vista
di li navi, ki non si ardissiru.
$93$Ma Eneas, audendu lu figlu ki dimandava ayutu per
succurriri li navi, si squarchau li vistimenti et devotamenti
clamau lu ayutu divinu; et livati li manu in chelu dichia:
«O Iuppiter deu, omnipotenti patri, libera et scampa
kistu meu naviliu di kisti flammi di lu focu, oy tu mi auchidi
et mandami unu fulgaru ki mi daya morti, si eu l'aiu
miritatu». Allura lu chelu, subitamenti turbatu, gictau infiniti
aqqui; et cadendu la ploia supra li navi, bagnauli tucti ki
eranu mezi arsi, et ammurtau lu focu: undi brevimenti
quactru navi si&·ndi pirderu et tucti li autri foru salvi.
Allura lu plui vechu nakeri ki era in killi navi
incumminzau a pparlari ad Eneas et dissi:
«O figlu di dea, eu vi cunsigliria ki nui sicutassimu la
fortuna undi ni porta, però ki omni fortuna suffirendu si
vinchi. Et inperzò lassimu izà kisti dogni stanki per lu
mari, et li vechi et omni autra pirsuna debili ki tima
periculu, et ricummandamuli a kistu nostru truyanu Aceste; et
in kistu locu hedificamu una chitati, la quali per sou nomu
si clami Aceste, et in kista chitati lassirimu tucti li persuni
debili ki non ponu navigari cum nui».
Et zo dictu, supravinni la nocti, in la quali lu patri
Ankises apparsi in sopnu ad Eneas et sì li dissi:
«O figlu meu, lu quali mentri eu vippi mi fusti plui caru
ka la vita, eu ti fazu a ssaviri ki deu Iuppiter mi manda
a cti, lu quali ammurtau lu focu di li toy navi et appi in
$95$lu chelu misericordia di ti. Sì ti manda a diri brevimenti ki
tu digi obediri et fari lu cunsiglu ki ti dai lu vechu nakeri,
et porta cum ticu in Italia li plui iuvini, li quali hannu cori
et animu a sustiniri li periculi di li bactagli; però ka genti
dura et aspra cumbaptirà cum ticu in Italya. Et sachi ki
tu li vinchirai, ma veramenti ti fa misteri ki tu intri
primamenti intru li infernali casi di Plutu, duvi sunnu li tristi
umbri; intru li quali non su ià eu, su anti intru li belli et
piatusi loki. Et in kistu locu infernali ti minirà la casta
Sibilla, in lu quali incontinenti canuxirai omni tua
generacioni et qual chitati ti sirrà dunata per tua habitacioni. Or
rumani sanu et salvu».
Et zo dictu, lu patri Ankises sì disparsi. Allura Eneas
clamau li cumpagnuni, et poy ki loru happi narratu tuctu
killu ki avia vidutu et audutu, tantu per lu cumandamentu di
Iuppiter quantu per la visiuni di sou patri, sì dissi:
«O cumpagnuni, vui aviti tucti kisti cosi: dichitimi ki
vi pensa oy ki vi iudica lu animu di fari».
Determinaru brevimenti li cumpagnuni ki tantu lu
consiglu di lu antiquu nakeri, quantu la visioni di lu patri fussi
misa in exequciuni. Undi, lassati in terra li fimini et tucti
li debili, li plui electi et li plui virtusi, benkì fussiru pocu in
numeru, &Ctamen&c eranu multi fortissimi in baptagla, et kisti
andaru cum Eneas. Et zo factu, ordinaru lu naviliu cum tucti
li cosi ki su bisognu a lu navigari.
Intratantu Eneas cum unu aratu signau la chitati et
cummandau ki in killu locu habitassiru tucti killi ki non
$96$putianu navigari, et ricummandauli ad Aceste, lu quali
fu multu contentu et allegru di tali signuria.
Et intru li autri cosi ki Eneas ordinau, princhipalimenti
ordinau lu locu di la iusticia et di la rayuni, et misi a tucti
sucta vera ligy.
Ma quandu vinni lu iornu ki killa electa iuventuti divia
navigari, multu grandissimu plantu si livau di loru in la
ripa di mari, et abrazava lu unu a l'autru; et killi donni, li
quali primamente si spaguravanu di lu mari, hora vurrianu
andari cum loru, tantu lor paria forti la partenza di killi.
Ma [comu] Eneas, videndu lu duluri et lu plantu ki killi
fachianu, sì li consolava cum dulchi et amurusi paroli, et
plangendu si girau ad Aceste et prigaulu caramenti ki tucti li
fussiru accummandati. Et zo factu, fichiru multi sacrificii a
li dei: et muntandu tucti in li navi, in lu nomu di li dei
incumminzaru a navigari.
Navigandu adunca li Truyani per killu modu ki è ià
dictu, dea Venus, comu killa ki avia cura di so figlu Eneas,
videndu zo, si&·ndi andau a Neptunu et humilimenti lu prigau
et dissi:
«La gravusa ira di Iuno, a la quali nulla pietati mitiga,
sì mi constringi ki non bastandu li primi fortuni ki fichi patiri
a li Truyani, ma ora mandau ad ardiri lu naviliu loru et
multi autri mali [ki] sempri lor fa. Perkì ti pregu ki sia
licitu ormai a li Truyani vuliry et putiri navigari sicuramenti
cum li vili».
Et intandu Neptunu rispusi a li paroli di Venus in kistu
modu:
$97$«Certu licitu esti ormai ki ipsi navikinu sicuramenti; et
comu tu sai, eu sempri happi cura di lu tou Eneas: spissi fiati la
rabia et lu fururi di lu chelu et di lu mari constrinsi eu per
lu amuri tou et sou. Sikì eu aiu cura di ipsu; et però cacha
ormai omni pagura di lu tou cori, ka ipsu applikirà sicuramenti
a lu portu disyatu et eciamdeu a lu infernu; ma cunveni
ki unu sulu di tucti loru pera, et una testa sirrà data per
tucti».
Et dictu, lu mari pachificau et tucti li nuvuli si parteru da
lu grandi chelu, rumanenti l'ayru multu claru, per la quali
cosa tantu Eneas quantu tucti li autri navigavanu multi
allegri. Ma subitamenti, tantu da la parti diricta quantu da la
parti sinistra, incumminzaru appariri smisurati pisci di
diversi et vari generacioni, li quali tinianu pendenti et dubii
li alligrici di Eneas.
Nentimancu Palinuru, lu primu guidaturi di li navi,
in la menza nocti gubernava lu naviliu sicundu li paria; et
subitamenti audiu plachivili risponsi, per li quali li marinari
abandunavanu li rimi, sidendu supra li loru aspri seggy, et
eranu quasi tucti adurmintati, quandu killa vuchi vinni a
pPalinuru et sì li dissi:
«O Palinuru, sachi eu su lu deu di lu sopnu, mandatu
da li stilli a cti non culpabili».
Et poy muntau sur la navi grandi, duvi era lu dictu
Palinuru; et cachandu l'airu tenebrusu et tucti li autri umbri
et obscuritati, sì dissi:
«O Palinuru, ora trasinu venti suavi: hura sirria di
$98$ripusari; mecti ormai et cala iusu la tua testa et leva li toy occhi
da tanta fatiga et eu farrò lu to officiu per ti».
Allura Palinuru rispusi et dissi:
«O larruni, cridi tu forsi ki eu sia tantu datu a lu sopnu,
ki non canuxa lu fallachi risponsu di li venti et di lu mari,
ki spissi fiati mi ingannanu et tostamenti si mutanu?».
Et benkì Palinuru usava tali paroli non lassava mica lu
timuni di la navi: undi killu deu di lu sopnu, videndu zo,
prisi unu rimu bagnatu et beni abiviratu d'acqua, et dailu
supra li templi et l'occhi di Palinuru, in tal modu ki lu
travirsau in mari; e poy ki happi zo factu, si livau all'airu
et vulandu si&·ndi andau.
Incontinenti lu naviliu abandunatu cursi sur li scogli
fatigusi per lu cantari di li Sirini, supra li quali scogli lu naviliu
ià tuccava. Ma quandu Eneas sintiu lu naviliu tuccari et errari
la via, sguardandu inver la puppa, et vidi lu nakeri essiri
anigatu, subitamenti si leva et prindi lu timuni, et da killa
ura innanti tucta killa nocti gubernau la navi plangendu et
dulendusi di lu pirdutu amicu.
Allura multi cosi et immaginaciuni smossiru l'animu
di Eneas per lu avinimentu di Palinuru, et dichia:
«O miseru Palinuru, troppu ti fidasti di la chariza di lu
chelu et di lu mari, perkì tu rumarrai yachendu nudu in la
non canuxuta ripa».
%[SEXTU LIBRU]
$99$IN KISTA PARTI FINIXI LU QUINTU LIBRU ET INCUMMENZA LU
SEXTU, LU QUALI NARRA COMU ENEAS DIXISI A LU INFERNU ET ZO
KI&·NCHI TRUVAU.
Cussì parlava Eneas plangendu l'amicu et
timpiratamenti gubernava lu naviliu: perkì finalimenti pervinniru in
li contrati dubiusi di unu paysi ki avia nomu Cuma;
et vinendu illocu gictaru li ancori in mari et xisiru in terra,
et alcuni di killi iuvini allumavanu focu et alcuni andaru a
ccachari. Ma intratantu lu piatusu Eneas andava chircandu
lu templu di Apollos et la gructa pagurusa in la quali sunnu
li secreti di la Sibilla. Et intandu deu Apollo lu inspirava et
manifestava li cosi futuri. Di ki allura eranu multa genti
sucta li boski di Proserpina et sucta li tecti innaurati.
$100$Et standu accussì, vai a viniri Deyphebe, la figla di
Glaucu, sacerdotissa, et dissi ad Eneas kisti paroli:
«O Eneas, auchidi et ammaza #.VII.@ vitelli et autritanti
pecuri».
Di ki Eneas fichi incontinenti zo ki li fu dictu; et zo
factu, clamau li cumpagnuni in unu templu, lu quali era in
unu locu allatu la ripa di rocca taglata; et cussì andandu,
pervinniru in killa gructa, in la quali truvaru chentu pirtusi
et autritanti vuchi, risponsi di la Sibilla, però ki da
chasquidunu pirtusu ixia una vuchi.
Et intandu la Sibilla era vinuta fina a lu limitaru, et
allura Eneas dissi intru se midemmi: «Hora esti tempu di
dimandari li fati», et gridandu dissi:
«O deu eu su izà, o deu eu su izà».
Et zo dictu si misi dananti la Sibilla, et benkì in lu
intrari di li porti Eneas non avissi unu sulu culuri ma diversi,
sulamenti guardandu la Sibilla, et poy ki li apresentau multi
duni et rikicci, incumminzau a trimari però ki la menti li
anxiava et lu cori tuctu li buglia. Et zo videndu, fachia soy
prigeri in kistu modu:
«O deu, lu quali avisti sempri misericordia di li
travagli di la gravusa Troya et ki dirizasti li sayiccti di Paris
in lu corpu di Achilles, et ki sempri, guidandumi tu, aiu
$101$intratu in diversi terri et in tanti mari, cum multi periculi
et travagli, et a la fini pigliammu portu di la fugenti Italia:
ormai sirria cosa licita vulirini pirdunari. O dei, o dee, a li
quali fu inimica Troya et la grandissima gloria di la xuta di
Dardanu, et tu sanctissima indivina, la quali say zo ki divi
aviniri, dati ormai li debiti regni a li mei fortuni; et eu vi
prumectu hedificari templi in li quali fistiiriti et farriti officii
et sacrificii ad Apollo. Et a cti, grandi secretaria, li segreti
cammari di li nostri dei ti aspectanu, et eu purtirò et narrirò
a la mia genti li toy arti et li toy secreti dicti et facti».
Allura la indivina, audendu li prigeri di Eneas, dumandu
*2l'arraiusa*/ bucca et li soy feri culuri et fingitivi paroli, et
tuccandu li porti grandissimi di lu albergu, li quali eranu
firmati, sì si apersiru mantinenti per si midemmi; et zo factu,
dedi risponsu ad Eneas in kistu modu:
«Tu si passatu per li grandi periculi di lu mari, ma plui
gravusi ti sirranu mossi in terra, però ki vui Truyani vidiriti
li regni di Lavina; ma nentimancu pensa cachari kistu
[grandi] pinseri da lu cori, ka eu viyu lu Tiberu russyatu di
multu sangui. Pirkì sachi ki di tantu malificio sirrà la
$102$mugleri strania ki tu divi aviri; ma va arditamenti, ka la prima
via di saluti ti sirrà aperta da la chitati di li Grechi, la quali
cosa tu non pensi».
Cutali paroli da killu obscuru locu numciava la Sibilla
cum multi autri spavintivili aminazi; et poy ki da killa gructa
lu fururi si partiu, Eneas incumminzau a pparlari et dissi:
«O virgini, ki nova fortuna et pinsata mi si leva
incontra? Tucti kisti cosi ki tu mi ài dictu fina in mo haiu ben
comprisu. Ma di una cosa ti pregu, ki a la porta di lu infernu
mi sia licitu di andari, a vidiri lu aspectu di lu meu caru patri.
O sancta, eu ti pregu agi misericordia di mi, azò ki eu
cum li mei spalli lu traya per mezu la flamma cum milli
lanzi; et tu cirtifiki poy tucti li cosi facti et da fari, ka si
Orpheu pocti cum lu sonu di la viola ricupirari la mugleri, et si
lu re Pollux pocti similimenti cu autra morti ricuperari a
so frati Castor, no è adunca gran factu ki a mi, natu di la
skecta di Iuppiter, tu cunchedi zo ki eu ti dimandu».
Cum kisti tali paroli prigava Eneas a la Sibilla et
abrazava li autari; et intandu la Sibilla rispusi et dissi:
«O Truyanu figlu meu, ligera cosa esti xindiri a lu
infernu, però ki tantu di nocti quantu di iornu stai aperta
la porta di lu tenebrusu Pluto; ma girari lu gradu et riturnari
$103$in susu, kista opera et kistu travaglu esti da po&<k&>i; però ka
killi, li quali sunnu generati da li dei, purranu zò fari, et
a li quali lu iustu Iuppiter ama et la sua summa virtuti li
diriza andari in chelu. Et zo su killi ki chercanu li silvi et
li loki solitari, et killi eciamdeu ki stanu intornu di unu flumi
currenti, lu quali avi nomu Cocitu. Ma si tantu amuri et
tantu desideriu esti in la menti tua, di chircari dui volti li
loki di la furia infernali Stiges et di vidiri lu infernu, et
dilectati di chircari li [soy] gravusi fatigy, intendi beni killi cosi
li quali tu primamenti divi fari. Undi sachi ki tu divi andari
et truvirai unu arburu multu obscuru in lu quali stai ascusu
unu ramu di auru cum suctili fogli et fluri, lu quali crixi
iustu et dirictu ad unuri di Proserpina, et kistu ramu copri
tuctu lu boscu et la umbra lu includi tuctu cum soy obscuri
valli. Ma non è concessu di intrari sucta lu cuperchu di la terra
innanti ki lu ramu di l'oru sia coltu, però ki kistu tali dunu
ordinau Proserpina offiririsi a sì, et comu l'unu si leva l'autru
naxi simili, et eciamdeu d'auru sunnu li frundi cum la virga.
Or dunca mectiti in via et cherca aviri killu ramu: et quandu lu
avirai truvatu, dirictamenti lu cogli, però ki ligeramenti lu
avirai, si li fati ti clamanu; autramenti cum nixuna forza
nin cum duru ferru lu purrissi vinchiri. Ma va primamenti
$104$et disorbica unu di li toy cumpagnuni, lu quali è mortu et
tu non lu sai, et poi vidirai li regni dissusati».
Et zo dictu, Eneas si partiu et andava pinsandu cum
trista chera quali cumpagnuni di li soy la Sibilla avissi
nunciatu mortu; et andandu, sì vinni a unu litu in lu quali
truvau yachiri lu corpu senza anima di Miseno, figlu di Evolu,
lu quali fu auchisu di non digna morti. Di lu quali nixunu
si truvau plui insignatu in lu sonu di li trumbi a sturmu
et ki plui sapissi scarfari una bactagla di ipsu cum la trumba,
però ki mentri ipsu sunava la trumba paria ki clamassi li dei
a la bactagla.
Ma unu scuderi di Neptuno, lu quali avia nomu Tritonu,
avendu invidia di lu sou sunari, un iornu, quandu li vinni
factu, lu summersi in mari et annigaulu; et poy l'acqua di
lu mari lu gictau in la ripa scumusa.
Kistu Misenu dulenti era statu trumbecta di Ector, ma
poy ki Achilles spuglau ad Hector di kista vita, sicutau ad
Eneas in killu officiu, et non fu mancu. Et tucti nui stavamu
atornu cum grandissimi gridati, et maximamenti lu piatusu
Eneas senza adimura si studiyava fari li cummandamenti
di la Sibilla.
Intratantu li cumpagnuni di Eneas fachianu unu
mulimentu di lignami et studiyavanusi di livarilu in altu: perkì
$105$si mossiru tucti et intrandu in lu boscu taglavanu arburi
per fari lu dictu mulimentu.
Ma Eneas andandu cum loru, sempri chircava cum gran
sollicitudini ki li vinissi dananti lu ramu di lu auru. Et
appena intru si midemmi havia zo dictu, quandu dui palumbi
fortimenti xindendu da lu chelu viniru dananti la fachi di
Eneas; et intandu Eneas videnduli canuxiu ki eranu li
auchelli di sua matri, et incumminzauli a diri:
«O divina matri, preguti non mi abandunari, nì mi
vinir minu in kisti cosi dubitusi».
Et zo dictu, pinsau sicutari li palumbi; et illi andandu a
ppocu a ppocu et ill sicutandu appressu, vinniru per fina e
l'arburu duvi era lu ramu di l'oru et manifistaruli lu desideratu
locu.
Sikì vinendu illocu, li palumbi si livaru susu all'airu et
assictarusi in killu arburu, in lu quali era lu dictu ramu
di l'oru, ki risplandia plui di l'autri. Incontinenti Eneas
allegramenti taglau killu ramu et purtaulu a la Sibilla. Ma
intratantu li autri Truyani suctirraru killu corpu et
cuversirulu di fraski et autri ligna et misirunchi dintra li soy armi
et la trumba, et ordinaru ki killu munti si chamassi, per lu
numu di killu mortu, munti Misinu, lu quali nomu si tirrà
fina a li eterni seculi.
Cumpluti adunca per ordini tucti kisti cosi supradicti,
Eneas, cum grandi adastu, secutau a ffari li cumandamenti
di la Sibilla. Sikì in killu locu era una auta gructa obscura
$106$turniyata di multi boski, supra la quali li auchelli non
putianu vulari, tali era lu vapuri ki ixia da ipsa. Et killu locu
undi esti kista gructa avi nomu Avernu. In kistu locu
primamenti la sacerdotissa misi supra lu focu #.IIII.@ vitelli nigri et
spasinchi vinu da supra et incummenza a clamari a
Proserpina, dea di lu infernu; et Eneas offersi a lu deu di lu chelu
la pecura e la bacca et da l'autra parti <a> Proserpina, <et
misi> a ffari a Pluto, deu infernali, li noturni autari et misi
supra lu focu li interiuri di li tauri, spandendu oglu supra
di loru.
Et eccu, a lu primu livari di lu suli, la terra fu auduta
gridari et tonari sucta li pedi et li loki di li boski foru visti
movirisi e li cani incumminzaru a llatrari per li umbri,
muvendu la dea kisti cutal cosi. Et intandu la Sibilla misi a
gridari et dichia:
«Stati da longa, stati da longa, o maledicti cani, per
tuctu lu boscu: et tu intra in la via et tragy la spata di lu
foderu: hora ti fa bisognu haviri forti pectu».
Et zo dictu, intrau la Sibilla per la gructa aperta, a la
quali Eneas cum pagurusi passi incumminzau a siquiri.
O dei, li quali haviti potestati supra li animi, o umbri
tachenti, o Schaos, o Flegeciu, o lochi tachivili in la grandi
$107$obscuritati, siami licitu di diri et narrari kisti cosi, li quali
sunu da mi auduti; et manifestati per la vostra deytati li cosi
<ki> sunu misi sucta la alta terra.
Et in li obscuri tenebri andavanu <per> li umbri sucta la
obscura nocti et per li obscuri casi et regni di Pluto. Tali
via era killa, la quali si vay in li boski per non certa luna
sucta la maligna luchi, quandu Iuppiter copri lu chelu di
tenebri et la obscura nocti leva lu culuri di li cosi.
Sikì in lu primu intrari di lu infernu innanti killu
maledictu locu esti grandissimu plantu et li Curi viniatrici vi
misiru lu loru lectu. Et in kissu locu habita la ialinumi, la
trista vichiza, et la pagura et la grandi fami, la quali esti
mala confortatrichi, et la sucza puvirtati. Illocu eciamdeu
habitanu li formi terribili a vidiri; illocu habita la morti
et tucti travagli, et la dulchiza di lu riposu [esti] parenti di
la morti; illocu habitanu li mali alligrizi di la vita et la
mortali bactagla et <di> li figloli di Eumenides sublimi li
lecti di ferru; illocu habita la pacha discordia, havendu lu
capillu serpentinu cum sanguinusi ligaturi in mezu, lu grandi
ulmu obscuru ki distendi li antiquissimi braza, cum li quali
$108$Pluto teni a killi ki intendinu a li sopni appuyandusi sucta
li fogli. Et senza kisti cosi, chi sunnu multi autri vari et
diversi feri, comu sunnu Centauri et li Scilli cum dui formi
et <Briareu> cum duichentu brazi, et killa fera Lerna cum
orribili striduri; et la Chimera era armata di focu, et eranunchi
li Arpii, li Gurguni et li umbri li quali avianu #.III.@ corpi. Ma
quandu lu pagarusu Eneas li vidi, per subita vista trassi la
spata et incumminzau a gictari certi colpi contra killi ki
vinianu. Et si non fussi stata killa savia cumpagna, ki lu
ammuniu di non firiri li suctili animi senza corpu, haviria
firutu sucta la imagini cupa di forma et indernu pircutia
li umbri cum sua spata.
Poy vinni a lu flumi di lu infernu, duvi era lu nakeri
Caron cum sua navi scumusa, cum longa barba et suzu
vistimentu, lu quali li pindia aggruppatu da li spalli; et ipsu
midemmi minava la navi, cum sua vila et <cum> rimi la
gubernava. Allura in killa ripa di lu flumi vidi genti
curriri; homini, fimini, iuvini, infantichelli et non maritati et
puzelli arsi in lu cospectu di lu patri, tucti currinu. Comu
$109$lu autunnu la terra si copri di li fogli ki cadinu da
l'arburu, in tal modu killi animi currinu et preganu di passari da
l'autra parti; et però ki la ripa era alta, purgianu li manu
a lu nakeri ki li muntassi in navi; et lu tristu nakeru hora
a kisti hora a killi pigla; et alcuni autri, li quali eranu
arrassu, poy ki accustavanu, baptenduli cum li rimi li fachia
stringiri a la rina.
Et intandu Eneas, maraviglatu di zo et mossu per
tantu rimuri, si girau a la Sibilla et dissi:
«O virgini, ki voli significari kistu currimentu a lu
flumi? Et per qual piccatu lassanu kisti la ripa et killi cum li
rimi passanu la livida paludi?».
Et allura la antiqua sacerdoti&<ssa&> dissi:
«O figlol di Ankisses, certissima caritati di li dei, tu
vidi li autri pantani di lu flumi et li paludi di Stigia: kisti
sunnu killi li quali non timinu di spiriurarisi et di
ingannari la deitati, et kista genti ki tu vidi esti lu poviru populu
non sepelitu. Ma killi li quali prindi Caron foru suctirrati
et non lor fu concessu purtarili da lu primu, et perzò li
sunnu passati chentu anni, sikì tantu vaynu actornu a
kisti ripi, vultandusi et girandu, ki a lu fini sunnu richiputi».
Allura Eneas guarda si&·ndi canuxi alcunu et
subitamenti vidi a pPalinuru et a Cassu Aronti, li quali eranu stati
piruti in mari.
$110$Et intandu Eneas adimandau a Palinuru, lu quali
novellamenti era pirutu:
«Dimmi cui ti tolsi da kista vita: Apollo fu, oy cui fu
ki non ti lassau viniri in Italia?».
Allura rispusi Palinuru et dissi:
«Certu, non Deu mi gictau in mari, ma lu timuni, lu
quali eu gubernava, per forza di ventu mi trabuccau in
mari. Et intandu plui timivi per ti ka per mi, dubitandu
ki, poy ki lu nakeri si pirdia, tu non ti pirdissi cum tuctu
lu naviliu; ma lu violenti ventu mi minau in Italia: et era
ià sicuru, si la crudili genti di Sidonia cum lor ferri et
petri non mi avissiru livatu la vita. Ora mi teninu li undi
di lu mari et lu ventu mi volgi et gira supra la ripa. Undi
eu ti iscuniuru per lu lumi di lu chelu et per lu patri et
per la spiranza di lu crescenti Iuliu ki tu mi mini cum ticu
oy ki tu mi fazi suctirrari, kà eu su certu ki tu vay
chircandu li porti Velini, oy ti pregu ki tu fazi kistu, si
alcuna via chi esti, oy si la divina matri alcuna via ti mustra,
ka eu non criyu ki tu cherki kisti loki senza lu vuliri
divinu. Preguti porgi la manu a mmi miseru et portami cum
ticu per li acqui, azò ki a lu minu la morti mi riposi et
mectami in alcunu plachivili locu».
Allura la Sibilla dissi:
«Hagi spiranza, ka li fati di li dei si quietanu
$111$prigandu; nentimancu li toy ti darranu splendida sepultura et
eternu nomu havirà killu locu in lu quali tu sirrai».
Et intandu Palinuru, audendu zo, si alligrau multu et
stecti in pachi.
Approximandu adunca la Sibilla et Eneas a lu flumi
per vuliri passari, lu nacleri li riprisi et dissi:
«Qualuncata tu si ki arrivatu veni a lu nostru flumi,
dì annanti perkì tu veni, ka kistu esti locu di umbri et non
è licita cosa ki cum kista navi sianu purtati li corpi vivi; et
<poy> ka tu si vivu non divi passari per kistu locu et eu
midemmi no&·ndi su allegru, ka eu passai ad Hercules, a
Theseu et a pPiricheu, sikì eu non vurria passari a cti».
Et intandu la Sibilla li rispusi et dissi:
«Or sachi <ki> kisti cosi non sunu cutali aguayti, però
ki kistu esti Eneas truyanu, lu quali per pietati et per amuri
veni a vidiri lu patri».
Et intandu li mustrau lu ramu ki tinia sucta li vistimenti;
di ki, vistu lu ramu, killu cissau et non dissi plui.
Approximandusi adunca a lu honoratu dunu di la faitata
virga et maraviglandusi, prisi a la Sibilla et ad Eneas et
muntauli sur la barca. Di ki, poy ki foru in altu, incontinenti la
barca trimau sucta lu loru pisu; et passandu l'acqua, iunsiru
sani et salvi da l'autra parti di lu flumi. Et illocu era Cerberu,
lu gran serpenti cum #.III.@ bucki aperti, lu quali videnduli si
$112$irsi per latrari et stava a la bucca di una gructa, a la quali la
Sibilla vinni dananti di killu serpenti cum una suppa
confecta di meli et farina et gictaulila in gula et incontinenti
lu dictu Cerberu si adurmintau.
Allura Eneas, durmendu lu guardianu, insembla cum la
Sibilla prisi la intrata et passau sanu et salvu. Undi, poy ki foru
intrati, mantinenti auderu grandissimi vuchi cum multi guay
et maraviglusi planti et lamenti di infantichelli. Appressu
audianu li lamenti di killi li quali foru dapnati, per fauzi piccati,
di morti. Poy appressu andandu innanti vidiru killi animi
tristi, li quali, non culpandu, cum li loru manu midemmi si
auchisiru, havendu in odiu kista vita: et kisti tali sunu ligati
in la odiusa paludi, et Stiges, la furia infernali, novi volti
turniyandu li costringi. Appressu vidiru da longa killi plangenti
campi, undi sunu killi li quali cunsumaru lu duru amuri cum
crudili taglamentu, comu kisti: Fedra, Proca, Eriphela,
Pasiphe, Domia, et multi autri; intru li quali vidi a Dido: et tucti
eranu turniyati di murtilli.
Et comu Eneas approximau in killu locu, canuxiu a Dido
per la obscura umbra; et lagrimandu cum dulci amuri li
parlau et dissi:
«O disavinturata Dido, ben dunca mi dissi viru lu
missaiu ki mi vinni, et dissi cumu tu eri morta et cum ferru
havivi finutu la vita tua. Certu eu fui accayuni di la tua morti;
$113$ma per li stilli ti iuru, et per li dei, et ancora si alcunu esti in
terra mi&·ndi sia testimoniu, ki eu contra mia vogla mi
partivi da lu tou regnu. Et comu hora li dei cum lor
cummandamentu mi constrinsiru andari per kisti umbri et per kisti loki
spinusi, cussì mi constrinsiru partiri da lu tou regnu contra
mia voluntati. Ma eu non cricti ki per lu meu partiri tu ti
vulivi dunari tantu duluri; ma sta ferma et non partiri dananti
di mi!».
Cum tali paroli confortava Eneas a Dido; ma illa
dulurusa guaytava crudilimenti et tinia li occhi ficti in terra a la
fin di killu boscu in lu quali era lu so primu maritu Sikeu.
Et standu intrambu in equali pinseri d'amuri, Eneas, havendu
di li peni loru gran pietati, plansi amaramenti supra di loru.
Et zo factu, Eneas si partiu da Dido et pervinni
all'ultimu campu duvi sunnu li homini li quali in baptagla foru
clari. Et illocu vidi kisti li quali in baptagla fichiru li
maravigli, zo su Tydeu, Adastru, #.III.@ figli di Antenor et multi
autri, li quali si stectiru actornu. Et alcuni autri chi eranu,
li quali, videndu li armi di Eneas, fugianu comu solinu
fugiri killi ki perinu supra li navi quandu rumpinu. Et alcuni
autri gridavanu et giravanuli li spalli. In mezu di kissi vidi
Deiphebus, lu figlu ki fu di lu re Priamu di Troya, lu quali
poy di la morti di Paris havia prisu ad Elena per mugleri; et
vidilu ki avia taglati li manu, lu nasu et li aurichi; ancora
$114$avia scurchati li templi, per ki Eneas pagurusu appena lu
pocti canuxiri. Et vulia cupriri li soy plagi crudilissimi; et
non putendu cum certa vuchi lu ritinni. Et intandu Eneas
lagrimandu dissi:
«O Deyphebu potenti in armi et generatu di altu sangui
regali, perkì susteni sì gravusi peni?».
Allura rispusi Deyphebu et dissi:
«O amicu meu, Helena, la quali eu prisi per mugleri,
mortu Paris, fu causa di kisti mali; ka in killa sira ki nui
fachiamu la festa di lu cavallu di lignami, Helena stava supra
la rocca: et fachendu focu in signu di alligriza, clamava li
Grechi. Et eu vulendu durmiri mi disarmai; et essendu
adurmintatu, in killa nocti minau dintru la mia cammara a
Menelau, sou primu maritu, et cussì laidamenti mi fichi auchidiri
dichendu: - Or va, hunuri truyanu, et prindi mugleri
intru li umbri».
Et zo dictu, Eneas guardandu subitamenti in la sinistra
ripa, vidi muragli di chitati multi miraviglusi et belli, cum
#.III.@ chinti di mura. Et kista chitati era turniyata di unu
flumi di focu cum multi firiusi flammi; et in kista chitati era
una smisurata porta et multu bella, in la quali eranu culopni
di diamanti et una turri di ferru; et in kista porta era una
purtara furia infernali, la quali sidia in killa porta et tinia
sucta di sì lu vistimentu sanguilentu.
$115$Illocu eranu planti grandissimi et orribili bactituri: lu
striduri di li ferri et lu sonu di li catini era tantu, ki Eneas
spavintatu adimandau a la Sibilla perkì eranu killi rimuri.
Allura la Sibilla li rispusi et dissi:
«O claru duca truyanu, sachi ki kisti sunnu killi li quali
violaru li cosi sacri et allegramenti li tinniru fina a la morti.
La vindicatrici Tesifonia, usata dari li peni a li animi
dulenti, teni in la manu sinistra feri serpenti; et clamandu a
li sochiri, crudilimenti li flagella. Ma lu plui crudili infernu
esti killu intru lu quali staynu li crudili generacioni di li
giganti, li quali si livaru in superbia contra deu Iuppiter et
saglendu in chelu lu volciru apriri. Et intandu, essendu cum
grandi fulguri cachati et durrupati in profundu, di sucta sunnu
girati et volti. Illocu esti Salamuni, lu quali si fichi
malvasamenti deu; et zo fu ki per sua ingegna et arti fichi troni et
baleni di Iuppiter. Illocu esti Ticion, lu quali volci durmiri
cum dea Iuno; ma savendu zo, Apollo cum soy sagicti li
dedi morti: et ora li serpenti li devoranu et agluctinu lu
ficatu et li autri interiuri, et poy ki sunu maniati, incontinenti
tornanu a li primi peni. Illocu esti unu ki avia nomu Ysiona, lu
quali in mezu killu campu sede supra una grandi petra, la
quali ad hura ad hura par ki caya et quasi stai sur lu cadiri.
Et illocu sunnu li tavuli nobilimenti apparichati, in li quali
sunu misi diversi vidandi, et staynu dananti li occhi di li
affamati: ma veramenti li Furi infernali stanu actornu et non
li lassanu mectiri manu a prindiri di killi vidandi. Et illocu
esti ordinata una infantichella, la quali sempri grida et dichi:
$116$- Non tuccati! -. Kisti sunnu killi, li quali per avaricia di lor
beni fraudaru et livaru li beni di lu patri et di la matri et
di li autri parenti, et illi sulamenti volciru essiri ricki, no&·ndi
vulendu fari parti a li loru parenti stricti di sangui. Et
appressu di kisti, sunu killi li quali foru taglati et auchisi per
adulteriu, et killi li quali, sicutandu li crudili armi, ingagnaru
li loru signuri. Et kisti tali hanu kisti peni, ki sempri volginu
et giranu li grandissimi et smisurati petri, et stanu pindenti
a li tagli di li roti: in menzu di li quali sedi eternalimenti
Theseu et per l'umbri sempri grida: - O vui, li quali siti
ammuniti, fazati et amati la iusticia et non disprizati li dey - . Undi
kistu Theseu fu killu lu quali per auru vindiu la sua patria
et cachaundi lu sou potenti signuri, kistu fu killu Theseu
lu quali per prezu corruppi li ligy et mancau la iusticia, kistu
muntau supra lu lectu di sua figla et appi a fari cum ipsa.
Sì kistu locu brevimenti esti plinu di tali peni et di tanti
malvistati: undi [dichi Virgiliu per bucca di Eneas chi]
si eu avissi chentu bucki di ferru et chentu lingui et
chascuna parlassi, non purria cuntari nin dispuniri tucti li nomura
di tanti diversi et orribili peni, quanti sunnu in killu locu».
Dicti adunca kisti paroli, la Sibilla dissi:
«Adastimuni, ka eu viyu li mura et li porti di lu focu.
$117$Kistu esti lu locu duvi li commandamenti volinu ki nui
lassimu lu ramu di l'oru».
Sikì appriximandusi Eneas a la porta, si bagnau lu
corpu cum belli acqui friski, et poy ficcau lu ramu per lu
limitaru di la porta a ctraversu.
Cumpluti adunca tucti kisti cosi, pervinniru a li loki
allegri. Et intandu dissi Eneas:
«O dulci virduri di li fortunati boski, undi vidirò li
beati segi, undi vidirò lu lumi plui claru cu lu suli et li soy
stilli».
In killu locu alcuni chi cumbactinu iucandu a lu iocu
di li campiuni, cumbaptendusi in la rina, alcuni chi cantanu
et ballanu cum lor pedi midemmi. Illocu era lu sacerdotu
Orpheu cum li longi vistimenti, sunandu lu sou strumentu
di avoliu, et fachia #.VII.@ vuchi; illocu eranu li managnimi
signuri truyani, li quali foru nati in li anni migluri; illocu
eranu dui, zo su Sarrachu et Dardanu, li quali foru
hedificaturi di Troya.
Allura Eneas si incumminzau a maraviglari videndu da
longa li armi et li lanzi ficcati in terra; vidi appressu li cavalli
scholti paxiri per li campi; ancora vidi multi persuni ki
maniavanu, autri di la parti diricta, autri da la parti sinistra,
cantandu allegri et dilictusi canti in killu boscu odoriferu di
lauru. Kisti su killi ki per la loru patria cumbacteru, et li
casti sacerdoti, li piatusi indivini et li poeti savi, li quali
$118$adimuransi in lu loru sennu, et killi ancora li quali dignamenti
parlanu a lu suli, et killi ki per virtuti et per sciencia minaru
la vita, e quali, ricurdandusi di loru et miritandu, si ricordanu
di li autri. Et kisti tucti sunu coronati di oliva.
Allura la Sibilla li spiyau et dissi:
«O animi felichi et tu poeta di lu cantu, Misinu,
dichitini in ki locu esti Ankises et in quali rigiuni, ka nui simu
vinuti in kisti parti sulamenti per vidiri ad ipsu».
Et intandu lu signuri cum poki paroli li rispusi:
«Nixunu di nui avi propia habitacioni, però ki nui
abitamu in li obscuri boski, et li ripi sunu nostri lecti et abitamu
ancora in li parti virdi per li ripi et flumi. Ma, passandu kisti
ioki, eu vi firmirò in unu legiu sinteri».
Sikì brevimenti tucti insembla passaru innanti et di
supra lu iocu lor foru mustrati billissimi campi et multu virdi,
et in killu puntu lu patri Ankises xindendu da la sumitati
di killa muntagna, gìa chircandu li animi li quali eranu
inchusi in killi valli virdi, però ka divianu andari a lu lumi di
supra. Et intru li autri chircava li soy cari niputi et pinsava
supra di Eneas, ricurdandu li facti soy et fortuni, li quali
ipsu per carnali desideriu sustinni et ki non dimurassi troppu
cum Dido et pirdissi li regni fatali. Et cussì pinsandu,
Ankises subitamenti lu vidi viniri per lu campu, et ipsu
incontinenti auczau li manu in chelu <et> cum li lagrimi si bagnau
lu visu et cutali paroli exeru di la bucca sua:
$119$«O figlu meu dulcissimu, la pietati ti ha factu viniri a
mmi in cussì duru et aspru viayu, et avimi cunchidutu ki
eu ti viya cum li mei propri occhi. Certu, figlu, sachi ki ora
pinsava supra di ti et lu meu cori mi indivinava ki tu mi
divivi viniri a vidiri; et ricurdandumi li tempi, lu pinseri <non>
mi falliu. Do, per quanti terri et per quanti mari eu ò saputu
ki tu si statu minatu! O figlu meu per quanti periculi si
gictatu! Preguti guardati ki li regni di Affrica non ti nochanu».
Et intandu Eneas rispusi a lu patri in kistu modu:
«O patri karissimu, la tua immagini mi constrinsi di
viniri in kisti parti, et lu naviliu esti rumasu in lu mari di
Italya: preguti porgimi la manu et lassati abrazari».
Et cussì parlandu insembla, cum grandi plantu si
bagnaru li fachi di lagrimi, et per #.III.@ fiati si isfurzau Eneas
di abrazari ad Ankises et per tri fiati la inmagini di lu
patri fugiu li soy coniunti manu però ki l'animi sunu simili
a lu ventu. Undi Eneas guardandu innanti vidi una valli
chinta et turniyata di boski plini di resonanti vermeni et
auchelli: appressu vidi lu flumi di Lete et li plachivili casi
dillictusi et intornu li quali andavanu innumerabili populi
et multitudini di genti, sì comu solinu andari li api in lu
tempu di la stati supra diversi fluri et blanki gigli; et tanti
eranu ki tuctu lu campu trimava per la loru multitudini.
Sikì per lu loru grandi murmuriu Eneas spavintatu spiyau a
$120$so patri Ankises di quali essiri eranu tal genti; et intandu
dissi Ankises:
«Figlu, sachi ki li animi, li quali fatatamenti divinu
richipiri autri corpi, solinu biviri di l'acqua di kistu flumi
Lete, li quali sunnu acqui sicuri et di longy diminticanzi. Et
kisti tali animi ti disiyanu multu et eu ti cuntirò et
mustrirocti la tua skecta, azò ki plui ti allegri cum micu, vista la
genti ki surgirà in Italya».
Allura dissi Eneas:
«O patri, dimmi, esti da cridiri ki alcuni animi pozanu
andari da kistu locu all'altu chelu et alcuni riturnari
un'autra fiata in li pigri corpi?».
Ankises rispusi tandu a li paroli di lu figlu et dissi:
«Lu spiritu, in omni generacioni di animali, regi lu
chelu, la terra, lu mari et l'ayru, però ka lu spiritu in sou
naximentu si hedifica lu chelu per sou stari. Ma li corrupti,
gravusi et terreni corpi et eciamdeu li terreni et murituri
menbri fanu l'anima gravusa et pigra et di zo timinu li
animi et però disiyanu alligrizi. Ma li dulurusi animi, inclusi
<a li> tenebri et in li carceri di lu infernu, non ponu vidiri lu
chelu et quandu illi si partinu da lu corpu non lassanu ià
omni turmentu corporali, ma sunu misi a li peni infernali
et susteninu cruciamenti di li vechi piccati. Autri di loru
sunnu suspisi a lu ventu et in tal modu purganu la loru
$121$malvistati; autri di loru stannu sucta li grandi gurgy arsi di
focu: et cussì purgati [di] li piccati et cumpluti li peni, sunu
mandati da killu locu in chelu ad Eliseu. Et nui poki tinimu
li allegri campi fintantu ki sirrà cumplutu lu cursu di lu
novu tempu et mankiranni la congregata bructura di li
nostri piccati: et in tal modu lassirà lu spiritu puru et nectu et
aptu di muntari in chelu et, zo factu, clamirà ad kisti animi
in gran cumpagna. Et poy, girandu la rota et lu flumi di
Lete, passanu milli anni, azò ki si perda la prima memoria
et cum gran disiyu viyanu li cosi suprani; et factu kistu
incummenzanu poy a rriturnari a lu corpu».
Comu adunca andavanu dichendu kisti paroli, la
Sibilla, Ankises et Eneas pervinniru ad unu muntichellu di
terra, da undi Eneas putia ben canuxiri la fachi et lu visu di
killi li quali vinianu in killu locu.
Et intandu Ankises dissi a sso figlu: «Or ti cunforta et
vidi ki gloria significa la skecta di Dardanu et ki gloria fannu
li niputi di la tua genti. Eu mi spachirò cum li paroli et
farrocti intendiri [cum] li fati toy. Killu iuvini ki si prova
cum la lanza, lu quali teni appressu l'ochi di la luchi, killu
$122$sirrà Silviu, tou dirridanu figlu, lu quali naxirà di lu tou
sangui misculatu cum latinu, lu quali porrà lu nomu d'Alba.
Et la mugleri ki tu avirai si clamirà Lavina et <lu> nutrikirà
a cti antiquu et sarrà factu re et patri di lu re. Undi sachi
ki la nostra skecta signuriyirà la grandi Alba».
Et zo dictu acustaru a killu pratu duvi era Silviu, et
Eneas lu vidi multu claru per armi et per pietati; et
guardandu innanti adimandau:
«Cui sunu killi iuvini? Et quanti forzi mustranu! Et
portanu li templi cuverti di chitadina quercu».
Allura rispusi Ankises et dissi:
«Kisti avinu tali nomura: l'unu si clama Gabiu et
l'autru Fidena, li quali sirranu nomura di killi terri ki sunnu
<ora> senza nomu. Eciamdeu Romulu si aiungirà a so avu, lu
quali Ilia sua matri allivirà di lu sangui truyanu; et sou
patri Mars ià lu insigna di so hunuri et dui cristi li stanu sur
la testa, et cum li augurii di kistu Romulu si incummincirà
killa alta Ruma, in la quali sirrà lu imperiu et mandirà
l'animi in chelu. Kista chitati Ruma sirrà beata per la tua skecta,
$123$la quali sirrà cussì grandi ki turniyrà #.VII.@ rocki cum soy
mura et abrazirà chentu niputi.
Et inperò, figlu, gira intrambu li toy ochi allegramenti
et guarda kista genti et li toy Rumani; in kistu locu esti
Cesar et tucta la skecta di Iuliu tou figlu; in kistu locu esti
Augustu Optavianu, lu quali hedifikirà excellenti riami et ki
purtirà la signuria plui innanti ka la terra, però ka la terra
stay di fora di li stilli, a li quali avanzirà Hercules et da
tucti cum grandi hunuri si difindirà la virtuti per li fati, la
quali essendu pura ti costringi di andari in la terra di Italya.
Ma killu ki da longu veni frundutu di rami di oliva,
purtandu cosi sacri, havi nomu Pompiliu, lu quali hedificarà
chitati a lu populu cum ligy. Appressu di kistu suchidirà
Tulliu Hostiliu, lu quali rumpirà li riposi di la patria et in
baptagla muvirà suzi et malvasi triumphi. Appressu di kistu
virrà Ancus plu superbu, lu quali si alligrirà multu di aviri
officy populari. Appressu vidiriti li rigi Tarquinni et la
superba anima di lu vindicaturi Brutu: poy ki richipirà lu
hunuri et la signoria di lu consolatu, kistu sirrà ki prindirà li
crudili mannayi, et illu, patri di bella libertati, a ppena clamirà
li figli, muventi crudili et smisurati bactagli. Comu killu [ki]
$124$lu minaru li fati incontra <li figli>! Ma veramenti l'amuri
di la patria vinchirà et lu smisuratu desideriu di li lodi».
Appressu vidia da longa a Deciu et Dursiu et lu crudili
Almoniu, Torquatu et Camillu, li quali purtavanu diversi
signi.
«Et killi animi li quali tu vidi risplandiri di equali armi
sunnu hora in concordia, però ka sunnu constricti in kisti
tenebri; ma quandu virranu a la luchi di lu mundu, quanti
bactagli et quanti skeri et quanti crudilizi farranu insembla, zo
su Iuliu Cesar et Ponpeu! Cui li purria ricuntari? Certu
nullu. Ma vui iuvini non vuglati gictari focu in li vostri
interiuri, però ki appressu intru di loru farranu multi triumphi
et multi bactagli. Et tu primu, lu quali mini la genti da lu
Olimpu, pirdunali et gecta li armi cum tua manu. Et intandu
li autri scriviranu li muvimenti di lu chelu et ricuntiranu li
livanti stilli; autri tragictirannu li metalli in figuri propri,
ki parrà ki parlinu; autri intagliranu marmuri in forma di
homini ki parranu vivi, et autri sirranu dictaturi optimi. Ma
$125$a ti, Rumanu, sia a menti di regiri lu populu in signuria;
et kisti sirranu li toy arti, zoè di mectiri pachi sempri a to
pudiri, pirdunari a li obedienti et distrudiri a li ribelli». Poy
dissi: «Risguarda Marcellu risplandenti in armi; kistu sirrà
killu ki ricunzirà la reppublica turbata, kistu abactirà li
Affricani et li Galli, zo su li Franchiski».
Et kistu Marcellu sicutava unu iuvini cum risplandenti
armi, ma cum virgugnusu visu et cum fachi pocu allegra. Et
Eneas intandu dimandau cui era killu iuvini; rispusi lu patri
et dissi:
«O figlu meu, non dimandari lu grandi plantu di li
toy: <li> fati mustriranusi per kistu in la terra et non lu
lassiranu andari plu innanti. O dey, la romana skecta parsivi essiri
troppu potenti, si kistu avissi vivutu! O miseru iuvini, si
tu rumpirai li aspri fati, tu sirrai unu autru Marcellu.
Dunatimi gigli cum plini mani, azò ki eu spargiri poza
purpurini fluri, però ki Ruma non si avantirà tantu di nixunu
sou baylu».
Poy adunca ki lu patri Ankises happi minatu a sou figlu
Eneas per tucti soi vogli, et allumau lu animu di lu amuri
di la futura fama, sì li incumminzau a narrari li baptagli,
$126$li quali divia fari, et li populi di Laurenti et la chitati di lu
re Latinu, et <comu> ipsu diya sustiniri la fatiga.
Et poy li insignau duvi sunu li porti di lu sopnu, di
li quali l'una havia nomu Corgnu et da kista si vay a li
umbri, et l'autra si clama d'avoliu, per la quali si vai a li dey
di supra. Et zo factu, Ankises mandau a la Sibilla et a sou
figlu Eneas per la porta di lu avoliu.
Undi, partutu Eneas da killi parti, dirictamenti si&·ndi
vay per killa planura: sì&·ndi vay a li cumpagnuni a lu portu
di Gayta, in lu quali gictaru da la prua li ancuri in mari et
cussì li [dicti] navi stectiru fermi in lu dictu portu.
O tu Gayta, baila di Eneas, la quali murendu dunasti
eternali numinanzi a li nostri fatigy! Sikì, spachati li navi,
si parteru da lu portu di Gayta et navigandu per li ripi di
Circes auderu multi planti et ululari liuni, ursi et lupi -
disiyanti skifari li ligami -, li quali la crudili Circes cu herbi
et incantamenti havia di homini cunvirtuti in besti. Ma
Nectunu, havendu misericordia di li Truyani ki non
patissiru cutali cosi, mandau loru unu ventu ki li minau ad unu
locu dillictivili, in lu quali curri unu flumi clamatu per nomu
lu Tiberu.
$127$Allura Eneas, applicandu in killu locu, allegramenti
sicutau lu flumi et adimandau la contrata di lu re Latinu.
Kistu re Latinu era ià vitranu et rigìa la chitati et li castelli
in pachi: lu quali fu figlu di Faunu et di Ninpha sua matri;
lu patri di Faunu fu unu ki avia nomu Picu et lu patri di
Picu fu Saturnu.
Undi, turnandu a lu propositu, lu re Latinu non avia
figlu masculu ki putissi hereditari lu regnu poy la morti sua,
ma beni avia una figla clamata Lavina, a la quali unu ki
avia nomu Turnu dimandava per mugleri. Et la regina
mugleri di lu re Latinu avia nomu Amata et disiyava multu di
dunari per mugleri sua figla a lu dictu Turnu.
Intratantu in killu locu era unu lauru sacratu ad hunuri
di Apollo et lu nomu di lu locu si clamava Laurenti.
Sacrificandu adunca in killu locu lu re Latinu, la regina sua
mugleri, la figla Lavina et multi autri, subitamenti vinni
per l'airu una multitudini di api; et mictendusi a la chima
di killu lauru incontinenti cum grandi rimuri chi insitaru unu
pendenti ramu. Et zo videndu, lu re et tucti li autri
mantinenti fichiru clamari li induvini; li quali, vinendu, dissiru
ki kistu ramu iuntu in kistu arburi significava ki unu 
homu straniu divia viniri et signuriyari la chitati.
Et mentri ki lu patri cum sua figla adhuravanu li
autari, et eccu da presenti viniri unu focu di susu, et arsi li
$128$trizi di la testa et li ornamenti di lu pectu di Lavina,
similimenti arsi la çaçera et la curuna di lu re.
Et intandu li indivini dissiru ki killu ki&·nchi divia
viniri divia essiri multu nobili homu per fama, ma a lu
perpetuu significava bactagla.
Videndu zo, lu re fichi sacrificiu et prigera a deu
Faunu, et a zo fari andausindi in killu boscu, in lu quali esti
una funtana, la quali gictava spuzulenti fituri, et durmiu
la nocti supra pelli di pecuri morti.
Et cussì durmendu, lu re vidi multi cosi in sopnu di
Cheronti et audiu multi diversi vuchi da li dei, li quali
dichianu:
«Poy ki lu re mori, in chentu pelli pecurini si cumbogli».
Appressu li vinni una vuchi ki li dissi:
«Non acumpagnari la tua figla a li Latini, perkì li
strani homini ti virranu per genniri, li quali purtiranu lu
nomu fina a li stilli; et per tuctu lu mundu andirà la fama
loru».
Audendo zo lu re Latinu si&·ndi turnau a la chitati et
narrau kisti tali risponsi a li soy populi latini.
%[SEPTIMU LIBRU]
$129$IN KISTA PARTI INCUMMENZA LU SEPTIMU LIBRU, LU QUALI
CONTENI TUCTU LU APPARICHAMENTU DI LI BAPTAGLI IN YTALIA.
Ià si spandia per la contrata la fama di la vinuta di
Eneas, lu quali in campu gramineu cu la sua cumpagna si
rupusava; et ordinaru certi vidandi per maniari; sikì, misi
li tavuli et assictata la genti per maniari, fichiru tagleri di
li scorchi di lu pani, supra li quali taglavanu zo ki divianu
maniari. Et poy ki appiru scunputu li vidandi et havendu
fami, maniaru killi pani di li quali havianu factu tagleri. 
Allura Iuliu, videndu zo, dissi inver lu patri:
«Nui avimu maniatu li tavuli, li quali ni foru prufictati
da killa vuchi ki primamenti audemmu, ki in killu locu divia
essiri fini di li nostri fatigy duvi nui diviamu maniari li 
tagleri». 
$130$Maraviglandusi adunca Eneas di la memoria di lu figlu,
si alligrau multu et dissi:
«Kista esti viraxamenti la nostra patria, et cussì ni avia
dictu ià nostru patri Ankises, di lu quali li paroli foru kisti:
- O figlu meu, quandu ti sirrai iunctu in la ripa, in la
quali cunsumiriti li vidandi et una non pinsata fami vi 
constringirà di maniari li tagleri, kistu ti sia a menti ki in killu
locu hedifikirai li mura - . Et eciamdeu kista cosa propia mi
dissi la piatusa Celino, ki puru avirimu fini a li periculi».
Undi, zo factu, spiyammu quali genti tinianu li contrati
et dimandammu di lu portu. Et xindendu in terra fichimu
sacrificiu a Iuppiter et misimu vinu abundivilimenti supra
li tavuli. Et intandu, poy ki zo fu factu, ornammu tuctu
killu campu di rami et herbi virdi; et clamandu li dey #.III.@
volti, lu patri omnipotenti da l'altu chelu gridau et poy 
mandau da l'airu unu ardenti et luchenti vapuri cumbugnatu in
una nebula.
Subitamenti si leva lu rimuri intru di loru dichendu:
«Kistu è locu, kistu è locu, lu quali li dey ni dediru
per nostru habitari».
Sikì, vinendu lu iornu ki li debiti mura si vulianu 
$131$fundari, turniyaru killu locu a modu di curuna di boni 
vidandi et di boni vini.
Et vinendu lu sequenti iornu, mandau Eneas soy spiyi
per sapiri li cundicioni di la contrata; et di l'autra parti 
mandau chentu electi inbaxaturi a lu re Latinu, et tucti andaru
vistuti di oliva virdi; et mandau grandissimi duni cum loru
a lu re Latinu et informauli ki sempri dimandassiru pachi.
Ma intratantu Eneas cum pichula fossa disignava lu
muru a modu di unu castellu turniyatu di turri.
Approximandu adunca li missagi a la chitati di lu re
Latinu, truvaru garzuni iucari a cavallu cum lanzi et arki;
et intandu si mossi unu di la chitati et andau a lu palazu
et annunciau a lu re comu nuvellamenti eranu vinuti in
la sua chitati homini grandi cum vistimenti scanuxuti.
Allura lu re, sidendu in la seya et audendu zo, 
cummandau ki intrinu a lu palazu reali, lu quali era in lu
mezu di li campi di Laurenti, hedificatu supra chentu 
culopni, in li quali eranu intaglati li immagini di li antiqui
patri, zo fu Ytaliu et Sabinu allivaturi di li vity et lu vechu
Saturnu. Et killi ymagini eranu cum dui fachi; et eranchi
unu ki avia nomu Picu, adumaturi di cavalli, et auzati li
vistimenti tinia a la manu sinistra unu scutu a modu di
$132$unu tavulacchu, lu quali la risplandenti Circes accisa di
luxuria firiu cum una virga et fichilu divintari auchellu
pintu di diversi culuri.
Undi in killu tempu sidendu lu re Latinu comu è ià
dictu, fichi chamari li Truyani ki vinissiru dinanti di sì.
Vinuti adunca li inbaxaturi di Eneas dananti la magestati
riali et facta debita reverencia a lu re, comu si cunveni, lu
re innanti haventi saputu ki genti eranu et di ki naciuni,
primamenti lor parlau et dissi:
«Dichitimi ki adimandati vui et perkì siti vinuti et 
intrastivu in li ripi di lu flumi et aviti stikatu in lu portu
di Italia. Nui non avimu guerra cum vui nin vinnimu nì
mandamu a ffari guerra contra la vostra patria. Oy forsi
ki siti vinuti per una fama, la quali ià longu tempu esti
antiquata per multi anni, comu Dardanu, natu in kisti parti
di Italia, vinni a li contrati di Troya; et per kista sula causa
siti venuti vui in kisti parti?».
Allura Ylioneu, unu di li missagi di Eneas, rispusi a
lu re in kistu modu:
«O re nobili, figlol di Faunu, Eneas truyanu ni avi
mandatu a vui intru lu vostru allibergu, ki vi plaza 
cunchedirili unu pichulu locu, in lu quali puzamu habitari.
$133$Viru è, signuri, ki multi loki et multi populi ni disiyanu,
ma li disposicioni divini et li cumandamenti di Apollo ni
ànu minatu in kisti parti, però kì&·nchi fu natu Dardanu;
et sachati ki nui vi dimandamu kistu locu non ià per fari
virgogna a la patria. Et illu in signu di pachi vi manda
kisti pichuli duni tracti et purtati da l'arsa Troya, zoè
primamenti kista coppa d'oru cum la quali lu patri 
Ankises sacrificava <a> li autari, appressu kistu vistimentu era
quandu tinia rayuni a li populi».
Et ultimamenti li presentaru la virga regali et la 
curuna. Richipendu adunca kisti cosi, lu re Latinu examinava
a la sua menti li indivinaciuni li quali avia avutu; et cricti
ki kistu fussi killu a lu quali divia essiri data sua figla per
mugleri: da lu quali la nobili skecta si spandia cum li soy
forzi per tuctu lu mundu.
Sikì avendu lu re zo pinsatu, multu allegru dissi:
«Li dey per loru pietati diyanu prosperari li nostri
incumminzamenti».
Et poy si girau a lu missaiu et dissi:
«O Truyanu, a ti sirrà datu lu tou aguriu et zo ki
dimandi. Vui andiriti et anunciyriti a lu vostru re zo ki
eu vi dicu.
Eu aiu una figla, la quali li maravigli di lu chelu non
lassanu ki eu la mariti cum genti latina; ma unu straniu,
lu quali purtirà sou nomu fina li stilli, devi essiri sou maritu».
Et zo dictu, mandau ad Eneas unu carru cum dui 
cavalli cuverti d'oru, li quali eciamdeu masticavanu oru cum
$134$li lor denti et da li naski gictavanu ardenti focu. Et intandu
li ambaxaturi, prindendu lu carru, muntaru a ccavallu et
allegramenti si&·ndi turnaru ad Eneas et anunciaruli la 
pachi et tuctu zo ki avianu audutu da lu re Latinu.
Intratantu Iuno, mugleri di Iuppiter, videndu Eneas
viniri in prosperitati, dissi intru si midemmi:
«Eu su vinta da li Truyani; ma poykì eu non pozu
prigari a li dey, eu andirò et riquidirò a Cheronti».
Allura Iuno si partiu et andausindi a Cheronti, zoè a
lu infernu, et dissi a la furia Allectu:
«O dea di lu infernu, eu ti pregu va et rumpi killa
composta pachi, la quali esti facta intru li Truyani et re
Latinu, et pensa siminari intra di loru simenza di guerra
et di forti bactagla».
Audendu zo, la Furia si lassau subitamenti discurriri et
pervinni in li campi di Laurenti et livandusi unu serpenti
di li trici, lu gictau in mezu lu campu. Incontinenti adunca
ki la regina Amata, mugleri di lu re Latinu, audiu ki lu
maritu vulia dari sua figla ad Eneas per mugleri, plangendu
si mossi; et andandu a lu maritu, li dissi kisti paroli:
«O re, non ài tu canuxenza? Vuliri dari a tua unica
figla per mugleri ad homu isbandutu et cachatu di la 
patria! O patri amarissimu, non ày tu pietati di tua figla
nin di ti nì di la matri? Però ki illu a lu primu ventu
$135$prosperu si&·ndi andirà et abandunirala, et rumarracti comu
ti cunveni; ma nentimancu, si illa divi essiri data a straniu,
comu tu dichi, damula a Turnu ki esti straniu, kà non è
di lu tou regnu nì sucta la tua signuria».
Audendu zo lu re Latinu non si mossi ià per li paroli
di la mugleri, ma stecti firmu in lu sou propositu; et illa,
videndu ki lu maritu stava in killa duriza, furiusamenti
discursi per mezu la chitati. Et minandu sua figla cum
sicu, ixiu per la porta di la chitati; et intrandu per unu
boscu, illocu amuchau et ascusi a sua figla intru muntagni
frunduti: azò ki, mentri ipsa andassi et vinissi da Turnu,
lu maritu non la dunassi ad Eneas per mugleri.
Poy adunca ki la regina happi zo factu, si&·ndi turnau
a la chitati et smossi a tucti cum diversi scandali, di ki la
fama vulava per tucti li contrati, in tantu ki li matri 
havianu pagura di li figli et abandunavanu li casi; et ardendu
andavanu per la chitati, scapillandusi et rascandusi, et non
sapianu ki vulir fari.
Sikì kisti tali cosi foru ismossi a lu palazu di lu re
Latinu; et non bastandu zo, la mugleri incontinenti si
transformau la fachi <et tucti li menbri, et fichisi ad modu
di unu vechu antiquu et acrispausi la fachi>, la quali era
innanti luchenti et ben tiranti, et cumbuglausi la testa cum
$136$capilli blanki; et prindendu unu ramu di oliva in manu
si&·ndi andau a cTurnu, a lu quali truvandu sì li dissi:
«O Turnu, ki fai? Non intendi tu aviri a Lavina per
mugleri? Sachi ki lu re Latinu tinia lu to matrimoniu essiri
firmu cum sua figla, et ià era ordinata la dota per 
dunaritila: et ora, videndu tua pigricia, è vinutu unu homu
straniu et volinchila dari per mugleri, et volilu fari hereda
di lu regnu. Perkì ti cunsiglu non dimurari, ma va et pensa
ardiri li loru navi; et abacti, auchidi et distrudi tucti li
homini ki&·nchi sunu vinuti».
Et poy ki appi zo dictu, li gictau adossu una flamma
di focu et supta lu pectu similimenti ardenti fayilli. Allura
Turnu, arsu di duru focu, dimandau li armi et armatu si
mossi.
Or sì dichi Virgiliu ki ad alcuni movi la billiza, ad
alcuni la iuventuti et ad alcuni la prudiza.
Perkì Turnu essendu armatu cum sua nova arti si&·ndi
andau in killu locu in lu quali Iuliu era andatu a cacha
cum soy cani et arcu in manu et avia truvatu unu 
billissimu chervu dumesticu, lu quali era statu nutricatu di lu
figlu di unu ki avia nomu Tirru, in la silva di la surrella.
Lu quali chervu si trastullava tuctu lu iornu in killi parti;
et la sira vinendu, si&·ndi turnava a la casa et la iuvini li
adurnava li corna cum soy belli iurlandi.
Sikì avinni ki, comu kistu cherbu andava per killi parti,
$137$Iuliu lu vidi et sicutandulu lu firiu a li chanki, et in tal modu
lu cherbu firutu si&·ndi turnau in casa. A lu quali comu
Silviu primamenti vidi, baptendusi li manu, acumenza a
gridari: «Ayutoriu, aiutoriu!».
Undi Tirru, audendu zo cum multi autri, li quali 
taglavanu una celsa cum lor magnari, et avendu intandu actu
tempu di nuchiri, adimandau li alti tecti; et prindendu lu
cornu, spasi per killi boski una crudilissima vuchi, per la
quali tuctu lu boscu trimau, et li pagurusi matri, 
stringendusi li figli a lu pectu, currianu da qua et da là.
Et intandu sì incumminzau la bactagla multu agra et
forti, in la quali fu mortu Almon figlu di Tirru. Eciamdeu
unu ki avia nomu Galesu, lu quali era homu multu 
iustissimu, mictendusi in mezu per mectiri pachi, chi fu mortu,
et kistu [homu] Galesu avia #.V.@ mandri di pecuri et lavurava
la terra cum chentu arati; et multi autri chi foru morti.
Allura <la Furia adimandandu> lu chelu dissi a Iuno
tucti kisti cosi et eciamdeu si profersi fari maiuri facti per
ipsa; et intandu Iuno li rispusi:
«Lu factu esti sì beni incumminzatu, ki ligeramenti
cumplirò omni cosa a mia voluntati».
Sikì la Furia in killa hura li dimandau la sedia di
Cochitu, a la quali Iuno non vinendu minu chi la dedi.
$138$Undi, brevimenti, la saturnia Iuno misi manu a la
bactagla. Et killi ki eranu in li campi di Laurenti ripurtaru
a la chitati tucti <li> taglati. Intru li autri unu iuvini, lu
quali avia nomu Almon, fu firutu in testa; et Turnu essendu
illocu presenti cum tucti li autri andaru a lu palazu di lu re
Latinu; et mictendusili dananti li incumminzau a diri kisti
paroli:
«O re, bona cosa esti ki tu clami li Truyani a lu tou 
regnu et miski cum loru la tua skecta! Et a mmi voy cachari da
lu in tuctu?».
Veramenti lu re Latinu stava plui costanti et firmu ki
non fa la gructa immobili, la quali esti appressu lu flumi; et
stay eciamdeu sì firmu comu solinu stari li grandissimi petri,
li quali non si movinu per nixuna timpistati.
Li autri homini, li quali eranu stati firuti, stavanu da 
l'autra parti, e lu re lor dichia:
«Eu non vi cunsiglu ki vui prindati guerra cum li 
Truyani nin ki cumbactiti cum loru; et a cti Turnu dicu ki tu 
sirrai lu plui dampnaiatu».
Ma lu re, non putendu plui contrastari a lu rimuri di lu
populu, lassau loru li retini di lu factu dichenduli:
«Poykì non mi vuliti, fachiti zo ki vuliti».
Nin volzi lu re consintiri ki cum sua manu si aprissi lu
templu di deu Marti, però ki usanza era ki, quandu si rumpia
la pachi et ordinavasi la baptagla, ki lu re oy lu cunsiglu cum
$139$sua propia manu apiria lu templu di deu Martis, in lu quali
eranu dui porti di ferru et chentu clavi: et intandu lu re per
nullu modu li volci apriri, anti si partiu et amuchausi in parti
undi non pocti essiri truvatu.
Ma Iuno, videndu zo da lu chelu, apersi li dicti porti: et
cussì tucti si apparicharu a la baptagla. Illocu vinni tuctu lu
hunuri di <la> falci et di la gomera et tuctu l'amuri di lu
aratru o ferru lavuratu et undi sunu li antiqui spati. Et eccu
ka sona la trumba et lu strumentu a sturmu.
Però ti pregu, o sciencia, spandi; et vui autri, canti, 
muvitivi, azò ki eu poza narrari et diri quali et quanti rigy 
vinniru a la bactagla in aiutu di Turnu, et quanti et quali skeri,
sicutandu lor duca, impleru li campi, et di qual forza l'alma
terra di Italya sia infurtita et a quali hura fu cumbactutu et
di quali armi. Però ka vui, sciency, vi&·ndi ricurdati et cussì a
mmi di zo putiti fari ricurdivili, ka a mi si manifesta comu
unu ventu suctili di fama.
Magenciu disprizaturi di li dey, lu quali vinni da li 
contrati di Tirenu, fu lu primu ki incumminzau la bactagla.
Lausu, so figlu, ki era adumaturi di cavalli, di lu quali
nullu fu plu bellu di corpu, turnau arretu per cumandamentu
$140$di sou patri et minau da la chitadi di Galia milli homini 
armati. 
Appressu di kisti vinni Aventinu, figlu di Ercules, lu quali
fu generatu in unu munti similimenti clamatu Aventinu: et
purtava in lu scutu chentu serpenti pinti et una vipara chinta
di unu serpenti.
Appressu vinniru dui fratelli, li quali abandunaru li 
mura di una chitati loru, la quali avi nomu Tibolu, et vinniru a
kista bactagla.
Appressu vinniru kisti, zo su Katillu, Coras et Ceculu, li
quali foru hedificaturi di la chitati di Penestri truvata in 
focu, perkì cridinu ki tucti li cosi ki&·nchi sunu sianu generati di
focu, et vinirunchi cum grandissima ligiuni di genti: di li
quali lu hunu purtava in manu dui lanzi et risblandenti 
capilli, et li loru vistimenti sunu di pelli et lu pedi mancu 
portanu nudu et lu dirictu cuvertu di coiru.
Illocu vinniru da tucti kisti parti: Penestri, Sabina, 
$141$Avigena, Aernica, et da Massaria. A li quali non era unu sulu usu
di armi: parti vinniru cum pallocti di plumbu, parti cum
lancy et dardi et parti cum autri diversi armi.
Massapu, lu figlu di Neptunu, lu quali nin cum ferru nin
cum focu pocti essiri vintu, vinni a kista baptagla in aiutu di
Turnu: et tucti andavanu in equali numeru et cunsiglavanu a
lu re ki fachissi guerra.
Illocu vinniru genti di Festinia cum la genti sabina et
killi di Mutercia et di Mutesta et di Numentu et di Vellinu;
et cum loru vinniru killi, ki habitanu intru Crehiva in lu 
munti Severu. Illocu vinniru killi <ki> habitanu in Caspia, in 
Fenilu, in lu flumi di Melia et in li contrati longi di Tivertu et 
Fabati. Illocu vinniru killi di Mursia et tucti li Latini; illocu 
vinniru killi ki habitanu in hunu longu flumi, lu quali havi 
nomu Allia; illocu vinniru killi ki habitanu in unu flumi ki si
clama Libico. Et killi <ki> habitanu lu Hermu et killi di
Licia.
Eciamdeu lu re Agamenon, princhipali inimicu di li
Truyani, mandau in aiutu di Turnu milli cavalli cuverti cum
tucti lor bisogni.
Illocu vinniru killi di la contrata di l'Aruncia et di la 
$142$longa planura di Sidecina et killi ki vidinu li acqui di Italia et di
Vulternu.
Illocu vinni killu populu lu quali si clama Sarticulu et lu
populu Escu et lu populu Alkindi, li quali sunu multu experti
in lanzi et dardi. Illocu vinni unu ki avia nomu Natuciballu,
lu quali fu figlu di Tilon et di la Ninphida Sabetida, la quali
riyia lu populu di Lucibo.
Illocu vinniru killi ki habitanu in li campi di Sirrastru et
in li campi bagnati di Sarnu.
Illocu vinni la chitati di Rustrabatula et la chitati di 
Calenda et di Bella, li quali portanu li brazali firrati et li spati
di azaru.
Appressu chi vinni lu sacerdotu di la genti Maruvia cum
l'elmu frundutu di olivi. Illocu vinni Suserus, mandatu da la
chitati di Versa, lu quali sempri usa giri a cacha di besti 
salvagi et viviri di rapina. Illocu vinni unu ki avia nomu 
Etrumbu, lu quali fu mandatu da lu re Archippu cum grandi genti
armata.
Illocu vinni unu ki avia nomu Ayder, lu quali era bonu
chiraulu et saviu incantaturi di serpenti et sanava li loru 
punturi; ma non li poctiru valiri li soy incantaciuni contra li 
armi truyani, ananti lu plansiru mortu.
Illocu vinniru killi di Marsi et killi ki habitanu in lu 
$143$boscu di Gicia et di unu flumi lu quali avi nomu Fulciru. Illocu
vinniru li populi Liquidi et li populi Chandrini, killi di 
Forbiu et killi di la schecta di Politu, lu quali fu mandatu da lu
re Erezu: undi di tucti kisti et di multi autri fu factu 
capitaniu unu ki avia nomu Tersinu, lu quali purtava l'elmu a tri
cristi et gictava focu per la fachi; et in sou scutu purtava pinta
la istoria di Argu.
Illocu vinni unu ki avia nomu Ancu et vinnichi multu 
forti et cum multa genti; appressu vinniru li skeri d'Inacu et tucti
kisti autri populi: zo su Rutuli et Sicani, Arunki, Satrani, 
Labicii et killi ki habitanu a lu flumi lu quali havi nomu 
Nummancu.
Illocu vinniru killi ki habitanu in li colli di Circes et in
lu boscu di Firoyna, illocu vinniru killi <ki> habitanu in li
pantani di Saturia et in li valli di Ursia.
Et supra tucti kisti, vinni la Camilla cum la genti di 
Ytalia, minandu cum sicu multitudini di cavaleri cum 
risplandenti scuti di mitallu; killa cumbactitrichi, benkì avissi manu
fiminina, tamen non era usata filari, ma era virgini usata 
sustiniri multi baptagli. Eciamdeu curria sì ben di li pedi, ki
$144$paria visibilimenti ki vulassi et era sì legera ki sautandu supra
li lavuri non dirumpia spica; eciamdeu curria per li tecti et
per li mura sì legeramenti comu auchellu. Et omni homu si
maraviglava guardandula andari cum sua asta ficta et firriata
cum suctili punta.
%[OCTAVU LIBRU]
$145$IN KISTA PARTI FINIXI LU SEPTIMU LIBRU ET INCUMMENZA LU
OCTAVU, LU QUALI CONTENI LA GENTI ET LI ARMI LI QUALI VINNIRU IN AYUTU DI ENEAS.
Poy adunca ki Turnu trassi da lu palazu di lu re Latinu
et da la chitati di Laurenti li insingni di la bactagla, et li corni
sunaru et autri strumenti, li quali sunnu apti ad incalzari
baptagla, per modu ki la iuvintuti si incrudilixi et inardixi
congregandu aiutu da omni parti.
Audendu Eneas cutali cosi, per gran firuri di cori 
examinava in l'animu sou diversi et svariati pinseri, in tal modu
comu soli fari l'acqua mandata da lu chelu: trimandu per lu
suli discurri per li tecti.
Et intandu era nocti quandu Eneas, turbatu per li cosi ià
dicti, durmia in terra a lu lumi di l'ayru; et adurminctandusi,
vidi in sopnu lu deu di lu locu in lu flumi di Teveru, a modu
di unu vechu siminandu killi campi: et era vistutu di unu
$146$suctili carbasu et di li capilli cupria li soy bruni carni. Et 
incumminzauli a diri kisti paroli:
«O natu di la genti di li dey, [a] lu quali la truyana 
chitati ci rraporti contra li inimichi, et in kistu locu sirranu facti
li eternali mura in la chitati di Laurenti et in li campi latini,
et kista cosa ti sia multu certa. Et inperzò non ti spavintari per
amminazi, ka tucti li flammi et tucti li iri di li dei sunnu 
ormai partuti; et non timiri nin pinsari ki kistu sia vanu sopnu.
Tu truvirai una grandi troya, sucta li ripi di una [blanca] 
planura, la quali havi #.XXX.@ figli blanki: et kistu sirrà lu locu
di la chitati, et certu riposu di li toy fatigy. Et poy, passati
#.XXX.@ anni, Ascaniu tou figlu hedifikirà Alba chitati di claru
supranomu, a lu quali tu ki sirrai vinchituri spachirai.
Et truvirai cumpagni Palantini li quali sicutiranu a lu re
Evandru natu in Archadia et virrannu in kisti parti et 
edifikiranuchi chitati et terri, però ka sunnu in guerra cum li 
Latini.
Et inperò ti cunsiglu, figlu di dea, ki arditamenti ti digi
livari susu in lu primu cadimentu di li stilli, zoè dimani multu
ben matinu, anti ki lu suli si levi: et humilimenti farrai 
prigeri a Iuno; et avantala quantu poi.
Et zo factu, poy ki sirrai vinchituri farrai hunuri a mi, ka
$147$eu su lu iustu deu Teveru, per multi anni graciusissimu in lu
chelu, et lu capu meu exi da li alti munti».
Et poy ki appi zo dictu, si ascusi sucta lu dictu flumi, 
chircandu lu sou fundu.
In killa nocti, abandunandu lu sopnu ad Eneas, multu
sollicitu si livau; et aspictandu lu orientali lumi di lu suli,
acustausi a lu flumi et prindendu di l'acqua sì dissi:
«O aqui di Laurenti, o aqui di Laurenti, o aqui di 
Laurenti, da li quali pruchedi omni generacioni di flumi; o 
Teveru, patri di omni fonti, eu ti pregu divotamenti ki ti plaza
richipirimmi in ti et ki mi siyi presenti in kisti mei renovati
periculi, ka tu si signuri et patruni di li acqui».
Et dictu zo, Eneas partiu dui navi di tuctu lu naviliu; et
clamandu li cumpagnuni, subitamenti vidi in killa virdi 
planura una blanca troya cum #.XXX.@ figli di sou culuri. A la
quali Eneas incontinenti cum tucti li figli sacrificau a li autari
di Iuno. Et allura lu flumi, lu quali era unflatu, si humiliau,
per modu ki cum li loru navi poctiru navigari fina a l'altu
iornu.
Et ià lu calidu suli tinia lu mezu chircu di lu chelu,
quandu da longa vidianu claramenti li mura di la chitati cum
tucti li tecti di li casi, li quali ora la potencia romana havi
muntatu in chelu.
Et intandu lu re Evandru, quandu Eneas approximau a
la chitati, cum sou figlu Pallas in unu boscu fachia sacrificiu
ad Hercules; et lu poviru sinatu spandia lu inchensu et fachia
$148$fumigiu et di lu tepidu sangui fumicava li autari. Videndu
adunca lu re Evandru li navi approximari, ipsu cum li soy
foru multu spivintati, in tantu ki tucti abandunaru li tavuli di
maniari et livarusi cum gran fuga. Et sulu Pallas, figlu di lu
re, non si volci partiri, ma skifau impachari lu sacrificiu: anti
prisi in manu una lanza et andandu contra di killi navi 
muntau supra unu muntichellu et da longa lor dissi:
«O iuvini, ki causa vi constringi chircari li non canuxuti
vii? Undi andati et di qual generacioni siti et di qual casi?
Purtati vui pachi oy guerra?».
Allura Eneas, audendu li paroli di Pallas, di l'alta navi
incumminzau a pparlari, mustrandu sempri lu pachificu ramu
di l'oliva:
«Nui simu genti inimica di li Latini, li quali da loru cum
superbi bactagli simu stati cachati, di ki nui chircamu a lu
re Evandru. Ripurtatili kisti novi et dichitili ki in kisti parti
sunnu vinuti duca di Dardania fari cum sicu cumpagna 
firma di bactagly».
Et intandu Pallas maraviglandusi dissi:
«Exi fora, qualunqua tu si et veni a parlari a lu meu
patri».
Sikì Eneas, audendu tali paroli, ixisi mantinenti da la 
navi; et purgendu la manu diricta a Pallas, accustausi cum ipsu
et intrambu trasinu a lu boscu, lassandu li navi a lu dictu 
flumi. Undi Eneas, essendu dananti lu re Evandru, misili a 
cuntari la sua fortuna et poy li dimandau aiutu et succursu a sou
putiri. Di ki lu re Evandru, audendu li paroli di Eneas, li 
rispusi in kistu modu:
$149$«Eu aiu amatu multu a to patri Ankises; et in signu di
amuri, illu richippi da mi unu tarcasu, unu mantellu inauratu
et dui freni, li quali avi hora Pallas. Et inperzò killu ki vui
da nui dimandati sirrà factu a vostru vuliri. Eu vi farrò 
allegri di ayutu et ayutirovi tantu cum lu haviri quantu cum lu
putiri».
Et zo dictu, fichi assictari ad Eneas in una sedia cuverta
di pelli di liuni et cumandau ki li autri cumpagnuni si 
assictassiru, chasquidunu per sou gradu, et ki li tavuli di maniari 
fussiru misi et li vidandi da supra. Appressu cummandau ki
Eneas cum tucta l'autra cumpagna pinsassiru di maniari di
bon cori. Undi maniandu lu re Evandru, Eneas et tucti li 
autri, in tal modu comu è ià dictu, Eneas girandusi inver lu re,
li vai a dimandari la causa di lu sacrificiu ki facianu in 
killu boscu.
Et intandu lu re Evandru li rispusi in kistu modu:
«Lu figlu di Vulcanu habitava in kisti parti, a lu quali
Hercules pirsicutau multu, et illu fugia plui tostu ka ventu; et
andandu chircandu gructa undi si ficcari, la pagura li iunsi a li
pedi; et non putendu plui andari, Hercules fu illocu presenti.
Et illu videndu zo turniyau lu munti di Aventinu et 
girandusi abrazau unu gran saxu et amuchausinchi dintru».
Et poy ki lu re appi zo dictu, intru di loru misiru a diri
meraviglusi cosi, zoè ki killu figlu di Vulcanu, essendu 
$150$amuchatu intru di killu saxu, gictau fora per la bucca smisurati
fumi et cumbuglau la gructa di una cheka nigrumi miscata
cum focu. Ma Hercules, videndu zo, prisi una quercu da 
supra di la gructa per li soy rami: et xippandula, incontinenti fu
manifestata la casa di Cacho, per lu fumu ki li nuchia. Et
zo factu, Hercules si gictau iusu intru la gructa et bactendu
multi fiati cum la maza actornu auchisi brevimenti a lu figlu
di Vulcanu. Kistu Cacho lu avia minatu da lu punenti: et 
mortu Giriuni, da longa avia pastoratu la vacca et aviala tiratu
per la cuda intra la gructa, perkì non si canuxissiru li insingni
di li pedi et multi autri furti havia factu et arrubatu multa
genti. Et poy trassiru fora in mezu killi campi killu grandi
corpu mortu, a lu quali li [terribili] ochi non si putianu 
saciari di guardari, spicialimenti la terribili chera sua, ochi et
pectu cumbuglati di situli, et ki da omni parti mustrava haviri
aspectu di focu.
«Per kistu tantu si celebra kistu hunuri ad Hercules, et
vinendu li minuri appressu, cilibrirannu kistu poy. 
Alligrativi adunca, o iuvini, di tanti laudi, mictenduvi in testa curuni
di friski fogli; et dunatini a biviri cum vostri manu, et 
invocandu lu comuni deu, vulunturusamenti ni dati dil vinu».
Et factu zo, prigava lu chelu. Et approximava la hura di
vespiri et ià li sacerdoti andavanu a lu munti, chinti di pelli,
a ffari la prima piticioni et intravanu in li templi chinti di
rami frunduti. Et poy ki trasinu, sunnu da presenti minati
actornu li inchinsati autari, et kista esti la cumpagna di li 
$151$iuvini, di li monachi et di li sacerdoti, li quali cum loru dulci
versi cantanu li laudi di Ercules et li soy facti, et comu illu
stringendu la manu auchisi dui serpenti et zo fu la prima 
maravigla. Sikì vinenduli dananti lu salutanu in kistu modu:
«Deu ti salvi, viraxu figlu di Iuppiter. Et cussì vui fachiti
hunuri a li dey».
Cutal cosi celebrannu, et cantanu tucti li soy maraviglusi
facti; ma supra tucti di Cacho omni boscu risona, et omni 
valli et colli per sou amuri si allegranu.
Riturnandu adunca lu re a la chitati, da latu si tinia ad
Eneas <et> cum soy paroli lu consolava, per modu ki Eneas
si incumminzau ad alligrari et dimandava particularimenti
di omni cosa. Allura lu re Evandru, hedificaturi di la rocka
di Ruma, li rispusi et dissi:
«Kisti boski Fauni et Ninphi tinianu, multa genti nata in
li trunki et in li crudili furtilici: et intandu killa genti non
era a li custumi, nin all'ordini, nin sapianu pungiri li tauri, nin
sapianu ancora congregari rikizi, nin eciamdeu sapianu 
pirdunari a li figloli, ma li rami et l'aspra cachaxuni nutricava la
loru vita.
Primamenti vinni Saturnu da l'altu chelu, fugendu l'armi
di sou figlu Iuppiter; et però ki <in> kistu <locu> si ascusi,
<si chamau Laziu; et> lassau sucta killi li pachifiki riami,
però ki pachificamenti regnau in fin tantu ki la rabia di li
$152$bactagli et lu desideriu di lu aviri sicutaru appressu. Da poy
di kistu vinniru Sichiliani a lu re Tibrida, da lu nomu di lu
quali kistu flumi si chama Tibris et pirdiu lu sou primu nomu.
Sikì mi, [fu] cachatu d'Arcadia, la fortuna et lu <in> 
expugnabili fatu, da l'autra parti li cumandamenti di mia matri
Carmenta et deu Apollo, mi misiru in kistu locu».
Poy adunca ki appiru zo dictu, intraru sucta li tecti di lu
poviru re Evandru, duvi Eneas, cupertu di fogli et vinendu
la nocti, si culcau in terra supra una pelli di ursa et abrazau la
terra cum trambu li manu.
Allura dea Venus parlau a Vulcanu in kistu modu:
«O karissimu maritu meu, eu vegnu a cti et humilimenti
ti adimandu et pregu ki ti plaza impruntarimi li toy armi per
meu figlu Eneas. Do, guarda quanti sunnu killi ki la 
constringinu et volinu da lu 'n tuctu distrudiri a sì et a li soy».
Sikì, dictu zo, mantinenti chusiru li porti et in li munti
acconzanu lor ferri.
Et intandu Vulcanu cum blanki braza cumprindi; et cum
dulci abrazamenti richippi incontinenti la usata flamma, et
lu canuxutu caluri intrau per li midulli et scursi per li 
$153$riscalfati ossa. Ma Venus, allegra di li inganni et sachenti di la 
billiza, suctilimenti sintia omni cosa. Et intandu Vulcanu, 
plagatu di lu eternali amuri, li rispundi in kistu modu:
«Qualuncata cosa di [li] sollecitudini in l'arti mia eu ti
pozu prumictiri, sarrà facta mantinenti».
Et dati primamenti li amurusi basi, culcausi a lu lectu di
la mugleri; et poy ki li menbri si ripusaru et sapciaru di sopnu,
si livau et andausindi a lu munti di Ethna, a la sua fabrica,
et fichi lavurari a li soy lavuranti Chicopi armi di electu ferru
novu et non usatu da autru.
Intratantu, vinendu lu iornu, la luchi risviglau a lu re
Evandru; et poy ki si appi livatu dissi ad Eneas:
«Eu ti darrò meu figlu Pallas cum duichentu cavaleri et
a cti similimenti di darrò autritanti».
Et appena lu re Evandru havia dictu zo, quandu dea 
Venus sdingata perkì paria ki non pruvidutamenti Eneas 
pruchidissi in li facti soy, sì li apparsi a modu di una sagicta 
mandata per l'airu, per la quali sayicta parsi ki omni cosa vulissi
ruvinari; et per tuctu l'airu paria ki fussi sonu di trumbi.
A lu quali sonu omni homu girava la testa et ascultava; et
acussì ascultandu, paria ki lu sonu ristassi et vinissi mancu.
Appressu vidianu viniri per l'airu clari armi multu 
risblandenti et belli; et di zo si maraviglavanu tucti li autri, ma sulu
$154$Eneas canuxia lu sonu et la prumissioni di la sua matri 
Venus, perkì incontinenti si ricurdau et dissi:
«Kisti tali maravigli fannu sacrificiu a la fortuna: et 
inperzò eu su adimandatu da lu chelu, però ki la mia matri 
Venus mi avia ià dictu di mandarimi tali signi».
Et poy ki happi zo dictu, si&·ndi turnau a li navi et rivicti
li cumpagnuni.
%[NONU LIBRU]
$155$IN KISTA PARTI FINIXI LU OCTAVU LIBRU ET INCUMENZA LU
NONU, IN LU QUALI SI CONTENI COMU TURNU FICHI DARI LA
BAPTAGLA A LU CASTELLU DI LI TRUYANI.
Intratantu <ki> kisti cosi si fachianu, dea Iuno
mandau ad Iris da lu chelu a lu arditu Turnu, lu quali sidia a la
sacrata valli di Pilunnu et dissili kisti paroli:
«O Turnu, sachi ki Eneas si ordina et apparicha a la
baptagla, et inperò tu ki aspecti? Non dubitari di cosa
nixuna, ma rumpi omni dimura et pensa di prindiri li turbati
castelli».
Et poy ki Iris happi zo dictu, si&·ndi muntau in chelu.
Allura lu iuvini Turnu canuxiu ad Iris: et livati li manu in
chelu et li occhi, cum tali paroli la incumminzau a prigari:
«O Yris, hunuri di lu chelu, cui fu killa ki ti misi a li
nivuli et mandauti a mi in terra? Et da undi veni kista clara
$156$timpesta cussì tostu? Eu viyu apriri lu chelu per mezu et viyu
li stilli risblandiri. Certu sachi ki eu siquitirò li toy
indivinacioni et acti in qualuncata parti tu siy, la quali hora
mi rivigli in tal baptagly».
Et zo dictu, andau Turnu a lu flumi et bippi di killa
acqua fachendu vuti et humili oracioni. Et poy ki appi zo factu,
brevimenti et armata manu si&·ndi andau contra li Truyani.
Et intandu li Truyani, sguardandu, vidiru una nebula
miscata cum nigra pulviri, la quali videndu, comu illi eranu
amaistrati da Eneas, incontinenti si ricolciru tucti et misirusi
intru di li porti.
Et intandu Turnu tostamenti tornau a la chitati cum #.XX.@
electi cavaleri; et vinendu a la 'ntrata di la porta adimandau
comu lupu affamatu ki omni homu ixissi a la baptagla; et
turniyandu lu piculiu intandu si inflamma di ira et di duluri,
ki tuctu si ardi fina intru l'ossa. Undi ardendu et dulendusi
tuctu, comu è ià dictu, si&·ndi andau arditamenti fina a li
navi. Et avenduli truvati, cum gran fururi prisi focu et fraski et
misi focu a li navi, lu quali focu fu sì grandi ki paria ki
muntassi in chelu et li fayilli cuprianu tuctu lu airu.
O scienci, dichitimi quali deu mossi tali et tanta arsura
et sì crudili foki ki ardinu li navi di li miseri Truyani.
$157$Ma quandu Eneas primamenti incumminzau intrari in
mari, Cibela, la matri di li dey, fu presenti dananti Iuppiter
et sì li dissi:
«O deu Iuppiter, sachi ki, ià longu tempu, eu aiu datu ad
Eneas killa silva plina di pini, la quali eu amu et tengu multu
cara, però ki ipsu mi la dimandau azò ki li soy navi oy killi
ki vurrà fari non pozanu piriri».
Et intandu rispusi Iuppiter et dissi:
«O matri, ki clami tu li fati, oy ki adimandi tu, ki li navi
facti per <manu di> li mortali homini haianu alcuna cosa
licita di li immortali? Certu, comu tu sai, Eneas divi curriri
alcuni periculi, ma eu li aiu prumisu grandi potencia; et
quandu sirranu li mortali fortuni, eu cummandirò ki li soy
navi sianu dey di lu mari. Et quandu Turnu virrà mectiri
focu a li navi, incontinenti solvanu li cordi di li ripi; et actuffati
li bucki a modu di dalfini, adimandinu li fundi di lu mari
et cussì non purranu essiri arsi. Et zo factu, vidiranu una
$158$grandissima et maraviglusa maravigla, però ki quanti navi eranu
stati ructi, tanti fachi di virgini sunnu minati per lu mari».
Et intandu killi ki eranu in lu portu si maraviglaru
multu videndu zo et trassiru li pedi arretu da lu flumi. Allura
dissi Turnu, videndu kisti cosi:
«Sachati ki kisti sunnu grandi maravigli contra li
Truyani, però ki nui avimu la terra, et lu mari fugi da loru, et
nixuna spiranza di fuga loru è rumasa».
Et poy ki Turnu happi zo dictu, islissi intru di loru
#.XIIII.@ capiguardi et a chascunu misi chentu giganti: li quali,
risplandenti d'oru, guardavanu li mura cum purpurini cristi,
per modu ki nullu di putia ixiri da lu seiu di li Truyani. Et
ancora, allumatu lu focu a li fanari, scurrianu per killi
campi et erbi virdi; et variandu li vichendi, passaru tucta killa
nocti senza sopnu.
Et intandu dui Truyani cumpagnuni coniunti in veru
amuri, zo fu Eurialu et Nisu, stavanu intra li loru sticcati; et
sguardandu inver lu seiu di fora <Nisu> dissi a lu
cumpagnuni:
«Eu viyu diversi lumi risplandiri, di ki eu criyu ki tucti
sianu adurmintati, essendu plini di vinu et di sopnu». Et
sguardandu meglu cum soy occhi a modu di radii, sì dissi:
«Eu sulu mi li criyu assautari».
$159$Allura si maraviglau Eurialu di lu sou cumpagnuni Nisu,
ki si laudava tantu, avendu strictu amuri cum sicu; sì li dissi:
«O cumpagnu meu, tu cridi andari in kisti facti senza di
mi?».
A lu quali rispusi Nisu et dissi: «Eu vurria beni sempri
ki tu supravivissi a mi, kà la tua vita esti plui digna di la
mia; et eciamdeu si alcunu casu sinistru mi accadissi, oy di
essiri firutu, oy prisu, tu mi ricactirissi; oy si eu fussi mortu,
tu mi suctirririssi. Ma eu non vurria mectiri nin fari tanti
duluri a la tua karissima matri, la quali ti avi sicutatu per
tanti periculi, et non volci rumaniri cum li autri donni di lu
regnu di Ceste».
Et intandu Eurialu rispusi a Nisu et dissi:
«Kisti toy paroli sunnu multu vani».
Et poy si girau ad Iuliu et dissi:
«O Iuliu, eu voglu andari cum Nisu a la chitati in
serviciu di tucti a sacrificari cum Evandru, et vidirò ad Eneas et
cuntiroli li facti nostri. Ma, si casu fussi ki eu murissi, eu ti
ricummandu a mia matri, la quali è plui forti di li autri a
ssicutarivi; et preguti, Iuliu, ki ti sia arricummandata».
Allura Yuliu li rispusi et lagrimandu li dissi:
$160$«Eu ti prumectu ki ipsa sirrà mia matri et sulu lu nomu
li fallirà, ki non si clamirà Cleusa, ma in tucti li autri cosi
sirrà comu mea matri Cleusa».
Et intandu Iuliu dedi ad Eurialu una sua bella spata
innaurata. Sikì, zo factu, dimandaru licencia; et ixendu da fora
si misiru a lu caminu; et passandu per li inimichi ki
durmianu, ad alcuni di loru dediru morti, et spicialimenti ad unu
cumpagnuni di Misapu, gran baruni et multu bellu iuvini et
ki era multu gratu a lu re et a tTurnu; per la morti di lu
quali, tantu lu re Latinu quantu Turnu di foru multi turbati
et sbaduti et terrefacti. Eciamdeu auchisiru a quactru soy
cumpagnuni et ad alcuni autri iuvini, li quali avianu tucta killa
nocti iucatu et a killa ura durmianu comu fussiru morti.
Et zo factu, Nisu dissi a lu cumpagnuni:
«Sirria bonu ormai ki nui ni ricuglissimu ka la inimica
luchi di lu iornu ni approxima et ligeramenti purriamu essiri
canuxuti et morti».
Assay fu grandi l'auchisagla ki illi fichiru in killa nocti,
et poy da capu passaru per mezu li inimichi et prisirundi #.VII.@
a manu salva. Intratantu cavaleri di la chitati di lu re Latinu
andavanu all'osti a cTurnu, zo fu unu ki avia nomu Volcenti
cum autri trichentu, li quali fachianu li ascuti et per casu
ascuntraru a kisti dui. Et allura Volcenti videnduli dissi:
$161$«O homini, stati firmi et non passati plui innanti:
dicatini quali esti la causa di la vostra via et perkì andati a ctali
hura in kistu modu; eciamdeu dichitini perkì siti armati et
undi andati».
Audendu zo killi dui non rispusiru parola, ma a spiruni
bactuti si&·ndi fugianu intru lu boscu, lu quali era guardatu
da omni parti.
Allura Volcenti, videndu zo, ipsu cum li cumpagnuni li
incumminzaru a ssicutari; et sicutanduli prisiru ad Eurialu
et subitamenti li dediru morti. Et Nisu, videndu ki Eurialu
era statu mortu, cursi a lu mezu di li inimichi et dimandau
a Volcenti ki ad ipsu similimenti auchidissi. Et intandu
Volcenti lu firiu mortalimenti; et Niso, videndusi firutu, si gictau
supra lu corpu di Eurialu et illocu trapassau.
Dichi Virgiliu: vui dui siti cussì avinturusi ki, si li mei
versi purranu diri alcuna cosa, iammai di vui non si
adimintikirà mentri lu mundu durirà.
Undi, zo factu, la genti di Volcenti andau a lu seiu et
&Ctunc&c canuxeru li dapni richiputi da killi dui in killa nocti; et
cussì dulurusamenti plangia Volcenti cum tucti li autri,
dulendusi di tanti homini morti. Ma vinendu l'aurora ià avia
cachati li obscuritati di la nocti et la luchi di lu suli ià era
$162$spartuglata per li loki scuverti, quandu Turnu ordinau et
costrinsi soy skeri; et prisiru li testi di killi dui homini morti,
zoè di Eurialu et di Nisu, et appizaruli a li ferri di li lanzi.
Et ià la dulurusa fama di la morti di killi dui vulandu si
spandia per li castelli, in tantu ki pervinni a li aurichi di la
matri di Eurialu. Et subitamenti lu caluri lassandu l'ossa di la
misera matri, li soy grandissimi gridati andavanu fina a li
stilli; et scapiglata et graffignata andava per killu locu
smimuriata disiyandu muriri; et cussì gridandu et plangendu, inver
li cumpagnuni dichia:
«Eu dulurusa sicutay a kistu meu figlu per mari et per
terra! O guardiany, eu vi pregu prinditimi et auchiditimi cum
vostri ferri et non mi lassati plu campari! O tu, grandi
Iuppiter, eu ti pregu ferimi cum toy grandi fùlgari in la testa, ki
eu non poza plui viviri nì campari».
Allura vinni Iuliu et Perseu; et prindendula
honoratamenti la misiru in una barracca supra lu lectu.
Et intandu killi ki fachiano li guardy, audendu lu gridu
ki si fachia di fora, incumminzaru a sunari li trumbi et a
cturniari la chitati di li Truyani et ordinari là di soy bactagli.
Appressu vinni unu ki avia nomu Emergericu, sprizaturi di
li dey, et incumminzau a mmectiri focu a li porti di la nova
$163$Troya. Appressu vinni unu autru ki avia nomu Mesapu, lu
quali era adumaturi di li cavalli, et appuyau li scali a li
sticcati di li Truyani; et pensanu tucti fortimenti cumbactiri la
terra loru.
In kista parti Virgiliu dimanda ayutu da li sciency, a
putiri narrari et diri ki fu pruchessu appressu et dichi: o divini
Calyopè, preguvi ki vi plaza spirarimi ki eu poza cuntari la
mortalitati et auchisagla ki Turnu fichi contra li Truyani.
Undi tucti killi di Turnu primamente turniaru una turri
di li Truyani et cumbacterula fortimenti; da l'autra parti li
Truyani si forzanu putirila et vulirila difendiri a lor putiri:
ma Turnu prisi unu fanari plinu di focu et appizaulu ad unu
di li lati di killa virdisca: et per forza di lu ventu arsi li
tavuli et quasi intrau fina intru in killa parti undi non era
periculu. Et subitamenti la turri cadiu per sou pisu sì fortimenti
ki di lu rimuri ki fichi la turri vinendu in terra tuctu l'ayru
indi risunau; et multi di loru foru morti et firuti a morti di
la lignami ki cadia et di li lanzi ki gictavanu li Truyani. Et
tanti foru li morti et li firuti ki di killi li quali difindianu
$164$killa turri no&·ndi camparu si non dui, zo fu Helenor et Elicu.
Et kisti camparu per loru ligiriza: spicialimenti Elenor ligeru
cum sua spata nuda et la blanka tària, videndusi turniyatu da
li inimichi curria contra li lanzi comu la fera quandu esti
turniyata da li cachaturi, la quali curri in killa parti duvi vidi li
spissi lanzi: cussì Helenor clamava li Latini et cursi inver li
mura et ssfurzavasi prindiri li barracki cum li manu, et
eciamdeu si isfurzava prindiri li mani di li soy cumpagnuni. Ma
Turnu, videndu zo, lu vai a ssiqutari currendu cum sua lanza; et
fichi per modu ki lu prisi et tiraulu a sì cum gran parti di li
sticcati, et purtaundilu via, comu lu auchellu di Iuppiter cum
curti aly adimandandu lu chelu si&·ndi munta in altu. Sikì lu
rimuri fu tantu ki per omni parti si spasi. Et la genti di
Turnu, prindendu maiur cori, li assautanu da omni parti: autri
di loru implianu li fussati, autri gictavanu ardenti dardi fina a
la sumitati di li casi.
Allura Yuliu, videndu zo, misi [in] manu a so arcu et
tirandu gictau la prima sagicta contra di unu ki era usatu
primu a ffiriri, lu quali era cugnatu di Turnu et havia nomu
Numanu. Kistu andava dananti la skera di li soy et gridava
dichendu inver li Truyani:
«Non vi virgugnati vui annanti di lu seiu di Troya
un'autra fiata essiri ritinuti intru li fossi? Vui vi criditi ki li
$165$autri sianu debili et non aianu forzi nin valuri: anti voglu
ki sachati ki nui simu genti aspra et dura in bactagla et ki
omni etati si fa cum nui. Eciamdeu nui usamu in nostri
vinianzi lanzi firrati: et ià perzò non si indibilixinu li forzi nostri,
nin si muta lu viguri di l'animu nostru, ma sempri ni dillecta
fari nuvelli predi et viviri in rapina; et vui aviti li vistimenti
pinti a ccroccu et di risplandenti purpuri. Et omni pigricia
esti in vostru cori et siti iuvini debeli; però eu vi cunsiglu
lassati li armi a li homini forti et fachiti locu a lu ferru et non
vi lassati muriri».
Allura Ascaniu, non putendu plui suffiriri, misi in so
arcu la dicta sagicta et incummenza a pprigari a Iuppiter in
kistu modu:
«O Iuppiter omnipotenti, consenti a li arditi
incumminzamenti et ki pozanu prosperari. Eu ti prumectu di purtari in
li toy templi sollepni duni a cto grandi hunuri: et intru li
autri duni ti purtirò unu blancu vitellu coronatu in frunti
insembla cum sua matri».
Et intandu Iuppiter da la serena parti di lu chelu gridau,
assintendu a li soy piticioni. Et intandu la sagicta vulau di
l'arcu et passa per li duri tempi di Numanu, per modu ki cadiu
mortu in terra. Li Truyani allura strimixinu tucti di grandi
alligriza et levanu lu gridu fina a lu chelu; et intandu Iuliu
parlau inver di killu et dissi:
«O iuvini, lu quali ni ài sì vilimenti straczatu, kista
$166$sagicta ti fu mandata per &<ri&>spusa da lu romasu di Troya
dui volti assiyata».
Et zo dictu, Apollo sguardau da la contrata stillata, zoè
da lu chelu, li skeri di li Latini et lu castellu di li Truyani,
prisi forma di unu scuderi ki fu di Ankises, lu quali avia nomu
Bruten, et vinendu ad Yuliu li dissi kisti paroli:
«O iuvini generatu da li dey, però ki li dey ti hanu
glorificatu per nova virtuti et intendinu surmuntari tua
generacioni fina a li stilli, rumàniti ormai da kista bactagla et bastiti
aviri auchisu a Numanu clamatu Remulu per supranomu».
Et dictu zo, si partiu. Allura Ascaniu fichi zo ki li dissi
Apollo; et partendusi da llà, li soy si misiru in killu propiu
locu et apparicharusi a la bactagla.
Et intandu avirissi vistu tucta la terra cuverta di sagicti et
di dardi et lanzi; et lu scruxu di li armi era sì grandissimu,
comu soli fari unu grandi ventu quandu veni miscatu cum
grossi granduli. Ma &Cquid ultra?&c La bactagla si miscau multu
forti et aspra, in tantu ki Turnu, videndu la porta di lu castellu
aperta, bastauli lu cori et intrau dintra et vinnili incontra unu
ki avia nomu Pandaro; et vayli Turnu a dari sì factu corpu di
spata per la testa ki&·nchi la partiu per mezu. Et cussì killu
$167$cadiu mortu per terra bactendu li menbri da omni parti: et
la testa, cussì taglata, cadiu supra li spalli.
Et intandu li Truyani, videndu zo, incumminzaru a
fugiri et di grandissima pagura giraru li spalli: et si in killa hura
Turnu si avissi arrigurdatu di apriri la porta a li cumpagnuni,
la quali lu dictu Pandaro havia ià clusu, et avissi misu li soy
skeri di li homini armati dintru di <la porta>, killu iornu
fora statu ultimu a la bactagla. Ma lu fururi di cachari li
inimichi fu tantu, ki non lu nuchissiru, ki non diliberau di apririla,
ma stava in mezu di loru quasi sbaudutu.
Allura dui Truyani, di li quali l'unu avia nomu Sergestu
et l'autru Iunestu, a li quali Eneas avia lassatu per maniscalki
di lu castellu, videndu ki lu inimicu loru era ritinutu in
mezu di loru, incumminzaru a gridari:
«O cumpagnuni, non vi adunati ki lu nostru inimicu esti
in mezu di nui inclusu, lu quali avi di li nostri tanti morti et
firuti?».
Et intandu li Truyani si ritinniru di fugiri et tucti si
congregaru insembla: ma Turnu, videndu ki li Truyani li
vinianu adossu, a ppocu a pocu si riculava arreri, turnandu inver
lu flumi. Et la multitudini di li Truyani lu sicutavanu comu
liuni scatinati et da omni parti li chuvianu petri, dardi et
lanzi.
Allura la saturnia Iuno, videndu ki Turnu non putia
$168$scappari da tanti baptagli, mandauli incontinenti ad Yris et ki
fachissi per modu ki Turnu si partissi. Undi Yris andandu a
cTurnu fichi per modu ki Turnu si gictau a lu flumi: et
intandu Yris lu richippi intru di una unda blanka et poy lu gictau
in terra sanu et salvu; perkì Turnu allegru si&·ndi turnau a
li cumpagnuni.
%[DECIMU LIBRU]
$169$IN KISTA PARTI FINIXI LU NONU <LIBRU> ET INCUMMENZA
LU DECIMU, IN LU QUALI SI NARRANU LI BAPTAGLI FACTI INTRU
LI LATINI ET LI TRUYANI ET COMU ENEAS VINNI DA PUGLA ET DA
TUSCANA CUM CERTU SUBSIDIU.
Ma intratantu si apersi l'ayru di lu deu omnipotenti
Olimpiu, et deu Iuppiter, patri di li dey, videndu li homini da la
sua stillata sedia, fichi a sì clamari tuctu lu cunsiglu di li dey:
li quali vinuti, lor parlau in kistu modu:
«O grandi habitaturi di lu chelu, eu avia skifatu et non
vulia ki Italya avissi ascuntratu a li Truyani cum baptagla:
et kista era et esti la mia intincioni. Adunca vurria saviri
quali discordia esti contra lu meu skifamentu et contra la mia
voluntati; et vurria ancor saviri quali pagura havi smagatu vuliri
sicutari li armi hora da presenti. Ma ben virrà, appressu, lu
iustu tempu di li baptagli et zo sirrà quandu la fera Cartagini
$170$mandirà a li rocki rumani grandi periculi. Perkì voglu ki hora
si lassi omni baptagla et fazasi pachi cum certu pactu».
Et zo dictu, si livau Venus et rispusi a Iuppiter in kistu
modu:
«O patri di li dey, o re di li homini, o eterna potestati,
esti in vui alcuna autra cosa ki nui puzamu dimandari, autru
ki zo di ki eu intendu hora prigari? Eu non lu dimandu supra
lu to imperiu nì contra la tua voluntati, però ki nui
avimu spiranza di kisti cosi mentri ki la fortuna farrà ad ipsi
essiri vinchituri cum killi li quali tu vurray. Si non chi esti
alcuna rigiuni a lu mundu, la quali tua mugleri poza dari a li
Truyani per loru habitari senza baptagla et spicialimenti hora
ki sunnu intra di la nova Troya et sunu omni iornu combactuti
da Turnu, a lu minu kistu adimandu mi cunchidati
sulamenti, ki Ascaniu viva sanu et salvu».
Allura Iuno smaniandu rispusi et dissi:
«Ki è la rayuni ki li Truyani fannu forza a li Latini et
per ki causa volinu constringiri et livari li campi di autrui et
far predi et isligiri sochiru a so vuliri et fari nozi per forza?
Ma quandu Troya era cumbactuta da li Greci, allura si
appartinia prigari per li toy Truyani et tiniri per ipsi: et tu ày
hora tardi lamenti. Certu, sicundu mi pari, tu non consenti a
li iusti cosi, ma voy difendiri li vani tinciuni».
$171$Cum kisti tali paroli prigava et orava Iuno a Iuppiter
contra a li Truyani; et tandu tucti li celestiali habitaturi
strimivanu et fachianu sì grandi murmuri et gridati, comu solinu
fari li venti quandu si ficcanu intru li boski. Allura lu
omnipotenti patri, a lu quali esti la summa potencia di li cosi,
parlandu inver l'alta dea Iuno sì li dissi:
«Tachi ormay et sta quita!».
Li qual paroli dicti in tal modu, cissau lu murmuru et
lu parlamentu, comu soli fari l'altu zefaru quandu si riposa
et lu mari si constringi in li soy plachivili planuri.
Et factu zo, Iuppiter incumminzau a diri:
«Hora richipiti efficachimenti in li vostri animi kisti mey
paroli: poy ki non esti licita cosa a li Latini coniungirisi per
pactu a li Truyani, cussì non po piglari fini la vostra
discordia; ma kisti facti truvirannu firma via; et per propria
voluntati tuctu lu chelu si spagurixi».
Cussì deu Iuppiter fichi fini a li soy paroli et poy si
assictau a la sua sedia inaurata, a la quali li autri dey prindendu
la purtaru a la sua cammara privata.
Et intandu li homini armigeri di Turnu, standu intornu li
porti di lu castellu et sfurzandusi cum gran fururi di abactiri
li Truyani, turniyaru et chinsiru li sticcati cum multi flammi
$172$di focu, per vulirisi di loru spachari tostamenti. Da l'autra
parti la genti di Eneas assiyata <è> turniata di fussati, per
modu ki nulla spiranza havianu di putiri fugiri; anti li miseri
Truyani, standu supra li virdiski di lignami, si difindianu
sulamenti cum li petri et li Latini li cumbactianu cum li lanzi.
Intru li quali Ascaniu era in mezu comu una gemma priciusa et
bella, et multu magnanimu sguardava comu la genti
ordinavanu lor lanzi firrati et invininati.
Intratantu ki kista baptagla si fachia, Eneas partendusi da
lu re Evandru ad hura di meza nocti et ficcandusi in mari,
pervinni a li castelli di Pugla, in la quali era unu re ki avia
nomu Tarchon et era multu ricku. Et poy ki Eneas pervinni ad
ipsu et narrauli li soy avinimenti, sì si pactiyaru insembla et
prumisi lu re Tarchon darili ayutu in li soy fatigi.
In kista parti dimanda Virgiliu aiutu da una sciencia, la
quali si clama Elichona, ki li daya ayutu in la opera sua; et
dichi:
«O Elichona, infundi ora la prima funtana di la tua
$173$sciencia et movi cantu per lu quali eu poza saviri narrari quali
mani sicutaru ad Eneas da la parti di Pugla et di Tuscana».
<Kisti sunu li regi da la parti di Eneas>:
Primamenti vinni unu ki avia nomu Massiko cum milli
cavaleri.
Appressu vinni lu crudilissimu Alba, a lu quali sua matri
Apollina havia datu #.VI.@ homini.
Apressu vinni unu ki avia nomu Asillas, lu quali era
interpetraturi di li dey; et era sì suctili astralogu, ki ad ipsu
obedianu li vini di li pecuri, li stilli di lu chelu, li lingui di
li auchelli, et lu focu et lu flumi havia in sua potestati: et
kistu minau cum sicu milli homini forti in sua skera cum
terribili asti.
Appressu vinni Astur billissimu cum trichentu cavaleri da
la chitati di Cereta.
Appressu vinni unu ki avia nomu Cinera, minaturi di li
indivini: et kistu vinni cu alquanti <pinni> li quali <li>
stavanu sempri rizati in capu.
Appressu vinni unu ki avia nomu Aulestu, bactendu
l'altu mari cum soy rimi.
Undi brevimenti tanti signuri, quanti su ià dicti, vinniru
cum lor navi in aiutu di la nova Troya.
$174$Ià era partutu lu deu di lu chelu et la sua sancta
cumpagna tinia lu mezu di lu chelu circulari: et tu, Eneas, non day
riposu a li toy menbri per la grandi cura ki ày di li toy navi;
anti viglandu sedi et guberni lu timuni et ordini li vili. Et in
tal modu Eneas navigandu, subitamenti li apparsi una
cumpagna di dogni virgini multu belli, a li quali l'alma Cibele
havia cunvirtutu da navi in pulcelli virgini: et però lor
cummandau ki fussiru illocu presenti quandu Eneas divia
passari. Et comu kisti pulcelli vidiru ad Eneas, l'una di loru la
quali havia nomu Cimodocea, la quali era multu mastrissima
di parlari, li incumminzau a diri kisti paroli:
«O Eneas tu vigli et mecti li cordi a li navili, perkì
vulimu ki tu sachi ki nui simu dey et andamu per lu mari et la
tua matri misiricurdissima ni dedi kista fachi et prumisini
essiri facti dey et minarini allegri sucta l'acqui. Levati adunca
et confortati, kì vinendu la ura cummandiray a li toy
cumpagnuni ki si acconzinu li armi, ka in lu iornu di dimani tu
vidiray gram munzelli di lu taglamentu di li guardiani et di li
homini di Turnu, si tu non pinsirai li mey dicti essiri vani».
Et zo dictu, cum tucti li autri fugeru per l'acqui, cumu
dardi gictati di gran forza, et intandu Eneas, non savendu zo,
si miraviglau multu et incumminzau a diri:
«O dillictusa matri, eu ti pregu ki tu siy princhipali a li
$175$mey baptagli; et preguti, sancta dea, ki mi vegni da la manu
manka, et portami lu ardenti scutu di l'oru».
Et comu Eneas zo dichia, non lassavanu perzò li navi lor
viaiu: sikì in brevi tempu foru applicati in li porti latini.
Allura li Truyani, li quali eranu in terra, videndu da li loru
sticcati li navi viniri, levanu allegramenti lu rimuri fina a lu
chelu. Et videndu ad Eneas, la spiranza suscitava la ira,
gictandu sempri lanzi et petri contra lor inimichi. Et intandu
Turnu cum tucti li autri soy cumpagni si maraviglaru multu
guardandu in lu mari et videndu tantu et tali naviliu et
spicialimenti la navi di Eneas. In la sumitati di lu capu la
flamma si spargi da la testa per li cristi et lu sou scutu di l'oru par
ki gecti focu comu propriamenti soli fari la lumera allumata
di nocti.
Nentimancu Turnu, videndu zo, fa acunzari et armari
sua genti; et mandauli ad occupari li porti et li ripi, ki non
putissiru mectiri li navi in terra. Et benkì cum fatiga li
navi accustassiru [in terra] a la ripa et li homini ancora
cum grandi affannu xindissiru in terra, &Ctamen&c non sì
scautritamenti si pocti fari ki non chi fussi alcunu impachu,
zoè ki la navi di unu ki avia nomu Trocheu, non savendu
$176$lu rivaiu et havendu prescha di viniri in terra, urtau a dicta
ripa, per modu ki si ruppi, ma tucti li homini di la navi
dubitandu annigari cum multu adastu vinniru in terra sani
et salvi.
Allura Turnu scurrendu ultra cum sua genti si ficcau
arditamenti in mezu di killi li quali da la navi rupta havianu
xisu in terra, et cussì si miscau una forti, crudili et mortali
baptagla. Ma intratantu ki la bactagla si fachia, tucti li
homini di li autri navi schisiru in terra et trasinu a la
baptagla; intru li quali Eneas fachia comu liuni scatinatu
auchidendu a kistu et abactendu a ckillu: di ki auchisi Eneas
intru li autri ad unu guagliardu et arditu cavaleri di Turnu
lu quali havia nomu Theron, di la morti di lu quali Turnu
fu moltu dulenti et plansindi amaramenti.
Et mentri la dicta baptagla si fachia, Pallas, lu figlu
di lu re Evandru, videndu ad alcuni di li soy essiri morti,
incumminzau a diri:
«O cumpagnuni, pinsati cumbaptiri valentimenti et
non fugiti! Aiati menti a li vostri fati et lu hunuri di lu
nostru re Evandru et la spiranza mia et di la patria vostra!
Non sbaditi, ma siati valenti, ka ora esti tempu di rumpiri
contra li inimichi nostri antiqui. Nullu deu vi lu veta ki
non vi puzati diviniari di loru. Vui viditi ki nui simu
costricti et turniati di mortali inimichi, et simu tanti quanti
ipsi et havimu tanti navi quanti vui viditi et simu beni
armati. Nulla adunca causa avimu di fugiri: pinsimu di
fari comu valenti homini».
$177$Et zo dictu Pallas cursi in mezu di li inimichi, plui
forti ca liuni, et intantu havirissivu vistu homini morti per
lu campu. Di ki, brevimenti, a multi distrussi, auchisi, firiu
et gictau morti per terra; intru li quali foru morti da li
manu di Pallas dui frati, di li quali unu avia nomu Lanza
et l'autru Faber: et kisti dui frati si assimiglavanu tantu
ki la matri et lu patri, per la troppu simiglanza, non
canuxianu cui fussi l'unu et cui fussi l'autru; et foru morti
intrambu di li manu di Pallas, in mezu di li campi latini.
Sikì lu gridu fu per tucta la hosti di li maraviglusi
facti di Pallas, perkì [di] la genti di Turnu curria per omni
parti; et comu vinianu, cussì subitamenti eranu abactuti da
illu. Undi, brevimenti, li guardi di Turnu in killa baptagla
foru tucti morti insembla. Et videndu zo, unu lu quali
era sì nobili comu Pallas, ki havia nomu Quindus Eleus,
dirizau sou cavallu contra di Pallas; et intandu Pallas
videndu viniri a killu contra di sì, vayli a dari sì factu corpu
di lanza ki lu passau per mezu et gictaulu mortu in terra.
Appressu li vinni incontra unu ki avia nomu Lausu, e kistu
non era sì nobili comu Pallas, &Ctamen&c era figlu di la surrella
di Turnu. Lu quali Lausu curria contra di Pallas comu
liuni affamatu a la cacha; et zo videndu Pallas similimenti
cursi contra di sì; et intandu deu Iuppiter li parlau et dissi:
$178$«Chascunu, si voli, poti ricupirari lu sou reparabili
tempu di la vita».
Et zo dictu, sparsi. Nentimancu a vuliri stendiri la
fama per facti et operi di virtuti, si mectinu li homini a
periculu di morti. Et si zo è viru, eccu Turnu ki esti vinutu
ormai a lu fini di la sua data etati. Allura Pallas, videndu
a Lausu viniri contra di sì, misi [in] manu a la sua
risplandenti spata per vulirilu similimenti abactiri a morti. Ma
la surrella di Turnu dissi gridandu a Turnu:
«Pensa di ayutari a Lausu: si non, illu è mortu».
Allura Turnu, audendu zo, si leva et curri contra
Pallas; a lu quali Pallas videndu, lassa a Lausu et cursi contra
Turnu et cum sua forti spata lu firiu per mezu lu scutu
et lu corpu.
Ma Turnu iratu si lassa curriri contra Pallas et dayli
sì gran corpu di lanza firrata, ki cum tucti li armi lu passau
da l'una parti all'autra; et lu pezu di l'asta rumasi intra lu
corpu di Pallas: et cussì cadiu da lu cavallu mortu in terra.
Et intandu Turnu standu illocu dissi inver li homini
di Pallas:
«O vui Archadi di lu regnu di Evandru, rigurdativi
di li mey paroli et ripurtiritili a lu vostru re et dirritili
ki eu li rimandu a pPallas ki tantu avi miritatu».
$179$Et zo dictu, per vanagloria dedi a lu corpu mortu di
Pallas unu cauchi cum lu pedi mancu.
In kista parti dichi Virgiliu, riprindendu a cTurnu di
l'actu di li pedi:
O menti di li homini ignoranti di li fati, la quali non
say ki fortuna ti divi accadiri, perkì non servi modu in li
aspri cosi? Tempu virrà ki tu, Turnu, lu accatiray caru,
et sirriati statu meglu non avir tuccatu lu corpu di lu mortu
Pallas.
Undi finalimenti, mortu Pallas, li soy cumpagnuni cum
gran lamentu et gran plantu prisiru lu sou corpu supra
unu scutu et livarulu di mezu li cumbactenti.
O quantu duluri grandissimu turnirà a lu patri et a
la matri, audendu la morti di loru figlu Pallas, a lu quali
kistu fu ultimu iornu di baptagli.
Poy adunca ki Eneas happi zo auditu, multu iratu
cursi contra li inimichi et subitamenti auchisi a quactru
iuvini di la genti di Turnu et mandauli in sacrificiu a li
umbri di lu infernu per hunuri di Pallas, azò ki cum lu
sangui loru si stutassiru li flami di lu focu.
Appressu si lassa curriri contra hunu ki avia nomu
Amago et dedili sì factu colpu ki lu abactiu di cavallu;
et &Ctamen&c per killu corpu non li dedi morti, ka illu per
fugiri lu colpu si lassau cadiri et ginuchausi dananti li
pedi di Eneas et prigaulu ki li pirdunassi la vita - et illu
$180$si vulia ricactari cum grandi quantitati di auru et argentu
- , et zo fachissi per l'anima di sou patri et per la spiranza
di lu crescenti Yuliu. Et intandu li rispusi Eneas et dissi:
«Di maiur prezu si putia ricactari Pallas ki non poy
fari tu, ma killa munita ki tu dichi lassala a li toy figli».
Et zo dictu, misi manu a la spata et livauli la testa
a vindicta di lu dictu Pallas.
Et poy si lassa curriri Eneas contra unu sacerdotu, lu
quali havia nomu Monides, a lu quali la sacrata cuffia
adornava li ligati templi sulla testa, et tuctu risplandia in armi.
Et dayli Eneas sì factu corpu ki mortu lu gictau in terra.
Appressu si lassa curriri contra unu ki avia nomu
Ansiro, lu quali era multu superbu però ki li era stata prumisa
longa vichiza et non putia muriri a la iuventuti; et, per
kista tali spiranza, multi anni si cridia viviri et però si
mictia a multi periculi, non si cridendu muriri. A lu quali
Eneas li dedi sì factu corpu ki brevimenti lu mandau in
terra mortu.
Appressu si lassa curriri contra unu ki avia nomu Anteu:
et similimenti lu gictau mortu per terra; et poy provicti et
ordinau sua genti et fichi soy skeri actornu.
Et zo factu si lassa curriri contra unu, lu quali havia
nomu Camertu, figlu di lu riccu Volcenti di la chitati di
Mena, lu quali assimiglava ad unu ki avia nomu Egeu,
di lu quali si dichi ki avia chentu braza et chentu manu
et chinquanta occhi et avia arsu lu pectu, vulendu
cuntrastari a li sagicti di Iuppiter cum chinquanta scuti et
$181$autritanti spati; ma Eneas, cumbactendu cum ipsu per unu
pezu, li dedi sì factu colpu di lanza ki lu travirsau mortu
per terra.
Appressu, discurrendu Eneas per killu campu, vaynuli
a scuntrari dui iuvini fratelli, li quali cavalcavanu dui
cavalli blanki, di ki l'unu avia nomu Lucagu et l'autru Eliger.
Di ki lu dictu Lucagu, andandu contra Eneas cum la spata
in manu, fu da ipsu subitamenti mortu. Eneas prisi lu sou
cavallu et dunaulu ad unu di li soy cumpagnuni. Ma Eliger,
videndu la morti di sou frati, dismuntau di lu cavallu; et
chicati li manu, prigau ad Eneas ki per l'anima di sou patri
et di sua matri non lu auchidissi. Et intandu li dissi Eneas:
«Non esti bonu ki tu abanduni a to fratellu, sikì meglu
esti ki tu vayi cum ipsu»; et dedili di la spata per lu pectu
et mortu lu gictau per terra.
Sikì tali auchisagla fachia Eneas per killu campu, contra
li soy inimichi et ad diviniamentu di la morti di lu nobili
Pallas.
Allura deu Iuppiter parlau a Iuno et sì li dissi:
«O Iuno, succurri a lu tou Turnu et reservalu a sou
patri Daunu et pensa di farilu fugiri et scappalu di li
contrastanti fati».
Et intandu Iuno lagrimandu si lassa viniri da l'altu
chelu, fachendu tempestati grandissimi a la chitati cum
nivulati et multi venti. Et ordinau una skera a ssimiglanza
di li Truyani, et ipsa prisi la similitudini di Eneas cum
li soy propi armi: et contra Turnu si misi a la baptagla;
$182$et cum soy adastati passi clamau a cTurnu ki vinissi a
la baptagla dananti la prima skera.
Allura Turnu, cridendusi ki fussi Eneas, li curri
incontra cum l'asta firrata; et illa vultandu li spalli fugiu et
Turnu la persecuta cum vana spiranza. Et cridendusi ki
fuissi Eneas, plui si fachia arditu; et incumminzau a 
gridari dichendu:
«Undi fugi, o Eneas? Eneas, non abandunari li toy
cumpagni et li toy cammari! Certu sachi ki kista manu
ti darrà la terra adimandata per l'acqui».
Et sicutaula fina a la navi, in la quali era vinutu lu
re Clusinu: et intrandu a la navi et Turnu appressu,
mantinenti ruppi la corda et vulandu in l'altu si amuchau supta
la nivula.
Ma intratantu Eneas, chircandu a cTurnu per killu
campu et non truvandulu, a multi di la genti di Turnu
crudilimenti auchisi et distrussi. Da l'autra parti Turnu
ingratu et non contentu di la sua saluti, gridandu a vuchi
alti, livau li manu in chelu et dichia:
«O deu, undi su purtatu eu et da undi mi partivi?
Quali fulgaru mi minau izà? O vui vinchituri, eu vi pregu
haiati misericordia di mi et mandatimi in li periculusi
passi, cà eu aiu abandunatu li mey in una crudili et dura morti».
$183$Et mentri Turnu dichia kisti paroli, l'animu so si
girava hora izà hora illà: <hora> pinsava auchidirisi, hora
vulia annigarisi in mari.
Ma dea Iuno misericordissima constrinsi l'unu et l'autru
vuliri; et lassasi discurriri taglandu et findendu li grandi
undi et fachendu viniri venti suavi et prosperi, per li quali
fichi andari la navi undi era Turnu a la nobili chitati di
sou patri Daunu, la quali avia nomu Ardea. Et in tal modu
Turnu fu liberatu intandu da killa baptagla per lu ayutu
di Iuno.
Intratantu unu ki avia nomu Mezenciu cursi contra li
Truyani, et cum gran valuri subitamenti dedi morti ad
unu dulenti ki avia nomu Archon, in tal modu ki di lu
sou sangui untau la terra. Et poy appressu a multi autri di
li Truyani abactiu et auchisi: intru li quali dedi sì factu
corpu di lanza ad unu Truyanu ki avia nomu Orethon, ki
lu passau da l'una parti a l'autra, et mortu lu gictau per
terra; et poy, non putendu livari l'asta, misi li pedi supra
lu corpu mortu et per forza indi la xippau. Et intandu
killu Orethon, lu quali ancora non era mortu, li dissi:
«O qualuncata tu si, non ti alligrari di la mia morti,
ka di a poco di hura mi virrai appressu, ka li toy fati ti
aspectanu».
$184$Allura Mezenciu, surridendu cum certa ira miscata, li
dissi:
«Or mori tu, kì di mi havi a vidiri lu patri di li dey
et lu re di li homini».
Et intandu subitamenti gridanu li cumpagnuni dichendu:
«Sicutati la leta laudi et skera di Apollo».
Però ki tantu li Truyani quantu li Latini combaptinu
intandu equalimenti; et equalimenti cadianu morti in terra
li vinchuti et li vinchituri, et non si canuxia la fuga di
li dui parti, ka quandu fugia l'una, quandu l'autra. Ma
deu Iuppiter happi misericordia di li dui parti, però ki di
l'una parti ayuta Venus, zoè di la parti di li Truyani, et
all'autra parti ayuta Iuno, zoè da la parti di li Latini.
Intratantu Mezenciu si lassa curriri contra li skeri di
li Truyani, abactendu a kistu et a killu, et supra di tucti
purtava la testa alta. Sikì Eneas, videndulu in tal modu
combactiri, ordinausi di vulirili andari incontra; e Mezenciu,
videndu viniri ad Eneas contra di sì, ià non timia, ma sta
senza pagura et allegramenti lu aspecta. Undi Eneas,
clamandu devotamenti lu ayutu di deu, li ficcau la lanza per
mezu li chanki: et tandu Mezenciu sirria statu mortu, si
non fussi ki sou figlu Lausu si misi in mezu di li dui et
interruppi lu colpu, per modu ki pocu li nuchiu. Et poy
$185$si girau contra di Eneas et duramenti lu firiu, a lu quali
Eneas dissi:
«O miskinu iuvini murituru, undi curri tu et perkì ti
inardixi tu fari cosi maiuri ki la tua forza non voli?».
Et ià ipsu, smimuriatu et folli, non si actinni per li
paroli di Eneas, anti si dirizau contra di sì. Videndu adunca
Eneas ki illu chircava la morti, si lassa curriri contra di
Lausu et cum sua spata li passa lu pectu, l'armi et la
gunnella di l'oru, la quali li avia filatu sua matri. Et cussì cadiu
mortu per terra. Allura li cumpagnuni, videndu a Lausu
mortu, plangendu amaramenti prisiru lu sou corpu supra unu
scutu et livarulu di mezu li cumbaptenti; ma lu patri
dulurusu, lu quali allura si lavava lu corpu a lu flumi di lu
Tiveru, audendu li gridati ki fachianu li soy cumpagnuni
et suspicandu zo ki putia essiri, ka la menti li stava
pagurusa di lu figlu, canuxiu da longa sou figlu essiri mortu.
Partendusi adunca Mezenciu da lu flumi, si acustau a
lu corpu di lu figlu; et plangendu amaramenti stisi li manu
et dichia:
«Figlu meu, tu mori et eu vivu, ma va cum deu, kì
eu ben vingirò la morti tua».
Et zo dictu, prisi li armi et arditamenti andava contra
di Eneas dichendu:
«Eccu lu patri di cui tu ài datu morti ki è vinutu».
Et #.III.@ volti chamau ad Eneas, havendu lu capu
$186$risblandentidi mitallu cum sua rizuta crista, et essendu a cavallu
firiusamenti cursi, ka la virgogna, lu duluri, lu plantu, lu
amuri et la fullia, - kì era quasi infullutu - , eranu tucti
miscati in lu sou cori, et era tuctu plinu et turniyatu di
furii. Et per kistu modu cum gran fururi et dissolutamenti
curria contra di Eneas.
Allura Eneas lu appi canuxutu; et videndulu sì
firiusamenti contra di sì viniri, prigau devotamenti a deu ki
tali sia lu fini quali fu lu incumminzamentu. Et intandu
Mezenciu dissi:
«Kista fu sula la via per la quali eu mi putissi perdiri,
zoè <ki> mi fu livatu et mortu lu meu dulci figlu. Ormai
non timu la morti et però non pirdunu a nixunu, poy ki
eu viyu ki divi muriri et però ti dau kisti duni».
Et gictau contra di Eneas #.III.@ lanzi l'una appressu
l'autra, di li quali l'una si li ficcau a lu scutu di l'oru et
stectichi ben firma. Ma Eneas, videndu zo et incrixenduli
aviri tantu adimuratu, strinsisi a la bactagla; et cum sua
asta feri in testa di lu cavallu di Mezenciu, per modu ki
lu cavallu, non <si> putendu plui regiri, misi manu a
cauchi et sbactendu si travirsau supra li autri cavaleri.
Allura lu rimuri fu grandi da tucti parti; et Eneas
subitamenti li cursi indossu cum la spata, et dissili kisti paroli:
«O Mezenciu, undi esti lu tou reguglu?».
$187$Et intandu Mezenciu auzau la testa et guardandu inver
lu chelu dissi ad Eneas:
«Eu ti adimandu kista una cosa, ki, si alcuna
pirdunanza esti a li inimichi vinchuti, plazati ki lu meu corpu
sia covertu di terra, et ki eciamdeu lu corpu di meu figlu
sia cum mi insemblamenti suctirratu».
Et zo dictu, Eneas senza alcuna mercì cum sua spata
li partiu l'anima di lu corpu.
%[UNDECIMU LIBRU]
$188$IN KISTA PARTI FINIXI LU DECIMU LIBRU ET INCUMMENZA LU
UNDECIMU, IN LU QUALI SI CONTENI LA SCONFICTA DI LI LATINI
ET LA MORTI DI LA CAMILLA.
Livandusi l'aurora et fachendusi iornu, Eneas
cummandau ki in killu iornu non si cumbaptissi ma fussi dunatu
spaciu di suctirrari li morti; et da l'autra parti ipsu, essendu
vinchituri, fachia sacrificiu a Iuppiter patri di li dey. Et zo
factu, in signu di gran guerra et di cunsicutari victoria
fichi taglari multi rami di arburi et fichili mectiri supra di
unu muntichellu; et ipsu muntanduchi si vistiu li
risplandenti armi di Mezenciu, et parlandu a li soy dissi kisti
paroli:
«Kisti sunu li armi di lu superbu re Mezenciu et a
nnui sunnu primici di victoria. Livativi adunca omni
pagura da lu cori et apparichativi ad omni baptagla quandu
audiriti li signi et lu sonu di li trumbi. Ma innanti vulimu
ki si sucterrinu li corpi di li nostri morti, li quali per nui
$189$campari ànu pirdutu la vita. Et lu dilicatu Pallas si riporti
a lu patri Evandru cum grandi hunuri di li spogli di li
inimichi».
Et poy ki li vidi la firita di lu pectu, plangendu
amaramenti dissi:
«O miskinu iuvini, invidiauti la fortuna ki non putissi
vidiri li nostri regni, azò ki putissi aviri turnatu vinchituri
a lu tou patri, comu da primu vinisti allegru a la baptagla.
Ma kisti sunu li nostri turnamenti et li desiderati triumphi?
Oymè, dulenti mi, quantu aiutu avi pirdutu meu figlu Yuliu!
Ka da ipsu haviria avutu bonu amicu».
Et zo dictu, ordinau Eneas ki acumpagnassiru lu corpu
di Pallas milli homini electi ki lu adorninu et ki sachanu
consolari a lu sou dulurusu patri. Et fichilu imbalsamari
et musculiyari per modu ki non pirdissi lu culuri nin lu
oduri; et poy <tolsi> dui purpurini vistimenti risplandenti
d'oru, li quali havia factu Dido di sua manu: et di lu plui
bellu di li dui fichi vistiri lu corpu di Pallas et mandaulu
a sou patri Evandru et ipsu lu accumpagnau fina a mari.
Poy adunca ki Eneas turnau a li soy temptorii, li
missagi di lu re Latinu vistuti di oliva in signu di pachi
$190$vinniru ad Eneas et da parti di [lu] loru re li dimandaru tempu
di treva per putiri suctirrari li morti loru.
Allura Eneas, audendu lu tinuri di la loru missaiaria,
multu suavi li rispusi et dulchimenti li consolau dichendu:
«O Latini, quali indigna fortuna vi havi impachatu in
tanti baptagli! Do, ki è la causa ki nui, essendu amichi
vostri, ni vuliti cachari in kista parti? Certu sachati ki eu
non chi sarria statu vinutu si la disposicioni divina non
mi&·nchi avissi datu locu. Hora andati cum deu et suctirrati
li vostri chitatini a vostru modu».
Et intandu killi imbaxaturi sguardandu si maraviglaru
di la benignitati di Eneas; intru li quali unu ki avia nomu
Drances rispusi a li paroli di Eneas et dissi:
«O maiuri ki la tua fama et armi non mustranu, o
homu truyanu nobili et managnimu, eu, vulendu
equalimenti iudicari, non so quali di li dui puniria eu innanti,
la tua iusticia oy li armi».
Et zo dictu, fichiru treva #.XII.@ iorni, intru li quali
sicuramenti andavanu per li silvi senza pagura miscati li
Truyani cum li Latini; et tantu l'uni quantu l'autri mictianu supra
li carri rami di arburi di cedri et di autri arburi, supra li
quali poy mictianu li corpora morti et purtavanuli a suctirrari.
Intratantu lu corpu di Pallas andandu a li soy contrati,
pervinni la fama a lu re Evandru di la morti di sou figlu
Pallas: et tucta la chitati si&·ndi inpliu et cursiru tucti a
li porti sicundu la loru usanza. Et li donni cum loru veli
et fazoli di morti, tucti plangenti si ascuntraru cum li
$191$Truyani li quali fachianu similimenti gran dolu. Et intru li autri
lu dulurusu di lu re Evandru plangia amaramenti et
baptendusi cursi dichendu:
«O felichi mugleri mia, anda vidi a pPallas tou figlu»;
et poy si girava a lu figlu et dichia: «O figlu dulcissimu,
tu divivi viniri et suctirrari a mi et eu diiu suctirrari a cti;
dulenti mi, ki [eu] su reservatu a ctanta tristicia et duluri!».
Et zo factu, in li parti di Evandru ià l'aurora riduchia
a li miseri mortali in li fatigy, quandu Eneas ordinau,
sicundu lu modu di loru patri antiquu, la pira a Tarchon:
zoè ki ascusiru li corpi sucta li umbri, vulendu suctirrari a
ctucti honoratamenti, sicundu lor condicioni. Undi,
vistendusi li loru risblandenti armi, turniaru intornu li rugy et
gridandu grandissimi vuchi, planti et lamenti, in tantu ki
lu rimuri et lu gridu andava fina a lu chelu et lu striduri
di li trumbi era tantu ki non si&·nchi purria aviri auduti
troni.
Autri di loru gictavanu a focu li luchenti elmi, autri
gictavanu spati, scuti et lanzi, et sacrificavanu multi boy
intornu li morti: eciamdeu porchi salvagi et pecuri <li>
Latini mictianu sucta terra ad hunuri et sacrificiu di li
$192$morti. Ma intru la chitati si livau lu plantu et grandi rimuri
contra di Turnu, però ki ipsu era statu causa di tantu mali.
Intra kistu vinniru li ligati di la chitati di Diomedes, li quali
lu re Latinu havia mandatu a Diomedes cum certi duni a
putiri haviri aiutu di genti da lu dictu Diomedes. Li quali
vinendu dissiru ki non poctiru haviri autru cunsiglu da
Diomedes si non ki li Latini fachissiru pachi cum Eneas
et non pinsassiru plui di cumbaptiri, et kisti duni
purtassiru ad ipsu.
Audendu zo lu re Latinu et videndu Eneas essiri sì
potenti comu ià si mustrava, eciamdeu ki avia vinutu mancu
di zo ki havia prumisu, cum gran plantu clamau a cunsiglu
tucti li soy; et in presencia di tucti li dicti legati, narraru
zo ki Dyomedes loru havia cunsiglatu, in kistu modu:
«O chitatini, nui havimu vistu a Dyomedes in li
contrati di Argennia et tuccamu killa manu per la quali cadiu
la terra di Ylion: lu quali vi cunsigla brevimenti ad tucti
di non essiri ormai di cumbaptiri cum li Truyani; et li duni
ki li purtammu non li volci richipiri, anti ni dissi: - Eu
vi cunsiglu ki li purtati ad Eneas, lu quali insemblamenti
cum Hector tinni la laudi di Troya, ambidui nobili in
animi et in armi. Ma vui, per pietati et per <lu> meglu
$193$vostru, fazati kisti pacti et prumictitili firmamenti <cum>
li vostri mani diricti».
Et zo dictu, li legati fichiru fini a la loru imbaxaria.
Allura lu populu latinu, audendu zo, si turbau multu et
incumminzau a murmurari, sì comu solinu fari li resonanti
undi in li ripi di lu flumi. Et intandu lu re Latinu, audendu
lu murmuru ki lu populu fachia, lor parlau in kistu modu:
«O chitatini, figloli et frati mey, eu voglu ki vui sachati
ki nui fachimu importuna baptagla cum la genti di li dey
et cum homini non may vinchuti nì scumficti, a li quali
nulli baptagli fatiganu nì non si ponu vinchiri cum ferru.
Perkì voglu ki vui sachati ki la sentencia di la mia intincioni
esti kista et voglu vi la diri: eu aiu unu campu, appressu
lu flumi tuscanu, lu quali voglu ki vegna in prezu di
l'amistati di li Truyani: et minamu equali pacti cum ligy et
clamamuni cumpagnuni in li regni. Et si tantu amuri et
plachiviliza esti in loru, stàyanuchi cum la bona vintura
et mùrinunchi chitati et zo ki volinu. Et si tantu è ki illi
si voglanu partiri da kisti parti, damu loru tanti navi quanti
li bisognanu et vàyanusindi per li facti loru. Et a zo sapiri,
vayanu ad Eneas chentu imbaxaturi latini di la plui nobili
genti ki aiamu, li quali sachanu ricuntari li dicti nostri, et
ki cum veri pacti li ferminu, et portinu in manu rami di
oliva in signu di pachi et eciamdeu portinu ad Eneas duni
$194$di avoliu, talenti d'oro, la sella nostra et li nostri vistimenti
riali multi maraviglusi et belli».
Et girandusi lu re a lu populu, dissi:
«O Latini, ki dichiti? Cunsiglatimi lu meglu et
succurrati a li stanki cosi».
Et zo dictu, lu re Latinu fichi fini a lu sou parlari.
Allura si livau unu ki avia nomu Drances, lu quali era
statu unu di killi ki andaru ad Eneas quandu li dimandaru
la treva per suctirari li morti, et rispusi a li dicti di lu re in
kistu modu:
«Signuri, a nnui plachi la pachi; però ki lu casu di li
baptagli esti dubiu et nulla saluti esti in loru, li Truyani
dimandanu pachi et sunnu abundivili in rikici, migluri di
lingui et plui feri a li baptagli. Sikì eu brevimenti vi cunsiglu
ki fachati pachi et ki si fermi kista pachi cum coniungimentu
di matrimoniu, azò ki sia plui ferma et per nixun tempu si
poza guastari».
Et cussì fichi fini a li soy paroli. Et intandu Turnu, lu
quali era turnatu da la sua chitati cum certa genti friska,
audendu li paroli di Drances, motu ad ira, rispusi a li soy
dicti in kistu modu:
«O Drances, sempri havisti grandi audacia di parlari.
Do, non ti aduni ki li inimichi ni stanu actornu? Perkì ti
glurii tantu in tou parlari? Fidiraiti tu sempri in kisti toy
pedi fugitivi? Tu dichi ki nulla saluti esti in la bactagla: tu mi
$195$pari ki siyi smimuriyatu et però va et canta kisti cutal cosi
in lu campu di Dardanu et in li toy casi, ca si nui simu
cussì deserti comu tu dichi, una fiata miskimu nostra skera, et
si la fortuna non ni vurrà dari ayutu, muiramu tucti senza
remediu ananti ki dimandamu pachi.
Ma si&·nchi fussi hora killu Mezenciu, lu quali ià è
mortu, cum sua lingua pircutiria la terra et di ira grandissima
ardiria; et tu non avirissi tanta audacia di parlari quanta ày.
Do, frati, perkì ni scunfurtamu nui? Ancora la chitati esti
in killu statu ki ananti era et la chara iuventuti di li Latini
esti vulintirusa di cumbactiri; et si in la prima intrata di li
baptagli supravegna alcuna pagura, per la quali li membri
si solinu arizari et in lu sonu di li trumbi alcuni su ki
timinu, &Ctamen&c li diy sunu multi et su mutabili di li fatigy et la
fortuna esti varia, zo esti andanti et turnanti, però ki a multi
day adversitati et poy una autra fiata li allegra in gran
prosperitati». 
Et comu Turnu zo dichia, eccu viniri missagi li quali
dissiru ki Eneas vinia per lu campu inver li mura di la chitati.
Allura Turnu per lu contrariu dissi:
$196$«O chitatini, costringiti lu consigliu et sidendu ludati
<la> pachi».
Et zo dictu, ixiu di la chitati armatu et ordinau soy
skeri. Et livatu lu rimuri per la chitati, tucti incontinenti
currinu a li mura; et sunandu la trumba sanguinusa,
mantinenti li matri cum li loru garzuni turniyaru li alti mura a modu
di una svariata curuna.
Et intandu la regina, accumpagnata di multa genti,
si&·ndi andau a lu templu di deu Martis, purtanduchi multi
duni. Et allatu li andava sua figla Lavina, la quali fu causa
di tantu mali, et cu soy occhi baxxi sicutava la matri a lu
templu, et inchinsavanu li autari di multi odoriferi aromati.
Et eciamdeu da li loru alti casi gictavanu tristi vuchi,
cridendu essiri prisi et morti.
Ma Turnu, adornatu di belli armi, sautava leiu comu
soli fari lu cavallu quandu àvi rupti li pasturi per lu apertu
campu; et comu illu andava, ascuntrau a la Camilla cum la sua
genti di Italia, la quali li parlau et dissi:
«O Turnu, preguti lapsa temptari a mi li primi
periculi di li baptagli: et tu starrai a li pedi di li mura et guardirai
lu statu di la baptagla in kistu modu ki sirrà, et si bisugnirà
ni darrai succursu».
Audendu Turnu li paroli di la Camilla, dirizau soy occhi
inver killi donni virgini et volcili ringraciari dichendu:
«O virgini, hunuri di Italia, qual gracia <diri> et
quali vi purria eu rendiri di tantu affannu quantu prinditi ora
$197$per mi, ka vuliti a la gracia vostra cum mi partiri li periculi
di li baptagli? Nentimancu, si vi plachi, eu mi mictirò a lu
imbuscamentu in una valli di lu boscu et vui andiriti et
miskiriti la baptagla. Et voglu, si vi plachi, ki cum vui vegna
Misapu cum tucta la cumpagna latina».
Et intandu una di killi virgini, cumpagnissa di Diana,
cum sua bucca pronunciava tristi auguri et dichia:
«La nostra Camilla vay a li crudili baptagli et nulla
cosa prisi di li nostri armi. Certu illa mi era cara supra tucti
li autri. Ma unu ki avia nomu Mectabo, cachatu per
invidia di la chitati di Privernu, per mezu li baptagli tirau fora
la pichula garzuna et per lu nomu di la matri la clamau
Camilla; a la quali killi di Ytalia siqutavanu da omni parti.
Et intantu ki pervinni a lu flumi, intratantu unu ki avia
nomu Amassenu, lu quali era multu crixutu et fortimenti
dubitava ascuntrarisi cum la Camilla: sikì a la fina la infanti
cum sua forti asta ki portava in manu, lu inclusi sucta di una
salvaia silva. Undi avvinni ki kistu Amassenu, passandu cum
sua asta irta, incumminzau a pparlari a li stilli in kistu
modu:
$198$- O Diana virgini, cultivatrichi di li boski, eu per ti vinni,
tinendu in manu li toy primi lanci; eu ti offeru kista garzuna,
la quali fugi a li inimichi. O divina, richipi kista tua, la
quali esti hora mandata da mi a cti cum dubiusi venti - .
Et tirandu la sua lanza torta, firiu a la Camilla, per
modu ki la plantau in terra cum tucta la sua asta in la ripa di
lu flumi.
Allura chi supravinni lu supradictu Mectabo, lu quali,
essendu sicutatu di la multitudini di li inimichi, passau da
l'autra parti di lu flumi; et truvandu la Camilla in terra plantata
cum l'asta, sì la xippau da terra et livauli l'asta di lu corpu.
Et non truvandu la Camilla parti undi si rizictari, intrau in
lu boscu et nutricavasi di lacti di besti salvagi et di sucu di
erbi. Et in killu modu comu innanti si dillictava di armi et di
gictari lanci, dardi et sayicti, cussì standu in lu boscu, si vistia
pelli di tigri et di autri feri animali. Eciamdeu multi donni la
dimandavanu per nutricari et multi ki fussi loru nora: et
&Ctamen&c ipsa era contenta sulamenti di Diana, per la quali
observava virginitati: ka per lu amuri di li lanci non vurria ki
operassi cavallaria contra li Truyani. O nimpha, adastati, ka
illa sirrà firuta da li crudili fati: gecta ormay da lu chelu la
vindicativa sagicta contra a killu lu quali vurrà constringiri lu
sanctu corpu; et cum tali sagicta patixa pena di lu suo propiu
sangui et sia turniyatu di vera obscuritati».
$199$Ma veramenti intratantu li Truyani si appressimanu a la
chitati. Di ki unu ki avia nomu Mesapo, homu expertu et di
gran valuri, valurusamenti loru eschi incontra cum la
cumpagna di li experti Latini. Et appressu ixiu unu autru ki avia
nomu Choras cum suo fratellu et cum la cumpagna di la
Camilla, di ki lu rimuri fu grandi a li armi et confortaru lor
cavalli; et zo factu, si miscanu a la baptagla, la quali fu sì forti
et aspra ki li lanzi pluvianu comu nivi, et tantu eranu spissi ki
avianu obscuratu l'ayru. Undi, a la fini, li Latini dediru li
spalli et misirusi in fuga; et li Truyani li andaru sicutandu
fina a li porti di la chitati. Et poy, essendu li Latini riprisi da
killi ki eranu intru la chitati, turnaru da capu a la baptagla,
comu soli fari l'unda di lu mari quandu torna arretu da la
terra.
E intandu li Truyani similimenti da capu li fichiru dari
li spalli et misiruli in fuga, sikì in tal modu li Latini turnaru
#.III.@ fiati a la bactagla et #.III.@ fiati li Truyani li scunfissiru in
killu iornu et fichiruli inpirtusari. L'auchisagla fu sì grandi
ki lu sangui scurria per omni locu et li morti cadianu da omni
parti. Et in mezu di loru si allegrava la honorata virgini et
cum sou arcu et tarcasu si misi in mezu li skeri et alcuna
volta cum la sua dilicata manu gictava li forti lanzi, alcuna
$200$volta schippava lu scutu di li braza di li Truyani, et l'arcu
purtava sur la spalla, lu quali era tuctu d'oru. Et havendu li
armi <di> Diana alcuna volta li Latini eranu sicutati, et illa
girandusi dirizava sou arcu; et mictendu la sagicta, tirava
contra li Truyani, et in mezu li soy electi cumpagni
valirusamenti cumbapti. Et quanti fiati tirava di l'arcu, tanti Truyani
gictava morti per tera. Appressu si dirizava contra di dui
Truyani, di li quali l'unu avia nomu Orsolicu et l'autru
Bucobitu; di ki la Camilla tirau di l'arcu, et passandu lu pectu di
Orsolicu mortu lu gictau per terra. Et l'autru, videndu
Orsolicu mortu, volta li spalli et fugi. Et la Camilla appressu
sicutandu, et illu, videndusi sicutari di la Camilla, incummenza
a diri:
«O fimmina, tu ti fidi in chissu tou forti cavallu: però
mi seguiti sì appressu. Ma si tu si cussì valenti comu si dichi,
scavalca tu et scavalkirò eu et cumbaptimuni a ppedi: et
tandu si canuxirà cui di nui di zo purtirà gloria».
Audendo zo la folli Camilla scavalcau et dedi lu sou
cavallu a ctiniri ad una di li soy virgini. Et intandu killu
Truyanu non volci scavalcari, anti si sfurzau di prindiri lu cavallu
di la Camilla di li manu di killa pulcella. Allura la Camilla,
essendu a ppedi, multa irata cursi dananti lu cavallu; et
contrastau per modu cum killu, ki non li lassau may prindiri lu
cavallu. Et da l'autra parti ipsa si girau et prisi lu frenu di lu
$201$cavallu; et muntandu ligeramenti sur di lo sou cavallu,
valurusamenti si diviniau di li soy inimichi, comu soli fari
agivilimenti lu auchellu di Iuppiter quandu da l'ayru si lassa
calari et vulandu prindi la cacha; et poy ki la prindi in mezu li
pedi, sì la smembra.
Intratantu lu cumpunituri di li dey et di li homini et
patri di li Tiri, sguardandu kisti cutal cosi et videndu da l'altu
chelu li crudili baptagli ki fachia la Camilla cumandau ki
vinissi a sì unu ki avia nomu Tracon; et dissili ki si&·ndi
andassi a li Truyani et a chascunu chamassi per nomu et
riprindissili per killu modu ki li parissi.
Andandu adunca kistu Tracon, chamau a tucti per
cumandamentu di Iuppiter, et riprisili multu dichendu:
«O homini sempri pigri, qual pagura vi nutrica tanta
pigricia in li vostri animi? Do, tantu siti divintati tristi ki una
fimmina fa girari li vostri skeri? A ki fari purtati vui li armi?
Perkì purtati in manu kissi lanzi? Vui non siti pigri a la
luxuria, nì a lu maniari, nì a lu biviri; kistu esti lu vostru amuri
et lu vostru studiu».
Poy ki appi zo dictu mossi lu cavallu, et illi incontinenti
lu assayinu et prindendulu lu fichiru scavalcari. Et chircaru
da undi lu putissiru auchidiri, ka tuctu era cuvertu di ferru.
Di ki lu rimuri fu grandi, però ki illi lu vulianu in omni
modu auchidiri, et illu valentimenti si difindia comu soli fari lu
$202$serpenti quandu esti prisu da l'aquila, ki cu lu sulu fiscu si
cridi aiutari.
Ma intratantu unu ki avia nomu Arruns andava actornu
di la Camilla et tintava si ligeramenti li putissi dari morti.
Ma la Camilla intandu havia vistu in mezu la baptagla a lu
sacerdotu di dea Cibele, lu quali havia nomu Chloreu, ki
havia intru li autri Truyani multu risplandenti armi; et cussì
incumminzau a prigari ad Apollo ki li cuncheda di putirilu
auchidiri, azò ki putissi haviri li soy belli armi senza inpachu
di li soy inimichi, et ki li dicti armi ad hunuri di Apollo li
mictissi a lu templu. Di ki Apollo parti di li soy prigeri audiu
et parti non volci audiri.
Undi la folli Camilla, fachendu kista prigera ad Apollo,
non si adunau di Arruns ki la guaytava di dunarili morti; di
ki brevimenti Arruns gecta sua lanza contra la Camilla et ipsa
non si adunau nì audiu lu sonu di la lanza vinendu per l'ayru
finkì non li fu adossu: et firiula sì fortimenti per mezu lu
corpu in la carni nuda, ki lu sangui scursi comu flumi.
Allura cursiru li soy spavintati cumpagni et cum gran plantu
prindinu la donna ki cadia in terra quasi morta. Ma Arruns,
havendu zo factu, incummenza a fugiri di gran pagura
miscata cum alligriza di avirila morta.
Et intandu la Camilla, videndusi cussì muriri, tirau cum
sua manu propria la lanza for di la plaga et &Ctamen&c lu ferru li
rumasi intru lu corpu. Sikì a lu livari di kista asta cadiu in
$203$terra quasi morta; perkì mantinenti li occhi si li caniaru et
lu so culuri purpurinu inialiniu. Et cum tucto zo parlau ad
una di li soy virgini, la quali avia nomu Acca, in kistu modu:
«O Acca, va incontinenti a cTurnu et cuntali lu miu
avinimentu et kisti mey paroli: ki pensi siquiri la baptagla cum
li Truyani et ki faza tal modu ki li cachi di la chitati et di
li parti latini».
Et zo dichendu, la Camilla cadia in terra et abandunava
l'armi; et inclinandu la testa, la vita cum plantu si&·ndi andau.
Lu rimuri fu grandissimu per la morti di la Camilla; et
li Latini, irati di zo, da capu intraru a la baptagla et
duramenti fu cumbaptutu da intrambu li parti. Allura la
guardatrichi di Diana cum grandi plantu dissi inver la Camilla:
«Troppu ày havutu crudili turmentu, sforzata di
constringiri a li Truyani per baptagla, ka non ti ha iuvatu aviri
ornatu a Diana. Ma killu lu quali havi inmaculatu lu tou
corpu di firita, plangirà la pena murendu crudilimenti».
Et cussì fu; ka mentri Arruns fugia, la dicta guardatrichi
lu vidi da l'altu munti et dissili:
«Duvi vay tu? Veni izà ka tu divi purtari condigni
meriti di la morti di la Camilla, kì pir certu tu murray di lanza
di Diana».
$204$Et zo dictu, Arruns incontinenti vidi lu striduri di la
lanza di Diana viniri per l'ayru, di li quali l'una li si ficcau
in corpu et cussì cadiu mortu in terra. Factu zo, li Latini
incummenzanu a rrumpiri li loru scunsulati skeri [latini], et
sparti li loru duca a fugiri; similimenti li fimini baptendusi
lu pectu et plangendu amaramenti, muntava la loru gridata
fina a lu chelu. Et multi di li Latini fugendu, ananti ki
intrassiru li porti di li mura, cadianu et murianu l'unu supra
l'autru, tanta era la calca di li Latini ki fugianu et di li
Truyani ki sicutavanu, auchidendu et firenduli a morti.
Alcuni autri Latini chudianu li porti di la chitati, et
tantu avianu pagura ki non lor bastava cori di apiriri per
salvari loru compagnuni.
Alcuni autri Latini, havendu gran calca per fugiri si
dirrupavanu intru li fossati, et poy supravinianu li Truyani et
davanuli morti intru killi fossi. Ma li fimini, li quali eranu
terrefacti per la morti di la Camilla, videndu li Latini loru
fugiri et essiri sicutati da li Truiany, alcuni di loru
gictavanu petri da li mura, alcuni lanzi et dardi, et tucti
disiyavanu muriri difindendu li mura.
Ma Turnu, lu quali era inbuscatu intru li boski,
videndu zo abandunau lu locu duvi era, et vinendu in mezu lu
campu si vay ad ascuntrari cu Eneas. E acustandu l'unu a
l'autru, non ià per longy passi, ma multu adaiu, sempri
$205$aspictandu lor cumpagni, finalimenti si miscaru a la baptagla.
Et killu iornu sirria statu ultimu di li brigi, si lu suli, lu
quali si leva da lu mari di Spagna, non tinissi li soy stanki
cavalli, et, lu iornu passatu, non minassi la nocti.
%[DUODECIMU LIBRU]
$206$IN KISTA PARTI FINIXI LU UNDECIMU LIBRU ET INCUMMENZA
LU DUODECIMU ET ULTIMU, LU QUALI CONTENI LA MORTI DI
TURNU ET LU FINI DI LI BAPTAGLI ET DI TUCTA LA OPERA.
Poy adunca ki Turnu vidi li Latini essiri multu rupti et
ki in la contraria baptagla vinniru mancu, et ipsu da
l'autra parti era sì implacabili et superbiu ki in nullu modu si
putia humiliari per propia voluntati; ma unflava et ardia,
comu soli fari lu liuni firutu, lu quali senza pagura rumpi
la lanza cum la sua sanguilenti bucca; in tal modu crixia la
violencia di lu arditu Turnu. Et cum gran duluri di cori
parlau a lu re Latinu et sì li dissi:
«Dunca kista manu non sirrà killa ki mandirà ad Eneas
a lu infernu, lu quali è statu diserturi di Asia et hora veni
a distrudiri li Latini? Per certu oy eu lu auchidirò, oy illu
vinchirà li Latini, et prindirà Lavina per mugleri».
Allura lu re Latinu li rispusi et dissi:
$207$«O iuvini di excellenti animu, tu si signuri di multi
regni, li quali ti lassau tou patri Daunu; et eciamdeu tu ày
conquistatu cum toy forzi multi autri castelli. Perkì ti cunsiglu
ki in Italia sunu multi donni non maritati, di li quali ti&·ndi
poy prindiri una per mugleri et lassirai tucti kisti affanni et
ixiray di tanti periculi. Ka, comu tu say, eu havia prumisu
ad Eneas di darili mea figla per mugleri, et hora per ti non
li haiu actisu zo ki li prumisi; et però sunu di zo accaduti
tanti periculi et tanti mali et tanti baptagli, in li quali sunu
stati morti tanti homini dabeni, et simu scumficti da loru.
Eciamdeu tu vidi ki ipsi ni sequtanu fina intru li porti et li
campi sunu plini di li ossa di la genti nostra. Et inperzò
ormay non bisogna plui cumbaptiri, et lassa mia figla a la
disposicioni di li dey et tu ti&·ndi torna sanu et salvu in la
tua patria; ka, si casu è ki tu mori in kisti baptagli, ki
dirranu li toy parenti? Et ki dirrà tucta Italia si la fortuna
vurrà ki Turnu rumagna mortu in kisti baptagli? Certu omni
mali si&·ndi dirrà. Et inperò eu ti cunsigliu brevimenti et
plangendu ti pregu ki, per li mei lagrimi et per lu amuri
di la amata Lavina, ki tu ti digi rumaniri ormai di
mectiri manu contra li Truyani».
Et cussì fichi fini lu re Latinu a lu sou parlamentu. Ma
mentri lu re Latinu zo dichia, Turnu, sguardandu li lagrimi
di Lavina, li quali scurrianu per li soy maxilli blanki et russi
comu rosi di mayu et lischati comu avoliu, et plui si
allumava di amuri: et cum gran fururi rispundendu a li dicti
di lu re, sì dissi:
«O signuri re Latinu, eu vi pregu ki cum kisti vostri
$208$lagrimi non vi plaza siquirimi in li aspri baptagli, li quali
eu intendu di fari, però ki di mia intincioni esti cum lu meu
propiu sangui diviniari kista baptagla, et in mezu lu campu
sia dimandata Lavina per mugleri».
Et poy ki happi zo dictu, prisi soy armi et ordina soy
skeri et cum grandi ardiri exi a la baptagla.
Da l'autra parti li vinni incontra Eneas cum sua genti,
confortandulu et insignandulu li dey et la disposicioni di sou
figlu Yuliu.
Lu sequenti iornu, appena la luchi cupria li alti munti
et appena lu suli era livatu in lu altu chelu et in lu mari,
quandu intrambu li parti si apparichanu a la baptagla, et
in mezu killu campu fichiru gran focu et ordinaru altari
in li cumuni dey. Alcuni di loru portanu focu et alcuni
acqua, tucti cumbuglati di oliva et ligati li loru testi di
una erba la quali havi nomu berbena.
Da l'autra parti li donni et la multitudini di li homini
disarmati et li non valurusi vechi, tucti muntaru in li loru
alti tecti et in li turri per vidiri la bactagla et ki fini divia
purtari.
Intratantu Iunu, videndu kisti cosi da lu munti Albanu,
et sapendu lu fini ki divia accadiri, parlau a la surrella
di Turnu, la quali havia nomu Iuturna, et dissili:
«O Iuturna, eu viyu Turnu scurari et viyu lu sou iornu
di la morti et la forza di li soy inimichi si apprescha quantu
po. Et però ki eu non pozu guaytari kista baptagla, va tu
per tou fratellu».
$209$Et intandu killa Iuturna, audendu zo, incumminzau a
pplangiri et #.VII.@ fiati si baptiu lu pectu. Allura li dissi Iuno:
«O Ioturna, in kistu tempu non bisogna di plangiri:
adastati et pènsati di scapparilu di la morti». Et zo dictu,
Iuno si partiu.
Intratantu Turnu andava cum dui blanki cavalli et
<in> intrambu li manu purtava dui lanzi firrati. Da l'autra
parti vinni Eneas, principiu di la romana genti, risplandenti
di lu scutu et di li armi celestiali; et da lu latu li andava
so figlu Ascaniu, lu quali era sequenti spiranza di l'alta
Ruma. Et vinendu in lu campu, fichiru sacrificiu in li
autari, li quali avianu ià factu; et cum ferru taglaru li
testi di li pecuri et cum li coppi di l'oru bagnavanu li autari.
Et zo factu, lu piatusu Eneas cum la spata stricta in
manu fichi sua prigera dananti li autari et humilimenti
dichia:
«O Iuppiter, omnipotenti deu, ora siyi testimoniu a
mmi clamanti; et si kista terra, la quali eu aiu pututu
sustiniri cum tanti baptagli et travagli, divi essiri mia, tu,
patri omnipotenti et tu saturnia Iuno mi&·nchi digi aiutari.
O divina, eu ti pregu ki tu ormai mi siyi migluri ki non
mi si stata da mundarreri. Et a cti, Marti, per cui dimandu
la victoria di la baptagla, humilimenti pregu ki, si la victoria
conveni a cTurnu, eu lassirò lu campu et li armi, et li
$210$Truyani si partiranu di la terra di lu re Latinu. Ma si la
victoria cunveni a mi, - la quali cosa eu speru et li dey
gluriusi cum la loru deitati conferminu - , eu cummandirò
ki li Latini ubidirannu a li Truyani cum equali liyi; et
coniungiroli in amuri, et vera pachi mictirò intru di loru,
et a la chitati mictirò nomu Lavina».
Et poy ki Eneas happi zo dictu, Turnu da la parti di
li Latini sguardandu a lu chelu dissi:
«Per kisti midemmi cosi eu iuru et per la terra et per
lu mari et per li stilli, et toccu cum li mani li autari et
clamu ancora per meu testimoniu li dey et li foki, ki kista
pachi et kisti pacti nixunu Italycu rumpirà».
Sikì per kisti tali paroli confirmaru intru di loru li
pacti et li cunvegni. Et zo factu, Turnu cum baxi ochi
adurau li autari et subitamenti una grandi pallidiza apparsi
in lu so corpu. Videndu adunca Iuturna kisti cosi et audendu
livarisi lu murmuru, incontinenti ixisi in mezu li skeri di
li cumbaptenti, et plangendu dichia:
«Nui, havendu pirduta la nostra patria, sirrimu
constricti, vogla oy non, di ubidiri li crudili signuri; pirkì ora,
annanti ki si auchiyanu, siamu in kisti campi et prigemu
mectirinchi pachi intru di loru».
$211$Et comu Iuturna dichia zo, vidi un autru maiur signu,
ki una aquila purtava per l'airu unu grandi cinnu et l'autra
cumpagna di li cinni si livava contra l'aquila et fina a
l'airu la pirsicutavanu et non abbandunavanu, fin tantu ki
l' aquila gictava lu cinnu a lu flumi et fugiasindi fina a
li nivuli di lu chelu. Sikì a kistu tali auguriu tucti li
cumbactenti, li quali eranu in lu campu, cum gran gridata lu
salutavanu. Ma Turnu indivinaturi, videndu zo, dissi:
«Kista aquila ki a nnui spaventa, esti Eneas, lu quali
ni voli livari la nostra patria. Ma essendu vintu per baptagla,
la lassirà, vogla oy no, et cum li soy navi si&·ndi fugirà
in lu profundu mari».
Et zo dictu, Turnu cum soy armi currendu cummossi
li cumpagnuni a la baptagla: in li quali foru tanti li lanzi
et li dardi, ki li homini firuti cadianu di omni parti. Allura
lu piatusu Eneas, havendu disarmata la testa et parti di lu
corpu, ixiu fora a la baptagla, et cum grandi vuchi clamava
li soy dichendu:
«Curriti izà: ki gran discordia è nata? Ià esti ordinatu
lu pactu».
Et comu Eneas zo dichia, una sagicta lu fèri in testa,
non savendu da la manu di cui fussi tirata. Poy adunca ki
Turnu vidi ad Eneas partirisi da lu campu, allura si
alluminau di una spiranza subita; et currendu contra li
$212$inimichi, a multi di loru auchisi et firiu a morti. Intru li
quali li vinni unu ki avia nomu Eumenides, a lu quali abaptiu
di lu sou carru; et mictenduli la spata supra lu collu, in
tal modu li livau la vita. Comu lu forti ventu soli cachari
li nivuli da lu chelu, in tal maynera currendu Turnu per
omni parti, tucti li skeri li fachianu via et davanuli locu.
Ma unu, ki avia nomu Fegeu, currendu li prisi lu frenu
di lu cavallu et fortimenti cumbaptia cum ipsu.
Et intandu era presenti in killa baptagla unu ki avia
nomu Iapis, medicu multu amatu da deu Apollu, a lu quali
Apollo dava li soy arti et augurii et intussicati sagicti:
eciamdeu kistu medicu Iapis sapia li virtuti di li erbi et
sapiali multu beni operari et stava per midicari ad Eneas,
lu quali era malamenti firutu, comu ià è dictu, et intantu
stava mali, kì nulla fortuna lu rigìa nì Apollo chi succurria.
Undi videndu Yuliu ki so patri era sì malamenti firutu,
incumminzau fortimenti a plangiri et in nullu modu si putia
consolari. Ma dea Venus, havendu misericordia di so figlu
Eneas, cumbuglata di nuvuli apparsi darretu unu arburu di
fogli et belli fluri; et prindendu lu sucu di una erba, la quali
avi nomu panacìa, ocultamenti la gictau dananti lu dictu
medicu Iapis. Sikì, prindendu Iapis lu sucu di la supradicta
erba, incontinenti canuxiu la firita; et midicandulu,
subitamenti omni duluri si partiu, et stagnandu lu sangui, li
$213$novi forzi turnaru in lu primu statu. Et allura lu medicu,
videndu Eneas essiri sanu et forti [in lu primu statu],
incummenza allegramenti a gridari dichendu:
«O homini, prinditi li armi, ka kisti cosi non
pruchedinu per humana arti, si non per divina virtuti, la quali
ni clama a mayuri cosi!».
Undi, poy ki Eneas si armau, et illu fichi armari a sou
figlu 'Scaniu; et quandu li vinni ad allazzari l'elmu, li parlau
in kistu modu:
«O iuvini, pensa di acquistari virtuti et forzi; et azò
ki tu sempri innavanzi da virtuti in virtuti, et la mia manu
diricta difindenduti ti minirà a la baptagla; et quandu tu
sirray grandi ti ricurdiray di li mey virtuti, però ki li
exempli di tou patri Eneas et di to ciu Ector raiunivilimenti
ti comovinu in grandi valencia et furtiza».
Et poy ki Eneas happi zo dictu, cursiru tucti a la
baptagla. A lu quali Turnu videndu, subitamenti per li templi
li cursi una gilata pagura; eciamdeu Iuturna, sua surrella,
havendu gran pagura, lassau lu fratellu et incumminzau a
fugiri. Ma Eneas currendu, li Latini timinu sì forti comu
solinu fari li lavuraturi videndu viniri la ploya, la quali
soli abactiri li arburi et li simenti guastari.
Sikì la baptagla si misca multu aspra et forti, in la
quali havirissivu vistu homini morti per campu et abbactuti
per terra in mezu la baptagla cum tucti li cavalli. Di ki
li Latini subitamenti mectinu a fugiri, et ià Eneas non li
sicutava, ma per pagura si havianu misu in fuga. Et intandu
Turnu gridandu dichia:
$214$«Rigiti, rigiti et non fugiti!». Ma ki voy tiniri? Tal
fu la pagura ki fina intru li porti di la terra si ficcaru et
l'unu non aspictava all'autru.
Intratantu unu ki avia nomu Lisco, guidaturi di lu
carru di Turnu, mossisi et girau lu timuni; in forma di unu
ki avia nomu Mestico mutau la vucca et lu visu; et
prindendu li soy armi, girau li retini, sì comu soli fari la rindina
vulandu <hora> izà hora illà. Da l'autra parti Eneas
andandu actornu gìa clamandu a cTurnu. Appressu vinni unu
lu quali havia nomu Mesapu et dirizau sua asta contra di
Turnu et livauli l'elmu da la testa.
Nentimancu Eneas currendu da l'una parti contra di li
inimichi et Turnu da l'autra parti currendu contra li soy
inimichi, a multi homini di li dui parti auchisiru et
cunsumaru. Di ki brevimenti li Latini non putendu regiri,
dediru li spalli et misirusi in fuga.
Allura Eneas, videndu fugiri li Latini, sì ordina di
andari a la chitati di lu re Latinu: a lu quali la divina
matri dedi [per divina] memoria a kisti cosi. Et andandu
Eneas cum la sua genti, irsiru li scali per li mura, autri
portanu focu cum fraski per ardiri li porti, et autri
auchidianu a li miseri Latini, li quali non havianu pututu
intrari a la chitati. Et intandu Eneas clamau cum sua alta
vuchi a lu re Latinu, protestandusi comu li avia ruptu li
$215$pacti, et di zo clamava a li dey per testimoni, poikì li
cunvinia essiri constrictu un'autra fiata di fari baptagla.
Undi, savendu zo, naxiu una grandi discordia intru li
pagurusi Latini: alcuni vulianu apriri li porti a li Truyani
et vulianu ki Eneas intrassi a la chitati; et alcuni dichianu
ki non sirria ben factu, però ki dubitavanu essiri taglati
et morti, ma prindianu li armi et andavanu a ssuccurriri
li mura [et] in tal modu comu soli fari lu pasturi ki cum
lu fumu cacha l'api et congregali in lu obscuru vaxellu:
ma killi dintru la chitati svariavanu per loru murmuru
et non sapianu ki vuliri fari.
Et supra zo kista autra fortuna avinni a li Latini, ki
commossi a tucta la chitati a maiur pagura, zoè ki la regina
Amata, videndu ad Eneas appressu la chitati et ki vulia
mectiri focu a li porti, crictisi ki Turnu fussi statu mortu
et li skeri di li Latini fussiru pirduti. Et canuxendu ki
ipsa fu causa di tantu mali, misi la corda ad unu travu
di lo palazu et impisisi per la gula. La qual cosa savendu
li donni latini cum alti vuchi plangianu amaramenti:
eciamdeu sua figla Lavina cum soy mani propi si
squarchava li soy blundi capilli et li risplandenti maxilli tucti
graffignava. Undi brevimenti la dulurusa fama di la morti
di la regina per tucta la chitati si manifestau. Similimenti
lu re Latinu, savendu di la morti di la mugleri, plangendu
amaramenti squarchau li vistimenti et maraviglausi di li
facti di la mugleri et di la ruina di la chitati: et blasfemava
multu ka zo era accadutu per sua propia culpa, però ki da
primu non volci richipiri per genniru ad Eneas.
$216$Ma ià perzò Turnu non mancava ki ferventimenti non
cumbaptissi, ki sicutassi li Truyani a morti. Sikì, standu
Turnu da fora et audendu li gridati, li quali fachianu intra
la chitati di la morti di la regina, incumenza a diri:
«Oy me, perkì si turbanu li mura di la chitati cum
tantu plantu?».
Et essendu fermu a la baptagla, la surrella minatrichi
di lu carru in pirsuna di Mestico, sì li dissi:
«O Turnu, pinsimu di sicutari li Truyani, poy ki la
victoria ni si manifesta; et benkì Eneas havi cursu inver
la chitati pirsicutandu li Latini, &Ctamen&c illì chi sunnu ben
pirsuni ki difindiranu la chitati. Nui cum crudili mani
pinsimu dari morti a li Truyani».
Allura li rispusi Turnu et dissi:
«O surrella, ingannimi tu? Si tu divina cosa mandata
da deu di lu chelu a sustiniri tanti travagli et a vidiri la
morti di lu tou fratellu Turnu? Ki su eu? Do, quali fortuna
mi prumecti saluti? Eu vidi dananti li mey occhi lu grandi
Muranu, lu quali tu canuxisti: et cum sua vuchi mi chamau
et mucicava la terra cum la bucca, lu quali, comu tu say,
mi fu plui caru di li autri; et poy ki mi happi in tal modu
clamatu, cadiu in terra dichendu:
«Kista terra vidirà Turnu fugenti - . Et a vui, dey
infernali, pregu ki mi siati boni, kì supra tuctu kistu la
vuluntati divina mi esti contraria et eu diiu schindiri a vui
cum l'anima maculata».
Appena havia zo dictu Turnu, et eccu viniri hunu ki
avia nomu Sages, cum sou cavallu scumanti, firutu a la fachi,
et chamau a cTurnu dichendu:
«O Turnu, hogi esti in ti ultima saluti, hayi
misericordia di li toy».
$217$Et Eneas, da l'autra parti, gìa smaniandu sucta li armi
a putiri mectiri [in] fini a la baptagla. Undi lu re Latinu,
videndu lu partitu, dubitava quali vulissi clamari per
genniru, oy a cTurnu oy ad Eneas. Et poy pinsandu ki la
sua dulci mugleri, la regina Amata, si avia auchisu di sua
manu propia, et videndu ki Eneas cum li soy Truyani vinia
cum lu focu ad ardiri li porti di la chitati, non sapia ki
vulir fari.
Da l'autra parti Turnu virgugnandusi ki per sì kistu
casu era vinutu, dulurusamenti misi a pplangiri; et pinsandu
in lu amuri, di lu quali ipsu era firutu intru lu cori,
sguardava la chitati; et videndu lu focu ki si&·nchi mictia, dissi
a la surrella:
«Partimuni et andamu undi deu et la dura fortuna ni
chama».
Et zo dictu, ixeru per intru li inimichi; et cussì
scurrendu abandunau la trista surrella in mezu li lanzi et ruppi
per mezu li skeri, comu solinu fari li grandi petri quandu
si dirrupanu di li alti munti, scurrendu in mezu li boski.
Et cussì andandu, Turnu pervinni fina a li mura di la
chitati et illocu truvau la terra rimullata da lu sangui di
li homini morti; et intandu tucti killi ki eranu in mezu si
parteru et dediru spaciu ad Eneas.
Undi killi ki eranu a li mura et killi ki avianu intratu
a la chitati abandunaru li mura. Et audendu lu nomu di
$218$Turnu, tucti ixeru da la chitati et da capu veninu a la
baptagla contra li Truyani. Allura fu incumminzata la
baptagla multu aspra et forti et dura, cum loru scuti et
risunanti ferri. Et cussì cumbaptendu, sì si vainu ad
ascuntrari Turnu cu Eneas, sì comu dui ferochi tauri, et
fortimenti si vainu a culpiyari et a dari multi firiti intru di
loru. Et intandu deu Iuppiter standu in chelu cum soy
manu tinia la bilanza equali.
Allura Turnu, livandu la spata in altu, firiu ad Eneas
supra l'elmu sì fortimenti ki la spata si fichi dui pezi. Et
zo videndu Turnu, ki di sua spata si fichiru due pecii, misi
a fugiri et abandunau lu campu. Ma Eneas, videndu ki
Turnu fugia, lassandu omni autra cura, li vay fortimenti
sicutandu, comu soli fari lu cani a lu chervu.
Undi Turnu fugendu et Eneas sicutandu, pervinniru ad
unu locu, in lu quali unu deu ki avia nomu Faunu era
statu consacratu: et illocu era una oliva, la quali li Truyani
havianu xippatu, azò ki putissiru in aperta baptagla
discurriri; et eciamdeu ki, poy ki ipsi scapparu da li periculi di
lu mari, vinniru in killu locu et fichiru sacrificiu a li dey.
Et in killu locu la lanza di Eneas era rumasa ficcata
in terra. Sikì Turnu, vinendu illocu, volzi prindiri la lanza
per firiri ad Eneas, et non la pocti xippari. Et zo videndu,
per pagura smimuriatu, incummenza a gridari dichendu:
«O Faunu, hagy misericordia di mi, ka eu aduray
$219$sempri devotamenti a cti et li toy autari. Eu ti pregu, teni lu
ferru di la lanza strictu in la bona terra, azò ki di la manu
di Eneas non si poza xippari».
Et ià Turnu non dissi kisti paroli invanu, ka Eneas,
vinendu illocu et sfurzandusi xipparila, et in nullu modu
la pocti. Et intandu Iuturna, mutata un'autra fiata in
persuna di Metisco, vinni presenti dananti lu sou fratellu et
misili in manu una spata multu valenti et bella.
Ma dea Venus, zo videndu, et disdignata di zo ki avia
factu Iuturna, vinni et xippau killa lanza et dedila ad
Eneas. Et cussì si apparichau a la baptagla da capu.
Allura lu re omnipotenti di lu chelu, parlandu a Iuno,
sì li dissi:
«O mugleri mia, ki fini sirrà? Et comu resti ormai? Tu
say ki Eneas divi essiri purtatu a li stilli in lu altu chelu.
Rumaniti adunca da lu 'n tuctu di prigari ormay per Turnu,
ka non si cunveni ki lu divinu corpu si diya immaculari
di mortali feriti».
Et intandu Iuno cum baxu visu rispusi et dissi:
«Inperzò ki la tua voluntati non mi era manifesta,
però eu non abandunava a Turnu nì a li terri soy. Ma hora
lu abandunu, però ki tu conchedi ki cussì sia et ki ipsu
moira in la baptagla. Ma eu ti pregu ki tu ni cunchedi una
gracia: ki, quandu la pachi et li matrimoni si firmiranu,
ki non ti plaza vuliri ki si diya mutari lu nomu di li
Latini, zoè ki non si claminu Truyani, nin ki non mutinu
vistitura nin parola, ma sia sempri Italya, et sempri si dica
$220$lu re Albanu et ki Italia sia sempri potenti di la romana
virtuti».
Allura deu Iuppiter surridendu li rispusi:
«Hora si manifesta ki tu sey surrella di Iuppiter et
sequenti skecta di Saturnu. Ma allegrati, kì eu ti cunchedu
tuctu killu ki tu dimandi. Et plachini ki li Truyani
habitinu miscati cum li Latini et iungirò insembla loru custumi
et rayuni.
Eciamdeu dixindirà la generacioni latina miscata cum
lu sangui truyanu, et livirassi supra di li autri homini et
vidiraila avanzari per pietati di li dey».
Et zo dictu, Iuno cunsintiu a li paroli di Iuppiter et
alligrata sua menti si constrinsi et non parlau plui, ma
abandunau li nivuli et muntausindi in chelu. Incontinenti deu
Iuppiter mandau una furia a Iuturna, la quali avia nomu
Megera; et cum dui autri andau a lu lectu di Iuturna in la
obscura et turbida nocti. Et in similitudini di serpenti in
tal modu invasaru a la dicta Iuturna, ki primamenti si misi
manu a li capilli et strazausili tucti, et sgraffignandusi la
fachi cum li ungy et baptendusi lu pectu cum li pugna, dichia:
«A cutali maravigla non pozu eu contragiri. Ià
abandunay li skeri. Perkì mi skifa la morti? Or putissi eu finiri,
ki tanti duluri non vidissi!».
$221$Et zo dictu, si ammuchau a l'altu flumi.
Ma intratantu Eneas, standu incontra di Turnu et
grullandu la lanza, dissi:
«Ki dimuranza è kista? O Turnu, ki pensi? Si tu poy
fari alcuna cosa cum l'animu oy cum l'armi oy cum l'arti,
or la dimustra».
Allura Turnu, grullandu la testa, dissi:
«Li toy paroli ià non mi spaventanu, ma li dey et
lu inimicu Iuppiter è killu ki mi spaventa».
Et zo dictu prisi Turnu una petra, la quali fachia
terminu ad unu campu, et era sì grandi ki appena #.XII.@ homini
di killi ki ora naxinu supra la terra l'avissiru pututu auzari
nè purtari. Et gictaula valentimenti contra di Eneas et
dedili unu forti colpu per lu scutu; et da l'autra parti pinsau
truvari via per la quali si&·ndi putissi andari. Ma la crudili
dea li nigau lu partimentu.
Et intandu Eneas apparandu lu colpu di la petra cum
so scutu, la mandau via non li fachendu nixun dapnu nè
nuchimentu. Et adirizandu la lanza contra di Turnu, li dedi
sì factu corpu ki da l'una parti all'autra li passau lu
pictinali. Di ki Turnu incontinenti cadiu quasi mortu in terra.
Allura lu plantu fu grandissimu di li Latini et quasi tucti
comunimenti fachianu grandissimi lamenti di la morti di
Turnu.
Et intantu Turnu porsi humilimenti li ochi et la manu
dextra ad Eneas et sì li dissi:
«Eu haiu miritatu di aviri zo ki eu ho, et non meritu
haviri zo ki eu ti pregu. Viru è ki eu non ti pregu ki tu
$222$mi pirduni la vita, ma usa la tua fortuna comu ti plachi.
Nentimancu si alcuna cura di lu patri poti essiri in ti, eu
ti pregu ki, si fu tali a cti tou patri Ankises, ki tu agi
misericordia di la vichicza di meu patri Daunu, lu quali è da
longa di kista chitati, ki ti plaza dari lu meu corpu a li
mey; et Lavina si' tua mugleri et rumagnanu ormay li
nostri odii».
Allura Eneas, audendu li paroli di Turnu, ià si havia
mossu a pietati. Et tirandu la manu a ssì, girau li occhi
et turnausindi arretu. Et poy, sguardandu per la manu
diricta, la quali Turnu havia auzatu, et ricanuxiu li
risplandenti armi di Pallas, li quali Turnu per sou disastru intandu
vistia. Et allura Eneas si ricurdau di Pallas et turnandu dissi:
«O Pallas, kista firita ti sacrifiku: et prindi vindicta
di lu sceleratu sangui».
Et zo dictu, misi [in] manu a la spata et daili per lu
pectu in tal modu ki, rizandu li menbri, la disdignata vita
cum plantu fugi a l'umbri.
%[GIUNTA DI DITTI]
$223$Kisti sunu aliquanti paroli, li quali si trovanu ad unu
libru ki fichi unu poeta, lu quali avia nomu Nikide, tractandu
di li facti di Eneas, li quali secutano kista istoria di Virgiliu.
Et dichi ipsu ki, mortu Turnu in killu modu ki è ià
dictu, li soy amichi dulenti et curruchati si parteru:
eciamdeu multi autri, li quali per la sua grandi potencia
et prudiza lu amavanu et per sou amuri eranu vinuti in
kista baptagla, tucti si parteru multi dulurusi et sconsolati.
Nentimancu lu re Latinu, lu quali fu multu dulenti di
$224$sua misavintura, poy mortu Turnu si&·ndi andau ad Eneas,
accumpagnatu di sua genti, et dunauli sua figla Lavina per
mugleri cum tuctu lu sou riami, salvu ki non avissi la
signuria mentri lu re Latinu murissi.
Et cussì Eneas lu richippi cum grandi alligrizi et fu
facta la pachi cum killi li quali eranu incontra.
Incontinenti tucti li Truyani et tucti li Latini
<s'insimblaru> per loru corpi <ardiri> et fichiru multi matrimoni
insembla. Intratantu la regina Camilla fu rimandata in sua
terra, et la regina Amata fu honoratamenti suctirrata, et
cussì parsi ki cissassi lu duluri per la chitati.
Ma Eneas, lu quali plui di #.VII.@ anni havia suffertu
tanti peni, li quali eranu ià passati da quandu si partiu da
Troya, parsi ki si ripusassi, kì a dir lu viru #.X.@ anni
cumbaptiu continuatamenti ananti ki prindissi Lavina per mugleri.
Et appressu di kisti cosi non dimurau troppu tempu
$225$ki lu re Latinu fu mortu. Et allura Eneas tinni tuctu lu
regnu cum gran guerra e baptagla, però ki Mesenciu, lu
quali tinia in killu tempu lu regnu di Sichilia, li fichi multa
guerra. Et cussì Eneas non lu pocti vinchiri, perkì la morti
li fu troppu proximana, ka non vippi si non #.III.@ anni poy
ki appi Lavina pper mugleri.
Ma poy la morti di Eneas, Ascaniu sì cumbaptiu cum
Mesenciu, pirsuna per pirsuna, et auchisilu in campu. Et
era intandu iuvini di prima barba, et cussì fu signuri liberu
et misi tuctu lu regnu in pachi.
Si <kì> kistu Nikide, in tucti li autri cosi li quali dichi
di Eneas, si accorda cum lu excellenti poeta Virgiliu
supradictu.