@@NT %t. $3$LA CONQUESTA DI SICHILIA FATTA PER LI NORMANDI %[PROLAGU] #Ad laudem omnipotentis Dei et utilitatem legentium ego, frater@ Simon de Lentino, #Regis Friderici Confessor, Magister Cappellanus Regiae Cappellae,@ standu in Chifalù, anno Domini #MCCCLVIII@, in la Quatragesima, mi misi in cori incominczari la &"Conquesta di Sichilia fatta per li Normandi&", la quali era in gramatica obscura et grossa et mali si potia intendiri. Secundu lu meu pocu sapiri la volsi translatari in nostra lingua vulgari, sulamenti quantu tocca et apparteni a li fatti di Sichilia, lassandu la conquesta di li altri parti di fora di Sichilia. %CAPITULU I $4$CAPITULU #I@ Di undi foru quisti Normandi, li quali conquestaru Sichilia Carissimi, Normandia est una patria, oy una regioni, in li paysi di Franza, versu la tramontana, inpressu la insula di Ingliterra. Ca North, chi secundu lingua anglica voli tantu diri, in nostra lingua, paysi aquilonari - aquilonia è in tramontana -, chi quisti Normandi appellavanu loru paysi, da undi ipsi issiru, czo è Normandia, illi foru chiamati Normandi; ka vinniru di paysi aquilonari, lu quali è dittu North, quasi Nor&[th&]mandi. In quilli paysi chi fu unu grandi gintilomu, a lu quali, per li soy anticessuri, li vinni per hereditati una villa, chi havia nomu Altavilla. Et non fu ditta quista terra Altavilla sulamenti perchì era in unu munti posita et assittata, ma per presagi di fortuna et di li cosi futuri: chì divia esseri ditta Altavilla per grandi et alti homini chi divia aviri la signoria di quista villa. Or quistu gintilomu, signuri di quista Altavilla, era $5$cavaleri et havia nomu Tranchida; lu quali prisi una donna nobili per sua mugleri, chi avia nomu Gigligaycia. Di la quali donna avendu chincu figloli masculi, et lu primu havia nomu Guillelmu Brachia-di-ferru, lu secundu fu dittu Drachoni, lu terczu fu chamatu Hunfredu, lu quartu fu appellatu Gaufredu et lu quintu appi nomu Serloni. Et morta quista donna, matri di quisti chincu nobili iuvini, lu loru patri, czo è lu cavaleri, pensandu non vuliri viviri in peccatu di fornicacioni, prisi una donna per sua mugleri, la quali havia nomu Fri&[n&]sendis, non minu nobili di sangu et di costumi di la prima. Et di quista donna, secunda mugleri, misser Tranchida si ndi generau et fichi septi figloli masculi, belli et honorati et valenti, comu li primi di l'autra. Lu primu si chamau Robertus Guiscardus et quistu fu poy duca et princhipi di Pugla et di Calabria et fu homu di grandi consiglu et di grandi ingeniu et di liberalitati et audacia; lu secundu si chamau Malgerius, lu terczu Guillelmus, lu quartu Alveredus, lu quintu Ubertus, lu sextu Tancredus et lu septimu Rogerius, lu quali fu lu plui pichulu et aquistau Sichilia et fu signuri et conti di $6$Sichilia. Quista donna amava li soy figloli comu li soy figlastri, chì non si putia canuxiri cui li era figlolu et cui li era figlastru; et per quistu lu maritu si l'amava plui et teniala plui cara. Or quisti dudichi frati di parti di patri, crixendu grandi et usandu li armi et la arti di milicia, cavalcandu et exercitandusi, foru fatti tutti valenti iuvini. Et videndu quisti iuvini chi loru patri ià era vitranu et propinquu a la morti per via di la natura et la subcessioni era pocu - chì quilla Altavilla pocu cosa era a partirila in dudichi parti -, illi appiru consiglu infra di loru et deliberacioni chi, mentri sunu iuvini et valenti, illi gìssiru per lu mundu aquistandu terri per potiri viviri honoratamenti, comu li convenia. Et di comuni voluntati et di licencia di loru patri illi si parteru di Normandia et vinniru in Pugla. %CAPITULU II $7$CAPITULU #II@ Di la condicioni et di lu statu di lu conti Rogeri, lu quali conquistau Sichilia Rugeri, lu quali era lu minuri frati di li dudichi, era iuvini bellissimu et grandi di persuna, facundu in lingua et saviu et calidu in consiglu, providu in tutti cosi chi si havianu a ffari, iocundu et affabili, forti et valenti in operi di milicia, et fu multu liberali. Et vinendu in Pugla fu gauiusamenti rechiputu. In quillu tempu era grandi guerra intra Capuani et Salernitani. Et quisti Normandi si amiscaru cum lu Princhipi di li Capuani, fachendu per illu multi fatti di armi; et non di consequitandu nulla utilitati, si parteru di quillu et amiscarusi cum lu Princhipi di Salernu, di lu quali foru graciusamenti rechiputi, maxime chi eranu partuti di lu so inimicu capitali. %CAPITULU III $8$CAPITULU #III@ Comu quisti Normandi invaderu Sichilia minati per Maniachi, princhipi di lu Inperaturi Maniachi, grecu di nacioni, princhipi et vicariu per parti di lu Inperaturi di Costantinopoli, fu mandatu a vidiri zo chi si fachia in Pugla et in Calabria. Volendu aquistari Sichilia per sua voluntati, congregava agenti soldata per andari in Sichilia; et mandau comandandu a lu Princhipi di Salernu, per parti di lu Inperaturi, comu ad amicu di lu Imperiu, chi li mandi agenti in sforczu et aiutu, a zo chi pocza vinchiri li innimichi di lu Inperiu, promittendu a quilli di remunerarili et darili bonu guadagnu. Lu pridittu Princhipi di Salernu, volendusi honestamenti livari di adossu quista genti normandina, fichili chamari et expossi et dissili comu lu vicariu di lu Imperaturi sì lu requersi di genti, promittenduli darili grandi premiu et remuneracioni. Quisti Normandi, audendu li grandi promissioni chi si fachianu per parti di Maniachi et per voluntati et comandamentu di lu Princhipi di Salernu, prindendu li cosi necessarii, $9$armi et cavalli, si parteru et andaru a Maniachi. Et Maniachi, videndu quista genti, fu multu allegru et richippili multu beni et apparichau unu naviliu cum multa genti et grossu exercitu et passau cum quista genti in Sichilia, et foru dananti Messina. Et nota chi Missina intandu sì era habitata di Grechi. Et quilli Grechi chi eranu in Missina, ixendu armati et combattendu cum li Grechi, li quali eranu cum Maniachi et ex parte adversa, sì li vinchianuli et li Missinisi eranu vitturiusi. Ma li Missinisi grechi, non experti di la potencia di li Normandi, pruntamenti ixeru a ccombattiri cum illi. Et videndusi multu stringiri et multu afrigiri di li Normandi, canuxeru chi eranu novelli genti et plui valenti di illi et incominzaru a darili li spalli et fugiri. Et li Normandi sequitandu a li Missinisi et [li Missinisi] sempri fugendu, a li ultimi, chi fugianu a la chitati, illi intraru insembli cum illi a la chitati di Missina; et fu prisa Missina. Et Maniachi, videndu chi per li Normandi fu prisa la chitati di Missina, incominzau ad hunurarili et reputarili a $10$li Normandi et parciarili danduli duni et promissioni, promittenduli farili cavaleri et grandi homini, conquistandu li altri parti di Sichilia. Poi partendusi quistu exercitu di Missina et andandu conquistandu, pervinniru fina a sSaragusa. Nota chi in Saragusa eranu Grechi et erachi unu signuri chi havia nomu Archadius. Et quistu Princhipi issiu cum soi genti et feria et auchidia multi di parti di Maniachi. Et videndu zo, Guillelmu, primugenitu di Tranchida, primu frati di quisti Normandi, lu quali si chamava Guillelmu Brachia-di-ferru, fu fortimenti indignatu et cavalcauli adossu cum grandi impetu contra quistu Archadiu et dedili unu colpu cum la sua lancza et gettaulu in terra et auchisilu. Et, quo facto, lu dittu Guillelmu fu multu reputatu ut grandi et valenti homu da li Sichiliani et da li Grechi. %CAPITULU IV CAPITULU #IV@ Comu si discurdaru et parterusi li Normandi di Maniachi In quilli iorni foru congregati sissanta milia Sichiliani contra Maniachi et li Normandi, in lu paysi di Trayna, per $11$combattiri contra illi. Et videndu zo, Guillelmu, primu frati di li Normandi, a zo chi fussi consideratu comu cavaleri valenti, illu cum la sua genti sulamenti, czo è cum li soy frati, andau innanti et combattiu cum quilli sissanta milia Sichiliani; et auchidendundi multi et altri fugendu, illu appi la vittoria, innanti chi li Grechi di la compagna di Maniachi pervenissiru a lu locu di la battagla. Et li Normandi sequitandu li Sichiliani, li Grechi di Maniachi intisiru a la roba et tutta la preda et la robba di lu campu, undi fu fatta la sconfitta, si prisiru et parterusila et non indi reservaru nenti a li Normandi, chi havianu havutu la vittoria et sequitavanu li innimichi. Et retornandu li Normandi et audendu czo chi havianu fattu li Grechi, reputandusilu a grandi iniuria chi tutta la preda si havianu prisu et illi non indi havianu parti, mandaru unu missagiu a Maniachi, lu quali havia nomu Arduynu, chi era italianu et sapia beni lu grechiscu, et mandaruli a diri si la preda fu prisa et divìsisi intra di loru deliberatamenti, oy sencza provisioni, et per chi illi non indi divianu haviri parti. $12$Audendu zo Maniachi fu indignatu et parsili chi quisti volissiru contradichiri a la sua potestati, chì multu presummianu chi illu non putissi di la spogla et di la preda fari a sua voluntati. Comandau Maniachi chi quistu missagiu di li Normandi fussi frustatu per tuttu lu exercitu in virgogna di quilli chi lu mandaru. Et retornandu Arduynu frustatu, nunciau a li Normandi la virgogna chi illu havia rechiputu. Et li Normandi turbati volsiru andari, manu armata, contra li Grechi a viniarisi quista iniuria. Ma Arduynu per bellu modu li consiglau chi non si muvissiru a ffari nulla novitati, fina in tantu chi poczamu ixiri di l'isula; et dissi cussì; «Lu nutaru di Maniachi è meu amicu. Eu mi livirò li robbi mey et vistirommi li belli mey vestimenti et mostrirò chi non sia stata nulla turbacioni et impetrirò littera et licencia di passari lu Faru di Missina, per andari in Calabria. Eccu chi poi vui farriti zo chi parrà a vuy». Et cussì fu fattu. Andau Arduynu et inpetrau littera chi putissi passari per grandi negocii loru. Et concessa, di $13$notti si parteru et senza nullu periculu passaru lu Faru di Missina et foru in Calabria, non pensandu Maniachi zo chi li potia intraviniri, ma cum li soy amichi si ndi ridia. Passandu quisti in Calabria, incominczaru a distrudiri et guastari tutti li beni di li Grechi, prendendu preda et guastandu di Calabria per fina in Pugla. Et illi appiru loru consiglu et deliberaru in omni modu di prindiri Sichilia et Calabria et tenirisila per loru. %CAPITULU V CAPITULU #V@ Chi fichiru li Normandi, poy chi foru in Pugla, et comu habitaru Malfi Da poi chi li Normandi deliberaru conquistari Sichilia, et illi pinsaru di haviri inanti unu castellu, oy fortulicza, dundi si potissiru rechipiri et defendiri, quandu fussi bisognu; et andaru et construxeru et edificaru Malfi, czo è la terra et lu castellu, et illocu si richippiru. Et foru li loru genti tutti, in universu, chincuchentu. Li Grechi, chi eranu in Pugla et in Calabria, audendu chi quisti Normandi si havianu receptatu a Malfi - ca beni si chamau Malfi, a meu pariri, quasi &"mal fa&", seu &"ad $14$mali fari contra li Grechi&" -, et illì foru congregati multi genti per fina a sessanta milia Grechi, per cachari quisti Normandi di loru paisi, oy auchidirili. Et ananti chi illi andassiru contra li Normandi, li Grechi mandaru unu legatu, chi illi di dui cosi elegissiru l'una: oy illi si partissiru di loru paysi di in tuttu, cum bona pachi, oy illi si apparichassiru di combattiri in campu lu iornu sequenti. Vinni quistu missaiu cum quista legacioni a ccavallu ad unu bellissimu et bonu cavallu et nunciau quista missagiaria. Poi chi quillu havia nunciatu sua inbaxata, livausi unu Normandu, chi havia nomu Ugu Tudibriserni, et prindiu a tucari quistu cavallu di kistu missagiu et alcza la manu et dedi cussì grandi pugnu in la testa di quillu cavallu, ki in unu colpu lu gittau in terra per mortu; et zo fichi quistu Ugu, a zo chi quistu missagiu nunciassi a li soy grechi compagnuni di quanta potencia su li Normandi, a czo chi fussiru territi, zo audendu. Et incontinenti li altri Normandi cursiru et prisiru quillu missagiu, chi era in terra quasi mortu di la pagura, et livarulu di terra confortandulu; et lu cavallu so mortu lu $15$traxinaru ad unu dirrupu et dirruparulu. Et a quillu missagiu, confortatu, li dediru unu altru cavallu meglu de quillu, et remandarulu a li Grechi, chi li nunciassi comu li Normandi su apparichati di combattiri incontinenti. Et returnandu quillu missagiu et nunciandu lu casu chi li era intravenutu di lu so cavallu et di ssì, li Grechi appiru grandi pagura et maraviglarusi di tali pugnu terribili; et li princhipali di lu exercitu non volsiru manifestari lu fattu et lu casu intra li genti, ne per aventura audissiru li altri et fussiru territi et fugissiru di lu campu. Eccu, beni matinu, li Normandi foru a ccavallu et foru adossu di li Grechi et combattianu fortimenti. A quista battagla non chi foru si non dui di li figli di Tranchida sulamenti, czo è Guillelmu primugenitu, Ferreabrachia, et Drago conti. Quisti dui fortissimi cavaleri animandu a li compagnuni, et illi fortimenti combattendu, una grandi parti di li Grechi si ndi prostraru in terra, feruti et morti; li altri li misiru in fuga, et sequitanduli et auchidenduli per fina ad unu flumi chi havia nomu Olivetu. Intrandu li $16$Grechi in lu flumi et non sapendu natari, in quillu flumi si annigaru et foru morti. Poy, di llà a pocu tempu, Guillelmu, primugenitu frati di Normandi chi si chamau Brachiaferrea, chi era valentissimu, appi una gravi infirmitati et fu mortu. Et Drago, lu secundugenitu di la prima mugleri, suchessi et prisi la signuria di tutta la Pugla. Quistu Drago fichi a l'autru soy frati terzu, chi havia nomu Hunfredu, Conti di Ravella, et a Rubertu, quartu frati, sì lu misi a stari et esseri conti in Calabria et dedili in la valli di Crati unu castellu, chi si chamava Scrila, per debellari et prindiri la terra di Cusencza et quilli chi eranu ancora rebelli in Calabria. Nota hic ki li Lombardi, li quali foru ditti Longubardi per la longa barba chi havianu, foru Puglisi et di la Pugla issiru generacioni perfidi. Et misirusi in cori, unu iornu, cum silenciu privatamenti, di auchidiri tutti li Normandi et determinaru lu iornu quandu si devia fari quistu mali operari. Lu conti Drago, standu in unu castellu chi havia nomu Montoliu, una matina, comu era accostumatu, si ndi andau a la ecclesia, per fari soy oracioni. Et intrandu intra, darretu di la porta di la ecclesia si stava in ascusu unu homu valenti, lu quali havia nomu Rissu et era compari et amicu di kistu conti Drago. Et intrandu lu conti Drago, illu Rissu $17$misi manu a la spata et dedili in testa et appilu mortu. Et li altri Normandi, zo videndu, tutti fugeru, et per modu di tradimentu non sulamenti quistu Drago fu auchisu, ma ancora multi altri Normandi per diversi parti di la Pugla. Hunfredu, frati di lu conti Drago, Conti di Ravella, audendu chi so frati era auchisu, andau et prisi tutti li castelli di so frati per sì; et tutti li Normandi, chi eranu scampati di lu tradimentu di li Longubardi in Pugla, si prisi a ssì, et misisi in cori diviniari la morti di soy frati, et andau cum soy genti et assiiau quillu castellu, in lu quali so frati fu auchisu, et ultimamenti sì lu prisi. Et a quillu Rissu, chi li havia auchisu ad soy frati, cum li soy compagnuni a quilli beni li tormentau di diversi tormenti, et illu li auchisi. Et fu mitigata la sua ira et li doluri soy, chi havia di la morti di so frati, prindendu vinditta di li michidari soy innimichi. %CAPITULU VI $18$CAPITULU #VI@ Comu li Normandi prisiru lu Papa et comu lu Papa li concessi la conquesta di Calabria et di Sichilia Li Puglisi, non saciati di tanti tradimenti chi havianu fattu, di capu mandaru occultamenti missagi a lu Papa di Ruma, significanduli comu la Pugla si apparteni a la Ecclesia di Ruma et li soy predecessuri per raxuni la happiru et possiderula; chi li plaza di veniri ipsu, in persuna, cum grandi exercitu et prindirisila comu sua cosa; et chi li Normandi sunnu romasi pocu et sunnu sencza armi et di levi li porria haviri. Lu Papa, per beni chi fussi prudenti, tamen, per ambicioni di haviri novi possessioni, cum genti chi appi di lu Imperaturi di Alamania et cum lu aiutu di li Puglisi, oy di li Longubardi, si partiu di Ruma et vinni in Pugla. Et lu conti Hunfredu si misi in cori ananti muriri cum honuri, ca viviri cum virgogna in quistu mundu. Congregatu lu so exercitu di li Normandi, et va adossu di lu Papa; et fortimenti combattendu, comu era costumatu, li Longobardi si misiru in fuga et li Alamanni, czo è li Tudischi, lassaru in $19$campu. Et insembli combattendu li Normandi cum li Tudischi, li Normandi appiru la vittoria et quasi tutti li Tudischi foru auchisi in campu. Lu Papa si misi in fuga et fugendu intrau in la chitati di Capitanata. Et li Normandi sequendu lu Papa, manu armata, assigiaru la chitati cum multi ingenii et multi terruri et aminazi contra li habitaturi, chì li diianu dari lu Papa. Li nomini perfidi di la chitati, territi di grandi amminaczi di li Normandi, per beni chi lu Papa li promettissi grandi statu et honuri et dinari, a czo chi illi lu difendissiru, illi lu cacharu di fora per la porta di la chitati, et incappau in li manu di li Normandi. Li Normandi, havendu lu Papa, lu rechìppiru cum grandi devocioni et honuri, per reverencia di la Santa Ecclesia Romana; gittandusili a li pedi, dimandaru perdonancza et la benedicioni santa, offerendusi di accompagnarilu umilimenti per fini a la sua genti et a lu so exercitu. Et videndu lu Papa tanta humilitati et benivolencia, omni offisa li perdonau et dedili la sua benedicioni et conchessili tutti li terri chi havianu prisi et chi ancora putissiru prindiri, specialimenti in Calabria et Sichilia, li quali appartinianu per $20$hereditati di Sanctu Petru: ad illi et a loru heredi quistu Papa graciusamenti chi li conchessi. Quistu conti Hunfredu, cum sua genti, sì accompagnau a quistu Papa cum grandi honuri per fini a Ruma et poy, cum la licentia sua, si ndi tornau in Pugla et trovau tutta la Pugla obedienti a tuttu lu so vuliri, la quali si tinni longu tempu in tanta pachi, cum bona signuria, chi may non chi apparsi nulla larruni, nè predaturi, chi ausassi contradichiri a li soi commandamenti. Quistu Hunfredu fichi dui soi frati conti; videlicet a Malgeri conti di Capitanata, et a Guillelmu in lu Principatu; et poy, mortu chi fu Malgeri, tuttu lu so contatu conchessi a Guillelmu. Et si fussi spiatu chi fu quistu Papa chi volsi combattiri cum li Normandi et fuy sconfittu et poy li conchessi la terra, respondeo chi eu, frati Simuni, vidi una concessioni fatta a lu conti Rogeri, chi aquistau la Sichilia et Calabria. Quistu Papa appi nomu Urbanu secundu et campau anni #XI@ in lu Papatu, secundu la Cronica Martiniana. Et in lu tempu di quillu fu arrecuperatu lu sepulcru di Cristu, et $21$li ossa di Santu Nicola foru translatati di la chitati di Mirrea, chi fu destrutta, in Barletta. Nota etiam chi in lu tempu di quillu Papa fu celebratu unu consiglu generali in Claramonti, dundi fu terminatu et ordinatu chi omni iornu si divissi diri universalimenti in tutta la Cristianitati lu officiu di la Virgini Maria et chi lu sabatu si fachissi sollemnimenti officii et missa in reverencia di la Virgini Maria. %CAPITULU VII CAPITULU #VII@ Comu lu conti Rogeri passau in Sichilia et vinni in Missina Annu di la Incarnacioni di Cristu #MLX@ Robertu Biscardu, primugenitu di la secunda mugleri di Tranchida normandu, ut prediximu, vinendu cum Rogeri, so frati, in Calabria, ad loru utilitati, per fina a rRigiu vinniru predandu et arrobandu ad omni homu. Et lassatu Rogeri in Calabria, Rubertu tornau in Pugla et si vernau in Pugla; et $22$congregandu grandi exercitu, ritornau in Calabria. Et cum so frati Rugeri, in lu tempu di li missuni, vinni a rRigiu cum la sua genti et assigiau a Rigiu. Li Rigitani si misiru a la difesa et li Normandi combattianu lu castellu et fachianu multu di la sua persuna, comu boni cavaleri. Rogeri, comu valenti cavaleri, sempri era lu primu in omni cosa. Eccu chi in Rigiu erachi unu grandi giganti et fachiasi gabbu di li Normandi et vilipendiali. Et Rugeri, zo audendu, prindi una lancza et valli adossu valentimenti et feriulu cussì forti chi lu gittau in terra per mortu. Quilli di lu castellu, videndu chi quistu cussì grandi giganti et forti fu auchisu, foru territi, chì vidianu multi ingenii per prindiri la chitati. Non si putendu plui difendiri, cum pattu si rinderu, specialimenti chi dui princhipi, chi signoriavanu, si ndi putissiru ixiri salvi et sicuri. Et zo fu fattu, et quilli isseru et andarusi in Schillachi et mìsirusi in lu castellu. Robertu prisi la chitati di Rigiu cum grandi leticia, chì fu conplitu lu so desideriu cum grandi gloria, et illu fu fattu Duca di Calabria. Riferendu gracia a rRogeri, so frati, et a li altri amichi, chi foru in so ayutu a prindiri a rRigiu $23$et a viniri a tantu honuri, fattu Duca, quistu Robertu mandau a Rogeri, so frati, cum lu exercitu so, per tutti li chitati et castelli, chi divissiru obediri a ssì, et ipsu stetti a rRigiu per sua recreacioni. Et Rogeri, cum lu exercitu so, cum grandi sapiencia et in brevi spaciu di tempu, ora cum terruri, ora cum promissioni, guadagnau undichi castelli, multi famusi in Calabria, et in tantu chi tutta Calabria appi, eceptu Schillachi. Lu quali Rogeri assiiandu, et videndu quilli duy princhipi, li quali eranu stati a rRigiu et cum patti, ut supra diximus, eranu yssuti et intrati in quistu castellu di Schillachi, chi bonamenti non si putianu difendiri in lu castellu, per unu castellu chi havia fattu Rogeri innanti la porta di Schillachi, la notti yssianu fora et intraru in navi et fugianu in Constantinopoli. Quilli di Schillachi, czo videndu, chamaru a rRogeri et fichiru pachi et dediruchi lu castellu, sì chi tutta Calabria sì dediru a Robertu et a rRogeri, so frati, et appirula liberamenti anno Domini #MLX@. Et si tu mi adimandi quandu Rogeri fu fattu Conti, respondeo chi in tutta quista conquesta eu, frati Simuni, non trovu quandu fussi fattu conti, si non di cza chi Robertu, so frati, fattu duca, fichi conti a rRugeri supra quilli $24$castelli chi prisi in Calabria, et specialimenti di Schillachi; chì da ora inanti esti chamatu Conti. Quistu excellentissimu iuvini, Conti di Calabria, Rogeri, standu a Rigiu cum so frati, duca Rubertu, audendu chi Sichilia era cussì incredula et cussì inpressu, chi non chi era si non pocu di mari in menzu, avidu di signoria, pensandu di aquistari dui utilitati, di anima et di corpu, revocandu li genti indulatri a lu cultu divinu et richipendu fruttu et utilitati di la rendita di la terra di Sichilia temporalimenti, omni modu deliberau in so animu di passari lu mari a la insula di Sichilia. Et passandu ipsu, cum sissanta cavaleri sulamenti, intra Silla et Caribdi cum navi, per vidiri, lu paisi et provari chi putissi fari, pervinniru inpressu di Missina. Nota chi Missina era chitati populata di Grechi et ditta Missina a messe, chì tutti li missuni, czo è tuttu lu granu di li missuni, chi si taglau in Sichilia per pagarisi a li Romani per tributu, si congregava in Missina, et però era chamata $25$Missina. In altra parti si legi chi fu ditta Missina a Messano rege, chi la edificau. Et videndu la genti di Missina, et sentendu li loru innimichi esseri venuti in loru terrenu, foru fortimenti turbati, et specialimenti chi li innimichi eranu cussì pocu. Et illi cum grandi inpetu ixeru di li porti di la chitati et secutavanu a li Normandi. Lu conti Rogeri simulau timiri et fugia per fina chi fussiru lontanu di la chitati, et atrahenduli a longu et illu si girau cum sua genti et firiu alcuni. Et illi incominczaru a fugiri, et illu a ssiquiri et firirili. Fina a la porta di la chitati li sequitau firenduli et auchidenduli, et prindendu li cavalli et la robba di quilli chi eranu auchisi et firuti, intraru in la navi et tornaru a Rigiu, a lu frati so. Poy lu duca Rubertu cum lu conti Rugeri sì andaru in Pugla a svernari illà. Et poi lu conti Rugeri, lassandu a lu duca Rubertu in Pugla, si ndi vinni a rRigiu, la prima simana ananti la Quatragesirna. Et standu a Rigiu, et eccu chi vinni ad ipsu unu grandi homu di Missina, chi havia nomu Bettumen, lu quali havia auchisu unu so cognatu, $26$maritu di la sua soru, lu quali havia nomu Bennecleri, in battagla, et in per zo si fugiu et vinnisindi a rRigiu a lu Conti Rugeri et dedili confortu et via comu, tostu andandu, putia haviri in brevi tempu Sichilia. Lu Conti di la vinuta di quistu fu multu letu et rechippilu honoratamenti. A so consiglu incontinenti si partiu cum #CLX@ cavaleri, vinendu cum ipsu dittu Bettumen, chi sapia la patria et li passi, et passau lu mari di Faru et pervinni ad unu locu chi havia nomu lu Furnu di Bisula. Et quistu Bettumen minandu lu Conti inveri Milaczu, lu Conti volendu di notti passari lu paisi, et illu ascuntrau unu grandi Sarachinu, multu nominatu et valenti, frati di quillu chi havia auchisu Bettumen. Et quistu audendu, lu iornu precedenti, chi lu conti $27$Rogeri, manu armata, havia passatu in Sichilia cum sua genti, et illu havia issitu di Missina per ascuntrari li innimichi et fari opera di armi per aquistari nomu. Lu Conti essendu sencza armi, eceptu chi havia unu scutu et una spata chinta, chì lu so scuteri purtava l'armi et era cum li altri romasu arreri, et illu andandu sulu dananti, di notti, guardava di omni parti si vidissi alcunu. Et livandu li ochi, et illu di longu, luchendu la luna, vidi quistu grandi Sarachinu armatu, et non aspittandu lu so armigeru, chi li portava l'arma, ne per aventura, tempu aspettandu, quillu Sarachinu fugissi, cum grandi impetu li va adossu et dalli unu grandi colpu di spata et spartiulu per menzu et fichindi dui parti. Et lu cavallu di quillu et la robba la dedi ad unu di soy cavaleri. Et poy, fattu iornu, passau per fina a Rametta et prisi multa preda; et poy vinni, inpressu lu Faru, ad unu locu chi havia nomu Carolli et illocu si pusau. Et lu indomani cavalcandu ad unu locu, chi havia nomu li Aqui Dulchi, tutta la preda, chi havia prisu, si la mandau a Rigiu cum li navi. Sentendu li Missinisi chi la preda si divia mandari in Calabria et chi li soy Normandi in parti havianu ià intratu $28$in li navi per passari, pensandu di andarili adossu et feriri per terra, cum cavaleri et piduni, et per mari, chì sapianu certamenti chi li Normandi non eranu experti in mari, ysseru cum grandi genti a pedi et a ccavallu per invadiri li Normandi et spacharisindi. Ma li Normandi, in però chi happiru ventu contrariu, nullu di li cavaleri si havia misu in navi. Et lu Conti videndu chi li Missinisi chi venianu adossu, et illu chamau a Serloni, so neputi, figlu chi fu di so frati, chi appi nomu Serloni, chi fu quintu di la prima mugleri di so patri, chi li fu frati per parti di patri et non di matri, et ordinau cum quistu Serloni chi si mittissi in lu inbuscamentu, et si li Missinisi si mittianu in fuga, chi illu ississi et fussi addossu di illi. Zo fattu, li Missinisi vinniru adossu di lu Conti, et illu valentimenti resistendu et firendu, et illi si misiru in fuga ad retornari a la chitati. Issiu Serloni di lu inbuscamentu, et foru adossu, et tanti indi auchisiru chi di tanta multitudini a pena indi potti campari et salvarisi unu. Et li Missinisi plangendu cum grandi plantu li loru morti, lu conti Rogeri, passandu per inpressu a la chitati, si $29$pusau ad unu locu chi havia nomu Sanctu Iacintu. Et lu indomani matinu ixiu cum sua genti ad combattiri Missina, la quali ià havia perduti li soi virtuti. Li Missinisi, quilla pocu chi eranu rimasi, si misiru a la difisa, et li homini et li fimmini si armaru et muntaru supra li turri et a li merguli di li mura di la chitati et combattianu per la defensioni di la vita loru. Et lu Conti dubitandu chi per quistu fattu non li fussi tutta la Sichilia concitata adossu, illu ritornau a li soi pavigluni et probau si putissiru passari a Rigiu, et trovau chi lu mari era fortimenti turbatu et era periculu di passari. Et livausi unu di lu so exercitu et dedi a lu Conti quistu consiglu: «Tutta quista preda, chi havimu prisu, damula a Santu Antoni di Rigiu per riparari la sua ecclesia, chi è distrutta; et illu per li soi meriti pregirà a Deu per nui et haviremu bonu ventu, oy lu mari bonaczatu, et porrimu sencza periculu passari a rRigiu». Et cussì fu fattu, et appiru per li meriti di Santu Antoni bonu ventu, et passaru salvi et securi. Et si tu fay questioni et dichi chi elimosina non si divi fari di li cosi di altrui, nè di rapina, chì dichi la Scriptura: $30$#«Qui immolar victimam ex rapina vel ex haereditate pauperis, quasi qui victimat filium in conspectu patris»@, respondi quistu actori di la Conquesta et dichi chi zo si intendi di la substantia di li poviri di Cristu, di li quali sì esti scriptu in lu Evangeliu : #«Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est Regnum coelorum»@. Ma prindiri di quilli poviri chi non su di lu Regnu, di quilli li quali non si confessanu a Deu, nè cum la bucca, nè cum li operi, czo chi si ndi prindi di loru si pò beni offeriri a Deu. Ego autem, frater Simon, respondeo aliter: cui dà elemosina di la substantia di li poveri si pò intendiri in duy modi: oy quillu poviru esti fidili, catholicu bonu, et in quistu modu non si divi prindiri, oy rapiri, la substancia di lu poviru per dari a Deu - di quistu parla la Scriptura - ; oy lu poviru si esti infidili et innimicu di Deu, comu eranu quisti di Missina intandu, et in quistu modu si esti licitu prindiri lu loru, comu di iniusti et ingrati possessuri, et darilu a Deu, oy per Deu. %CAPITULU VIII $31$CAPITULU #VIII@ Comu fu prisa la chitati di Missina Lu conti Rugeri, passandu in Calabria, per tuttu lu misi di martiu et di aprili occupatu a li fatti di Calabria, illu ordinau navi et altri genti per passari in Sichilia cum grandi exercitu. Et intrandu lu misi di mayu, et lu duca Robertu, so frati, Duca di Pugla, sì vinni a Rigiu cum grandi exercitu per terra, et per mari fichi viniri multi navi et galei. Intandu era in Sichilia unu admiraglu, signuri di Sichilia, chi havia nomu Belcamet, sarrachinu, et audendu che per mari vinia naviglu contra Sichilia, fichi acunczari cokli et mandau cumandandu chi tutti li navi et galeri chi fussiru in Palermu chi divissiru veniri a lu Faru di Missina per impachari lu transitu di li navi ki vinianu di li Normandi di Pugla et di Calabria inver Missina. Et congrigatu chi fu lu stollu per mari per chistu armiraglu sarrachinu in Missina, lu stollu di li Normandi timiu di passari, kì non eranu tanti quanti killi di Sichilia, nì cussì forti. Lu Duca et lu Conti dubitandu di passari in Sichilia, illi appiru loru consiglu ki divianu fari, et fu deliberatu ki $32$divissiru haviri ricursu a Deu et ki si divissiru confissari a li previti et richipiri penitentia et comunicarisi; chì scriptum est : #«In omnibus negotiis tuis Deum initiatorem tibi assume et habebis prosperos effectus, et quia non est consilium contra Dominum, et quod nulla proficiendi difficultas est, ubi Spiritus Sanctus cooperator adest».@ In per zo illi appiru ricursu a Deu et confissarusi et comunicarusi et dispossirusi tutti a la voluntati di Deu et ricomandarusi ad Ipsu devotamenti cum oracioni et lacrimi: ki Illu ordinassi, comu signuri di illi, zo ki li apparissi. Lu conti Rugeri, videndu li soi innimichi essiri apparichati di l'altra parti, comu homu calidu et scaltritu, dedi kistu consiglu a soi frati, lu Duca : «Vuy rumaniti cum lu exercitu di #CL@ cavaleri a Rigiu; kì li innimichi chi su a Missina vi poczanu vidiri et non poczanu suspitari nienti, chì omni iornu vi monstririti in campu. Et eu di notti passirò a lu scuru cum li navi, et cum lu altru exercitu subito invadirò Missina di notti». Lu Duca dubitandu di non perdiri a so frati, chì non volia di morti di so frati guadagnari nienti, annanti haviri $33$la vita di so frati ki nullu guadangnu a kistu modu, illu non volia rimaniri a Rigiu, ma, comu homu ki amava pirfettamenti et audachi, volsi sequiri a so frati. Nun si convinni lu conti Rugeri et lu Duca rimasi. Et illu intrau in mari cum la genti di cavallu, di notti, nun si ndi avidendu li Missinisi; et passaru in Sichilia et vinniru ad unu locu chi si chama Tri Monasteri et, xindendu la genti in terra, illi rimandaru tutti li navi in Calabria, a zo chi nullu di li soi genti per pagura fugissi a li navi et rumpissi li cori di li altri. Et fattu zo, et illi, manu armata, accustaru a Missina et assigiarula. La quali chitati trovaru sencza armi; kì li loru genti, ki la putianu difindiri, eranu stati auchisi, et, a lu primu saltu chi li dediru, la chitati fu prisa. Et intrandu li Normandi li turri sì distrussiru et li merguli, auchidendu omni maynera di genti chi trovaru intra la chitati, ecceptu chi alcuni fugeru a li navi di Palermu et salvarusi. Et chistu fu anno Domini #MLX@. Intra li quali genti erasi unu iuveni, di li plui nobili di Missina, lu quali havia una sua soru bellissima. Et fugendu insembli di fora la chitati per salvarisi, la citella, la quali era delicata et debili per natura, non usata a $34$fatiga, non putendu plui fugiri, fu stanca et vinni minu. Et lu frati dulcimenti la pregava chi si fatigassi a ffugiri et chi non incappassi in manu di li inimichi. La citella, comu tennira et delicata, non potti pluy fugiri, et lu frati, videndu zo, illu prindi lu so cultellu et cum grandi lacrimi si l'auchisi dichenduli : «Soru mia dulchissima, ananti voglu chi tu mora di li manu mey, chi tu incappi in li manu di li Normandi et siyi vituperata di loru». Et kista soru era unica, chì non di havia altra, et ananti la volczi plangiri morta, comu michidaru, chi plangirila viva in manu di altri genti chi di la sua genti, in confusioni di lu soy sangui. Nota hic chi in una altra historia di kista conquesta si legi chi in Pugla fu prisu in unu altru castellu unu homu chi havia una soru cussì bella et blanca, chi, quandu illa andava a lu mari et a li flumi dulchi, et li pixi di lu flumi, oy di lu mari, vidianu li soy gambi cussì blanchi, tutti currianu ad ipsa, dilitandusi di tanta blanchicza et bellicza chi, cum li manu, li pixi si lassavanu prindiri cum dilettu. Et kista fu prisa cum so frati et fu vituperata. Im per zo kistu Missinisi non volczi chi sua soru incappassi in li manu di li inimichi a vitari confussioni et virgongna. Riturnamu a la historia. Prisa Missina, li Palermitani, dubitandu chi lu mari si turbassi et fussi ventu contrariu et non si potissiru partiri $35$et incappassiru in li manu di li Normandi, per furtuna chi lu mari non li gittassi in terra, fichiru vila cum li loru navi et riturnarusindi in Palermu, dundi eranu vinuti. Prisa la chitati et havuti li chiavi, lu conti Rugeri li mandau a lu duca Rubertu, so frati, et mandauli a diri chi sicuramenti divia passari lu mari et viniri cum li navi a Missina, chì lu mari è purgatu et sencza nullu periculu di lingni. Et lu Duca, alegru, cum tuttu lu so exercitu, sì passau et vinni a Missina et, videndu a sso frati Rugeri sanu et salvu, allegrausi assay. %CAPITULU IX CAPITULU #IX@ Comu li Normandi appiru Rametta et combattiru cum Chentorbi et Castroiohanni Stabiluta chi fu Missina di genti a guardarila infra ottu iorni et lassati li navili in Missina, lu duca Rubertu et lu conti Rugeri cum loru exercitu, partendusi di Missina, andaru inver Rametta. Li Ramittisi, sapendu ià ki kisti Normandi, pocu in numeru, prisiru la chitati di Missina cussì populata et ki tutti foru morti, cui si volczi difindiri, a zo ki simili nun $36$intravinissi ad ipsi, appiru loru consiglu et mandaru missagi a li Normandi, dimandandu pachi; di ki offersiru la terra di Rametta, et cum grandi gauyu et alligricza foru rechiputi intru la terra et secundu la loru legi iuraru fidelitati et fichiru fidi et humaiu. Et partendusi di Rametta vinniru a la Scala di Tripi et di Tripi vinniru a li Frassini et poy vinniru ad unu pratu inpressu Maniachi. Et killi di Maniachi eranu cristiani, subta la signoria di li Sarachini paganduli tributa; et audendu la vinuta di li Cristiani, zo è di li Normandi, ki eranu cristiani, foru multu allegri et ascuntraruli cum multi presenti et doni, dichendu: A li Sarrachini chi czo chi fichiru non lu fichiru per timuri chi havissiru di li Normandi, ma a zo chi fussiru securi di loru persuni et li cosi loru non guastassiru. Ma la fidelitati sempri vi la observirimu. Li Normandi, richipenduli cum grandi amuri, promittianuli di darili grandi benefitii, si la terra loru li donarissiru. Et killi chi la promittiru et dedirunchila. Et cussì si parteru in pachi et andaru a Chentorbi. Et li habitaturi di Chentorbi, per ben chi sapissiru la probitati certamenti et la valentia di li Normandi, non si volendu $37$signuriari a la loru signuria, per li loru mali custumi si misiru a la diffisa et difindianu valentimenti la chitati Et li Normandi combattendu fortimenti la chitati et videndu ki li loru avianu grandi dapnu di li petri et di li sagitti, chi gittavanu di li mura di la chitati, et illi lassaru di combattiri, adnoscendu chi non si potia prindiri, maximamenti chi auderu dichiri chi li Sarachini si armavanu per combattiri contra di loru in campu. Et partendusi di Chentorbi pervinniru a la chana di Paternò et illocu misiru loru tendi, chì chillu locu era multu attu a combattiri; et illocu stettiru per ottu iorni, pensandusi chi in killa plana di Paternò vinissiru li Sarachini a combattiri cum loru. Et sapendu di li spiyi di chillu Bettumen sarrachinu, chi havia auchisu so congnatu in Missina et havia fuyutu a Rigiu a lu conti Rugeri et sempri li fu fidili in tutti fatti di Sichilia, chi bactagla non era nulla di proxima, et illi si partiru di killu planu et vinniru a Santu Felichi inpressu li grutti subterraney et illocu si posaru. Et combattendu killi grutti, per la mayur parti li prisiru et auchisiru multi di killi habitaturi. Et partendusi di killu locu, pervinniru a li mulini chi $38$su dananti Castruiohanni, in la ripa di lu flumi, chi havi nomu, killu loru, Paparducai, et illocu si tindiaru. Lu armiraglu di Sichilia, chi havia nomu Belcamet, congrigata grandi genti di Affrica et di Sichilia, vinni cum killi genti a dari battagla contra li Normandi, in l'annu di la Incarnationi di lu nostru Signuri Iesu Cristu #MLXI@. Lu duca Rubertu non di avia cum sì si non septichentu cavaleri, chi partiu in duy parti: l'una parti dedi a so frati, lu conti Rugeri, [chi], comu valenti, fussi a la devantera: a l'altra parti tinni cum sì, per firiri apressu. Et lu grandi sarachinu Belcamet havia di l'altra parti adversa quindichi milia homini di armi, di li quali indi fichi tri iskeri. Et illu si misi a la prima battagla per ascontrari li Normandi. Et li Normandi, comu eranu acostumati, fortimenti combattendu, multi indi gittaru in terra, multi indi auchisiru et li altri misiru in fuga, secutandu et auchidendu fina a Castroiohanni. Killu iornu si ndi auchisiru dechimilia homini et appiru la vittoria. Di chi a la robba di la preda li Normandi foru arricuti, in tantu chi killu chi havia pirdutu unu cavallu a la battagla, per unu si ndi havia dechi. Et in per zo nullu pò dubitari ki lu simili nun avissiru di li altri cosi. Et lu indumani movendusi lu exercitu di li Normandi vinniru a lu lacu di Castruiohanni et killa notti si posaru $39$illocu. Lu iornu apressu vinniru a Calasibetta, ad unu monti chi è inpressu, et illocu misiru loru pavigluni. Et videndu chi killu monti era strictu et non sufficienti a lu exercitu, et killi passaru a la plana dundi sunnu multi funtani. Lu conti Rugeri, non si vulendu ripusari, ma comu valenti sempri volendusi fatigari, illu prisi trichentu iuveni et minauli cum sì et andau a preda a Girgenti, a zo chi putissiru vidiri la terra et lu paysi comu stava, ardendu di focu tutta la contrata et predandu omni maynera di genti; et tanti cosi purtau di preda et di bestiami, chi abundantimenti indi appi tuttu lu exercitu. Per unu misi et cum tutti kisti predi et cursi, non si potti aviri Castruiohanni. Ma lu Duca in killu annu si fichi unu castellu inpressu Castruiohanni, chi si chamau Castellu di Marchu. %CAPITULU X CAPITULU #X@ Comu ritornaru li Normandi in Calabria et comu lu Conti prisi mugleri et turnau in Sichilia et appi Trayna Supravinendu la vernata, et a Castroiohanni non si potia ben stari di vernu, et illi si parteru et vinniru primu a Missina et furnirula beni di genti, chi la guardassiru, et di vidanda. Et illi sì passaru lu Faru et andaru in Calabria et licentiaru a Bettumen, chi andassi stari in Cathania, chi era sua, et cumandar&[u&]li chi divissi fari guerra in $40$Sichilia. Et lu duca Rubertu si ndi andau in Pugla et lu conti Rugeri si ndi romasi in Calabria. Et in menczu la vernata, inpressu lu Natali, et illu si partiu di Calabria cum duichentu chinquanta cavaleri, et di capu vinni in Sichilia et, per fina a Girgenti discurrendu, andava predandu et arobandu omni homu. Li Cristiani, li quali eranu in la provincia di Sichilia, tutti li richipianu cum grandi alligricza et sicutavanuli. Poy vinni in Trayna, et killi, chi eranu cristiani, richippiru lu conti Rugeri cum grandi gauyu et dediruli la chitati, et cum hunuri et cum allegriczia intraru in Trayna et illocu si celebrau la festa di Natali allegramenti. Et standu lu conti Rugeri in Trayna, li vinni unu abbati di Calabria per missaiu di parti di Rubertu, signuri di Sancta Fimia: si li plachi di prindiri sua soru per mugleri, donna nobili et di lignaiu di li Normandi, la quali era multu bella. Audendu zo lu Conti, illu fu multu allegru; kì ià ipsu havia auduta la fama di la donna et haviala disiata per mugleri. Et incontinenti si ndi partiu et andausindi in Calabria per prindiri kista donna disiata per la sua bellicza et nobilitati. Et vinendu in la valli di li Salini di Sanctu Martinu, si spusau chista donna. Et minandula a Melitu cum grandi sonu di strumenti et grandi gauyu, et in la terra di Militu illu celebrau li noczi sollempnimenti. $41$Et complitu omni cosa, stetti una pocu cum sua mugleri, chì l'animu so non si potia purtari chi non vinissi a fini di zo chi in Sichilia havia incominczatu. Et la mugleri cum lacrimi sì lu pregava chi non si partissi, et illu non si volczi rimaniri. Ma chamau unu so scuderi et lassau a sua mugleri a lu castellu di Militu, et partiusi cum lu so exercitu et passau in Sichilia. Et incontinenti mandau unu so missaiu a Bettumen sarrachinu, lu quali era in Cathania: chi vinissi cum sua genti, chì vulia assigiari Pitralia. Nota chi in kista istoria è chamata Petraleiu, et eu cridu chi vogla diri petra lendens, petra chi ledi oy offendi; chì sta in tali parti et situ chi pò offendiri et non essiri offisa beni. Et cussì pari chi li habitaturi soy sì si ponnu chamari offensivi. Kisti di Petraleiu eranu genti misti, kì parti eranu cristiani et parti eranu sarrachini. Et havendu intru di loru consiglu, di voluntati comuni, di l'una parti et di l'altra, sì dimandaru pachi a lu Conti et dedirusi in manu sua et assignaruli lu castellu. Et lu Conti, prindendu lu dominiu di lu castellu di la terra, furniu beni lu castellu di genti et di vittuagla et vìnnisi in Trayna. Et furniu Trayna beni et $42$lassau vicariu a Bettumen sarrachinu, chi fachissi guerra in Sichilia; et illu turnau a la mugleri in Calabria. %CAPITULU XI CAPITULU #XI@ Di la morti di Bettumen sarrachinu et di la discordia chi fu di lu conti Rugeri et di lu Duca, so frati Killu sarrachinu Bettumen, ki rumasi vicariu in Sichilia per parti di lu Conti, cavalcandu per Sichilia, comu era pregatu di lu Conti, et prindendu terra et guastandu di li ribelli, vinni ad unu castellu chi havia nomu Anteliu, lu quali era statu so anticamenti et volsilu combattiri. In killu castellu era unu cavaleri, so militu, et era di li plui potenti di la terra, lu quali havia nomu Nichel. Kistu cavaleri sì mandau unu so missaiu a kistu Bettumen, chi li plachissi viniri ad unu certu locu cum pocu genti, chì illu vulia parlari a sua utilitati, per riconchiliari li homini di lu castellu a la sua fidelitati. Bettumen lu cridi per li multi beneficii chi li havia fatti et non si avidia di la fraudi di killu Nichel. Prisi pocu compagnia et andausindi a killu locu ordinatu per parlari insembli. Killi di lu castellu appiru consiglu cum kistu Nichel et ordinaru di auchidiri chistu Bettumen sarrachinu et $43$fichiru capu a chistu Nichel. Et vinendu intrambi dui in lu locu ordinatu di parlari, unu balistreri parau la balestra et feriu lu cavallu di Bettumen sarachinu: chì ordinaru primu di auchidiri lu cavallu, ki poy lu cavaleri non si potia fugiri. Ferutu, lu cavallu di Bettumen cadiu in terra, et killi cursiru et auchisiru Bettumen sarrachinu. Et audendu zo, li Normandi, chi eranu in Trayna et in Petralia, per custodia di kisti terri deputati per lu conti Rugeri, lassaru li fortiliczi di li terri et fugeru in Missina per lor securitati. In Calabria, essendu lu Conti a Militu, eranu tutti li castelli communi intra lu duca Rubertu et lu conti Rugeri, eceptu Militu, chi si tinia per lu Conti sulamenti. Lu Conti fichi riquediri a so frati chi li plachissi di darili la mictati di li castelli di Calabria, comu li havia impromisu quandu li conquistaru, maximamenti chi illu havia prisu mugleri donna nobili et volia stari per sì et tiniri statu. Lu Duca, per ben chi fussi largu in dinari a dari, tamen in dari terra era tinachi et minava a so frati per palori et per ambages. Lu Conti, videndu chi era minatu per palori fallachi, mandauli di li meglu homini di Pugla per missagi: chi li plachissi di darili la parti di li terri et castelli, si non chi illu farria chillu chi li parissi. Et non $44$vulendu lu Duca dari nenti a so frati, foru turbati insembli et cum turbationi si disparteru di la fraternitati. Lu Conti furniu beni lu castellu di Militu di optimi cavaleri et bona genti, chì, quandu fussi bisongnu, putissiru dannificari a so frati. Ma, usandu ligalitati, stetti per #XL@ iorni, chì non si mossi. Lu Duca, videndu chi so frati era partutu di sì, fu turbatu et congregau genti et andau per assiiari Militu et zo fu anno Domini #MLXII@. Lu Conti intandu non era a Militu, ma era a Girachi, chì, malatu, per l'ayru curruttu si era partutu di Militu, dundi multi di li soi eranu stati morti per malu ayru. Tamen li altri, chi rumasiru a lu castellu, isseru contra li inimichi in lu monti chi havia nomu di Sanctu Angilu et fichiru multi fatti d'armi. Lu Duca assiyau la chitati et misili seiu in lu monti chi havia nomu Munti Virdi, et illocu di l'una parti et di l'altra li iuvini issianu et fortimenti combattianu. Unu iuvini, frati carnali di la Contissa, chi havia nomu Arnaldus, yssendu di fora a combattiri, cridendusi vinchiri, fu vintu et auchisu. Et fu fattu grandi plantu, specialimenti chi sua soru, la Contissa, lu plangia, et fu sepultu honoratamenti. Lu Conti, vinendu a Militu et sapendu chi chistu iuvini era statu mortu, lu quali amava non minu di la Contissa, cum grandi impetu issiu a l'hosti et multi in quillu iornu di auchisi. $45$Lu Duca, videndu chi omni iornu li soy amancavanu et a la chitati non potia fari nenti, fichi fari duy castella di fora et forniuli beni, chì per fami oy per incrissimentu illi prindissiru Militu. Lu Conti issiu a combattiri quisti castelli et, quandu sentia lu Duca in unu castellu, andava a l'autru et, quandu a l'autru, andava a chillu. Una notti lu Conti issiu di Militu cum chentu cavaleri et andau a Girachi a prindirisila, chì li chitatini lu chamaru et dediruchila, et illu sì la furniu beni. Audendu zo, lu Duca fu turbatu et furniu li castelli di cavaleri, chilli chi eranu in obsidioni. Si partia cum l'altra genti et vinni assigiari a Girachi. Lu Duca havia unu amicu in la chitati, chi havia nomu Basili, et chistu Basili, parlandu cum lu Duca da li mura, chi si coprissi la testa et la fachi cum lu capuchu, chì non fussi canoxutu, chillu invitau a maniari. Et lu Duca intrau sconuschutu in la casa di chistu Basili, solu, per maniari. Non suspitandu nullu malu et parlandu insembli, ca non era ancora apparichatu per maniari, la mugleri di chistu Basili, videndu lu Duca et audendu li loru paroli, appi $46$unu missaiu segretu et mandau a diri a li chitatini chi lu Duca era in la chitati. Audendu zo, li homini di la chitati cursiru a la casa di Basili furiosamenti, per prindiri lu Duca. Basili, chi havia invitatu lu Duca, fugiu ad una ecclesia et illu midemmi cum unu so propriu cultellu si auchisi, chì campari non potia. La sua mugleri fu prisa et fuli misu unu palu a li posteriori et, cussì spitata, cum grandi crudelitati fu morta. Nota chi chista divia essiri premiata et fu crudelimenti auchisa. Deu ndi guardi di ira di populu folli! Nota chi lo Conti non chi era in la chitati, ma era andatu a Militu. Lu Duca, videndu zo, dispirau di putiri campari et stava in menzu di tutta genti armata et illu era sencza armi, chì illu, chi era comu liuni valenti, stava mansuetu comu agnellu. Et intra li chitatini fu discordia. Alcuni dichianu: «Mora»; alcuni altri, pluy savii, dichianu: «Chi criditi guadagnari di la morti di chistu?», et contradichianu a li altri. Lu Duca, zo audendu, si confortau et incominczau a parlari et dixi : «Nun vi allegrati, nun vi livati in altu, chì la mia rota di la fortuna in lu presenti si ha giratu et haiu $47$adversitati; chì a vui porria intraveniri qualchi tempu lu simili, chì nulla potestati pò essiri in nullu sencza divina Providencza. Et eccu chi vuy haviti a mi per voluntati di Deu et per so iudiciu; non mi haviti prisu per vostri virtuti, ma eu intrai in quista chitati a zo chi nullu mali vi fussi procuratu et fattu. Vuy mi iurastivu fidelitati et eu iamay zo chi vi promisi non vindi vinni minu. Ma zo chi ora è intravinutu, forsi est ad vostra utilitati et a nui ad experiencia; chì sìani probatu quali siti in li adversitati et, canosuta di nui la fidelitati vostra comu è stata firma, vi poczamu rendiri gratia et ameritari di bonu premiu. Et sachati di certu chi, si eu su mortu di vuy, non per zo siti deliberati di lu iugu di la mia genti et di la signoria di la genti mia; chì eu hayu cavaleri fidelissimi, eu hayu frati et altri parenti chi prendirannu vinditta di la morti mia, ca lu sangu meu mi divingirà. Et si in tuttu lu mundu sia nunciata chista virgogna, per vuy fatta a mi, et a vuy serrà opprobriu et virgongna sempiterna per lu speriuriu vostru, chì vuy iurastivu a mi et a mey heredi di essiri sempri mei fideli vassalli». Et dichendu chisti paroli lu Duca a lu populu, li plui $48$savii mitigaru la furia di lu populu dichendu: «Mittimulu in prisuni et sia beni guardatu per fina chi di nostru consiglu deliberamu chi diyamu farindi». Lu exercitu di lu Duca, chi è di fora a lu seiu di la chitati, audendu chi lu Duca era prisu, foru turbati et, nun sapendu chi si fari, deliberaru di communi consiglu di significarilu a lu conti Rugeri, so frati. Et per ben chi illi sapissiru chi illu era inimicatu et eranu in discordia, tamen, considerandu lu sangu, chì so frati illu divi amari, et la vita di lu so frati, la quali esti in tantu discrimini, la divi salvari, mandaru missagiu a lu Conti et invitarulu chi divissi viniri tostu per suviniri a so frati, lu quali era in tantu periculu di perdiri la vita, et chi non si recordassi di la iniuria; chì, si illu è liberatu, illi promittinu tutti di aiutarilu in li fatti soy. Et lu Conti, audendu chisti sinistri novelli di so frati, motu per affettioni di sangui, incominczau a plangiri et prega a tutta la genti sua chi omni homu prenda armi et cavalli appressu di sì a Girachi, per liberari a so frati. Et andandu a Girachi tostamenti pregau a li Girachisi chi a fidancza illi ississiru fora di li mura, a parlari. Et vinendu di fora li princhipali di li Girachisi, sì li parlau in kista $49$forma: «Eya, amichi mey fidelissimi! Vuy haviti prisu lu meu inimicu, lu quali mi vinni assigiari, et tinitilu in la mia fidilitati, dundi eu su multu contentu. Et eu cum li mey manu mindi voglu divingiari, chì illu mi in tantu provocau ad ira, chi nullu modu eu sirria contentu chi per altri manu sì divia essiri diviniatu, si non per li mei. Et per li mey armi sia mortu tostu. Spachativi, amichi mey, et datimilu, a zo chi di li forti tormenti, chi eu li farrò, chi lu animu meu sia sacciatu, et poy cum lu vostru consiglu lu facza muriri cum quilli tormenti et morti chi plachirà; chì eu iamay non mi partirò di cza, non nissirò may di assiyarivi, per fina chi non sia diviniatu di illu, ad plenu di tutti iniuri chi mi fichi. Eccu chi tuttu lu so exercitu, non putendu purtari li iniuri chi mi fichi, ad illu hannu abandunatu et su vinuti a la mia fidelitati et hannumi elettu in duca loru et signuri. Et tamen eu non potia haviri una pocu di terra di illu, et illu mortu, tutti li cosi soi a raiuni divinu essiri mey, et eu diyu suchediri in tutti li beni soy. Et non pinsati chi eu vi mini per paroli; chì, si di presenti non mi lu darriti, eu vi faczu taglari tutti li vingni et tutti li arbori, et la vostra chitati serrà cussì di nuy $50$fortimenti assiiata chi non varriti nenti, et, si la prindirimu, nuy farrimu di vuy comu di hosti et capitali innimichi». Audendu zo, li Girachisi foru multu territi et dimandaru licentia di tornari a la chitati et denunciari tutti chisti cosi a li boni homini di la terra, et havirimu nostru consiglu. Partendusi chisti et dinunciandu kisti cosi a li chitatini, et appiru loru consiglu et foru dubii si lu Conti dichia chisti cosi et kisti aminaczi contra so frati a veru oy ficticiamenti, ad zo ki illu lu putissi liberari di li manu loru. Andaru chisti et parlaru a lu Duca, chi era prisuni et dissiruli tutti kisti palori et adimandaru iuramentu di illu chi, si per avintura illu scampassi di li minaczi di so frati et havissi la vita, ki illu non facza nullu castellu intra la chitati. Et illu chi lu promisi. Ma zo ki iurau lu Duca di non fari, lu Conti, non iurandu, lu fichi; ka di llà a pocu tempu lu Conti, illi dolendusi, lu fichi fari. Prisu lu sacramentu di lu Duca di non fari castellu in Girachi, liberaru lu Duca, et minarulu fora a lu Conti et offersirusi di essiri fideli vassalli di intrambi duy. Li Normandi, videndu lu Duca, per lu grandi gauyu incominczaru a plangiri, et lu Duca et lu Conti, videndusi, abraczarusi insembuli et, per grandi amuri, plangeru, kì la $51$fortuna aversa era rivoltata in prospera. Lu Duca tutti killi cosi chi li havia promisu a lu Conti, li impromisi di dari, et compagnarulu per fina a Sanctu Martinu. Et poy si ndi turnau lu Conti a Militu. Infra di kistu tempu li cavaleri di lu Conti, chi eranu a Militu, audendu ki lu Duca era prisu, et illi, manu armata, ysseru et prisiru killi duy castelli chi havia fattu lu Duca contra Militu. Et li cavaleri, chi eranu dintra, si li prisiru et misiruli in prisuni, et l'unu castellu furneru et l'altru rumperu. La mugleri di lu Duca, la Contissa, audendu intandu chi lu Duca era prisu, et illa fugiu a Trupia et stava comu donna vidua. Lu Duca, audendu di li soy castelli prisi et di li soy cavaleri in prixuni, pluy appi in memoria li malifichii chi li benefichii, fu fortimenti indignatu et negau a so frati zo chi avia impromisu, ecceptu non li rendissi killu castellu chi era imparatu dananti Militu, chi si chamau Castru Santu Angelu, et li cavaleri chi eranu in prisuni. Lu Conti, volendu dari a so frati beni zo chi adimandau, li dedi li cavaleri et lu castellu, et ancora cum tuttu zo non lu potia remullari. Videndu zo lu Conti, illu fichi procurari per tradimentu unu castellu, chi havia nomu Misianu, et mandau a diri a lu Duca chi li facza lu peyu chi illu pò. Et lu Duca, audendu chi illu havia pirdutu lu castellu, lu quali era meglu di tutta la provincia et per lu quali si potia prendiri di levi tutta la Calabria, illu si convinni cum so frati in la Valli di Girachi et partiu Calabria. La metati $52$dedi a so frati et l'altra tinni per sì et poy si ndi andau in Pugla. Lu Conti riturnau a Girachi et finsisi vuliri fari unu castellu fora di la chitati. Chilli di Girachi li dissiru chi lu Duca havia fattu sacramentu di non fari castellu in la chitati. Lu Conti rispusi: «La mitati di Girachi è mia et non vi iurai di non fari castellu. Lu Duca vi observirà zo chi vi promisi in la sua mitati». Li Girachisi, videndusi ingannati di lu Duca, iudicaruni chi foru folli quandu fichiru pattu cum lu Conti di darichi lu frati. Poy si convinniru cum lu Conti et tanta picunia li dediru chi illu cessau di fari killu castellu, sì chi si ricattaru per dinari et non per armi. %CAPITULU XII CAPITULU #XII@ Comu lu Conti riturnau cum la mugleri in Sichilia et comu Trayna si arribellau Ordinata et stabiluta tutta la parti sua di li terri chi havia in Calabria, lu conti Rugeri prisi la Contissa contra sua voluntati et cum duichentu cavaleri vinni in Sichilia. Et vinendu in Trayna, non fu cussì allegramenti richiputu di li Traynisi, cristiani grechi, comu fu la prima fiata et, per ben chi la terra sia forti per sì, chì è sita in una grandi muntagna, illu tamen la fortificau meglu et lassau in illà sua $53$mugleri, ka volsi andari a preda, discurrendu atornu a li altri castelli. Et li Grechi, chi sunnu di lignaiu perfidi, riputandusi offisi di lu Conti per li posati chi li soy cavaleri havianu in li casi loru, eranu gillusi di li loru mugleri et di li loru figloli. Unu iornu lu Conti, combattendu Nicoxia, videndu li Traynisi chi pocu genti eranu rimasi cum la Contissa, pensaru di ribellarisi et auchidiri tutti killi chi eranu cum la Contissa et spacharisi di la servituti di li Normandi. [Li Normandi], per ben chi fussiru pocu, videndu la iniquitati di killi, prisiru li armi et, defendendu la Contissa, loru donna, agramenti risistinu per fina a la notti. Lu Conti, sapendu zo per unu missu, testamenti volau a Trayna et truvau li Grechi chi combattianu et havianu partutu la chitati per menczu et fatta una fortilicza intra di loru et li Normandi, per la quali combattianu et difendianusi. Li Sarachini di intornu lu paysi, audendu chi li Traynisi eranu ribellati contra li Normandi, foru congregati di chinquimilia homini, li pluy valenti, per dari ayutu a li Traynisi. Li Grechi di Trayna foru allegri, chi eranu difisi et aiutati di li Sarrachini; chì illi combattianu, et illi discurrendu atornu, et li Normandi non potianu exiri a preda et murianu di fami. Et in tantu eranu li Normandi occupati a la diffisa, $54$chi lu Conti non havia nisunu chi li apparichassi a manchari, eceptu sua mugleri. Fora non putendu issiri a preda, chì eranu prisi dintru la chitati, li convenia di stari sempri a l'armi, sì chi intra loru era grandi indigentia, grandi fami et povertati. Et intra lu Conti et la Contissa sì chi era una cappa, la quali a vichenda si la usavanu, quandu era bisongnu. Li Grechi et li Sarrachini, im pirò chi potianu intrari et essìri a loru voluntati, havianu grandi abundancia di omni cosa, specialimenti chi tutta Sichilia li dava succursu et aiutu contra li Normandi. Li Normandi, essendu debilitati per fami, per fridu, per vigillari continuu, per calidu et affannu, a zo ki non parissinu a li inimichi essiri sconfortati, si sforczanu et munstravanu grandi alligricza. Et la Contissa, citella et delicata, quandu havia siti, et illa bivia aqua et, quandu havia fami, per czo chi non havia chi manchari, oy plangia, oy si culcava a dormiri, a ssatisfari la fami. Unu iornu volcziru combattiri, et lu Conti, essendu a cavallu, volsi succurriri li soy, cursi et fui in menczu di li inimichi. Li inimichi videndu lu Conti, cum grandi impetu $55$andaru inver di illu et auchisiru lu cavallu. Et lu Conti fu a pedi et fu prisu ad manu salva, et, comu tauru chi est minatu ad auchidiri, tirarulu ad unu locu pluy securu, undi lu poczanu meglu taglari. Et lu Conti, videndusi intandu in tantu periculu, arricurdausi et misi manu a la spata, chi illu havia a lu latu, et, a modu di una falchi chi seca lu fenu virdi, cussì lu Conti ad manu dritta et a manu riversi taglava et auchidia di li inimichi, per tali modu chi, cum lu aiutu di Deu, in pocu di ora tanta stragia et auchisagla fichi chi li corpura eranu in terra tanti, gitati comu arbori a la silva, quandu su abbatuti spissi. Per chi li altri fugeru et arrassarusi a li loru fortuliczi et lassaru lu Conti cum grandi dapnu loru. Lu Conti, prisa la sella di so cavallu, chi era mortu intandu, et misila in collu, et andau a li soy compagnuni. Chista tempesta durau per quatru misi continuy, chi foru in fami, [in] inopia et in grandi miseria, specialimenti per li grandissimi friduri et forti nivi et verni; chì soy inimichi, vulendusi difendiri di lu fridu, bivianu vinu forti, inbriacavanusi et non potianu viglari et, a ffari li guardii loru, sinchi adormisianu. Et canuxendu zo, lu Conti cum li soy Normandi, li $56$quali continuo stavanu viglanti, manu armata, tutti vannu ad andari adossu di li inimichi et intraru per li guardii cussì cautamenti, chi non foru sintuti in fina chi li incuminczaru ad auchidiri. Multi indi auchisiru appressu di lu castellu et li fortiliczi chi havianu fatti li Traynisi intra di loru; multi indi fugiru et forudi prisi. Intra li quali fu prisu unu homu, chi havia nomu Porinu, chi era statu capu di kisti tradimenti. Et lu Conti lu fichi impendiri per la gula, ad exemplu di li altri. Multi indi foru tormentati et manifestaru lu tradimentu. Et lu Conti fichi prindiri zo ki fu di loru et darili a li Normandi, comu cosi di tradituri. Di ki li Normandi appiru grandissima abundancza di furmentu, di oleu et di vinu et di omni cosa necessaria ad vita humana. Et lu Conti ordinau meglu la chitati di soy homini, et poy si partiu et andausindi in Calabria et in Pugla et lassau la Contissa in Trayna. La Contissa, per beni chi fussi donna iuveni, di notti et iornu era sollicita a vidirisi la guardia, turniandu lu castellu, promittendu a li guardiani grandi premii, poy di la vinuta di so maritu, a zo chi fussiru pluy solliciti ad guardari. %CAPITULU XIII $57$CAPITULU #XIII@ Comu lu Conti appi multi vittorii in Castruiohanni et Chirami di li Arabi et Sarrachini et Sichiliani, et comu papa Alexandru li confirmau Sichilia Lu Conti andandu in Calabria, li Arabi et Sarrachini, volendu *1guadangnari*/, sì vinniru in Sichilia, quasi in aiutu di li Sichiliani, cum grandi multitudini di genti, et vinniru a Castruiohanni. Fu significatu a lu Conti, et lu Conti turnau incontinenti di Calabria et inconzau tutti li soy et andau inver di li inimichi et volsi experiri di ki valuri fussi chista nova genti. Et illu mandau innanti a Serloni, so niputi, cum trenta cavaleri, chi si mustrassiru a li inimichi; et illu cum li altri si mucharu a lu inbuscamentu. Li Arabi, chi eranu a Castruiohanni, videndu killa pocu Normandi viniri inver la terra, et illi issiru cum grandi inpetu contra. Li Normandi cum Serloni incominczaru a fugiri inver lu inbuscamentu; et cussì foru secutati fortimenti, chi non di pervinniru a lu inbuscamentu si non dui, et li altri foru prisi et auchisi. Lu Conti, zo videndu, a modu di unu leoni, issiu et miscausi cum quilli. Et $58$combattendu fortimenti, Deu lu aiutau, et illu appi la vittoria. Li pagani incominczaru a fugiri, et illu, sequendu a firiri pluy di unu miglu, persecutauli et, li spogli di li inimichi prendendu, letu si ndi tornau a Trayna. Et la chitati fu tutta allegra di la vittoria et di la spogla. Unu altru iornu lu Conti si andau a preda per fina a Calatavuthuri et retornau per Castruiohanni, per astrayri li Arabi di Castruiohanni. Et non issendu illi, illu si minau grandi preda in Trayna. Poy cavalcau et andau per fina a Butera, et illocu si prisi multi bestiami et multi genti. Et vinnisi la sira, et pusausi in unu locu chi havia nomu Apanantu. Et lu indumani per li grandi calidi, chi fachia, et per li grandi siti, chì aqua non trovaru, per longa via multi cavalli soy foru morti. Et illu vinni et pusau a Sanctu Filichi, et poy vinni a Trayna. Anno Incarnationis Domini #MLXIII@, li Africani et li Arabi, iunti cum li Sichiliani, fichiru grandi exercitu per combattiri cum lu Conti. Lu Conti cum sua genti issiu per ascuntrarili et fu supra unu monti, chi è inpressu Chirami, per vidirili. Et vidili stari supra unu altru monti ultra lu $59$flumi, et videndu l'unu a l'altru, nè l'una parti si movia, nè l'altra ad passari. Li Sarrachini movendu l'osti undi eranu albirgati, et lu Conti riturnau a Trayna. Et lu quartu iornu, li Sarrachini movendu l'osti cum propositu di non ritornari aretru, si misiru in killu monti. Et li Normandi volendu chi li loru innimichi fussiru puniti, illi si confissaru a li previti, cum grandi devocioni, prindendu penitentia, si aricumandaru a la misericordia di Deu et, confidandusi di la misericordia di Deu et di lu so aiutu, et illi andaru contra l'osti. Et andandu, in menczu di la via appiru nova chi Chirami si combattia di li inimichi. Lu Conti si mandau a Serloni, so nepoti, cum trenta cavaleri, chi divissi intrari in lu castellu chi era loru et difendiri, per fina chi lu Conti vinissi. Lu Conti non havia cum ssì, intandu, si non chentu cavaleri. Serloni andandu et intrandu lu castellu, non volsi aspittari a so ciu, ma furiusamenti, comu leoni, issiu per la porta et feriu a li inimichi, li quali eranu trenta milia cavaleri, eceptu li peduni, chi eranu innumerabili. Et illu cum trenta homini a cavallu tutti li fugia. Et kistu fattu fu $60$opera di Deu, chi killu dichi lu Propheta : #«Quomodo persequebatur unus mille?»@; chì trenta homini a cavallu persequitavanu trenta milia di li inimichi sarrachini. Et lu Conti vinendu apressu, intrandu in Chirami cum li soy chentu homini, canusindu chi li inimichi eranu fugati per so niputi, illu deliberava persecutarili per aviri plena vittoria. Alcuni dissiru chi beni divia bastari chista vittoria fatta per Serloni, ne per avintura, si pluy li vulimu persecutari, forsi chi la fortuna si porria voltari, et havirindi mali. Unu cavaleri, chi havia nomu Ursellu di Baliol, sì li dissi cussì: «Si non andamu et combattimu cum kisti innimichi, iamay, tuttu lu tempu di la vita nostra, nè izà, nè in altra parti, eu serrò in to ayutu». Lu Conti, zo audendu et ki si era contraversu intra li soy cum grandi iniuri, et illu fu iratu et deliberau di andari adpressu di li innimichi et combattiri. Li Arabi et Sarrachini videndu chi li Normandi li vinianu apressu, et illi prisiru viguria et fichiru di loru genti duy ischeri, zo è duy battagli, et cum audacia volziru ascuntrari li Normandi. Lu Conti, lu simili, di sua pocu agenti fichi duy battagli: l'una dedi a so niputi Serloni et ad Ursellu et Arisgotu di Puczoli, chi divianu ananti firiri; l'altra prisi per sì, chi tutti divissiru combattiri chamandu a Deu in loru ayutu. La prima battagla di li inimichi, iungendusi cum Serloni, declinau per l'altra parti di lu monti, per iungirisi $61$cum lu Conti. In la secunda lu Conti et Ursellu, videndu li loru essiri timidi per la grandi multitudini di li inimichi, sì li confortavanu dichendu : «Cavaleri fortissimi di la militia cristiana, chi siti signati di lu signu di Iesu Cristu, confortativi et ayati spirancza in Deu omnipotenti, chì nullu, ki appi sperancza in Deu, fu may confusu. Arricurdativi chi Gedeon cum lu ayutu di Deu non dubitava cum pocu genti andari a combattiri cum multa genti et appi la vittoria». Et dichendu chisti paroli, et illà si parsi intru di loru unu cavaleri luchenti, armatu, a cavallu in unu cavallu blancu, et una bandera in manu cum armi in cruchi, et apparsi chi illu ississi di la genti di li Normandi. Li Normandi, zo videndu, foru allegri et cridaru: «Deu, Deu» et «Sanctu Georgi, San Georgi». Per grandi gauyu tutti foru pleni di lacrimi per devocioni, et andandu cum animu confortatu contra l'osti, fu vistu supra la bandera di lu Conti, in l'asta, unu pinnuni cum armi fatti in cruchi; et certamenti non potti essiri si non miraculusamenti da Deu mandatu. Lu Conti andava primu in la sua battagla, et Archadiu di Palerrea, sarrachinu, primu in la sua, vituperandu in paroli lu Conti, chi era intra li soy, valentissimu et beni armatu di armi multi strangi. Et iungendusi insembli, lu Conti li dedi cussì grandi colpu chi lu gittau in terra et auchisilu. Et miscandusi tutti li Normandi intra di loru, im per czo chi eranu pocu, non chi parianu intra di loru et cum $62$grandi audacia fortimenti combattianu et ferianu, et illi si misiru in fuga. Fugendu li Sarrachini, et li Cristiani secutandu et ferenduli et auchidenduli, appiru li Cristiani vittoria et prisiru tutta la loru preda et ritornaru a li loru pavigloni cum grandi leticia. Lu iornu sequenti, #XX@ milia piduni di killi Sarrachini fugendu si havianu prisi alcuni petri, oy dirrupi, di unu monti, undi aricupirarisi fugendu. Foru ad illi li Normandi et per forcza li prisiru et parti auchisiru di killi, et parti di vinderu et appiru grandi munita. Et standu in campu li Normandi per alcuni iorni, tanta era la pucza et lu fetu di li corpora morti, chi, non potendu pluy sustiniri lu fetu, si ndi turnaru in Trayna. Lu Conti, canuxendu chi kista vittoria l'appi di Deu, gratu di lu beneficiu, a reverentia di Deu et di Sanctu Petru, in testimoniu di la sua vittoria, per manu di unu so missu, chi havia nomu Mellediu, quatru camilli, li quali prisi in la preda di li Sarrachini, li mandau a lu papa Alexandru, lu quali in killu tempu era vicariu di Sanctu Petru a Ruma et beni et prudenter gubernava la Sancta Ecclesia. Lu Papa allegrandusi pluy di la vittoria di li pagani, concessa di Deu, chi di lu presenti, chi li mandau la benedittioni apostolica, et potestati di farisi absolviri di tutti li soy piccati plenariamenti li concessi. Ancora lu Papa scrissi a lu Conti et a li soy et concessili chi diìanu conquistari Sichilia di manu di pagani et, aquistata, in la fidi di Cristu $63$la tegnanu in perpetuum. Et a zo chi sianu beni aiutati, lu Papa li mandau la bandera di la Ecclesia, a zo chi pluy securi poczanu combattiri contra li Sarachini. %CAPITULU XIV CAPITULU #XIV@ Comu li Pisani riquersiru a lu Conti per prindiri Palermu et comu appiru forti battagla cum li Affricani Li Pisani mercatanti, li quali solianu viniri cum loru mercancii per *2guadangnari*/, richipendu alcuni iniurii di li Palermitani, vulendusi diviniari, cum loru navi sì vinniru in Sichilia in unu portu di la Valli di Demoni et mandaru loru missagiu a lu Conti in Trayna, requirendulu si ipsu vulissi mandari sua genti, per terra, per prindiri Palermu, chì illi eranu apparichati, per mari, cum loru navili per darichi ayutu, sencza premiu, nè guadangnu, eceptu chi si vulianu deviniari di loru iniuria, chi appiru di li Palermitani. Lu Conti, occupatu di altri negocii, chi di presenti non potia andari inver Palermu, mandauli a diri chi una pocu di tempu suffirissiru per fina chi ipsu fussi spachatu et poy ki illu serria cum ipsi per aquistari Palermu. Li Pisani, li quali su pluy atti a mircancii chi a battagli, et pluy a guadangnu chi non ad armi, per non perdiri li loru trafichi, non volciru aspittari, ma fichiru vila et $64$andarusindi in Palermu. Et videndu grandi genti essiri a la chitati, timeru di xindiri in terra; ma solamenti foru contenti di rumpiri la cathena di lu portu, a loru gloria, et, rumpendula, si ndi andaru per li fatti loru, riputandu di haviri grandi satisfacioni di la loru iniuria. Lu Conti videndu chi in killa istati si fachia grandissimu caldu et era periculu di li cavalli di giri pridandu, si dispossi di andari in Pugla a so frati, per fina chi lu caldu di la istati fussi mitigatu. Et non volendu lassari a la Contissa, nè a la compangna, chi rimania cum ipsa, senza vittuali et cosi necessari di vita, illu cavalcau a preda unu iornu a Gulisanu, lu secundu iornu a Brucatu et lu terczu iornu a Chifalù, et cussì cum multa preda si riturnau in Trayna. Et lassandu cosi ad abundantia a la Contissa, et li altri cavaleri, chi rimanianu cum ipsa, li cumandau chi illi diìanu beni viglari et ben guardari Trayna et chi per nulli occasuni divissiru issiri di Trayna, per fina chi illu riturnassi. Et dati chisti informationi, et illu si partiu et andau in Pugla. Poy chi fu lu tempu arifriscatu, et illu appi chentu cavaleri di so frati in so aiutu et riturnau in Sichilia. Et vinendu in Trayna congrigau duichentu homini di cavallu et $65$andau a preda inver Girgenti. Et prindendu grandi preda in Girgenti et vulendu turnari in Trayna, partiu sua genti in duy parti et cumandau chi la preda fussi misa in menczu di la antera et di la sequera, per andari pluy secura, chì non dananti, nè diretru potissili esseri levata. Li Africani et li Arabi, audendu chi lu Conti havia prisa cussì grandi preda, et vulendusi diviniari di la sconfitta chi appiru in Chirami, et illi elessiru septichentu cavaleri eletti et fichiru unu inbuscamentu dundi lu Conti passari divia. Et vinendu li primi a lu locu di lu inbuscamentu, et li Arabi et li Africani issiru di lu inbuscamentu, armati, cum grandi impetu et firiru a li primi. Et foru cussì territi subitamenti, chi non ricurdaru di mittiri manu a li armi, ma, vulendu fugiri lu periculu di la morti, si fugiru et muntaru supra di unu monti; chì di omni parti chi era grandi precipitiu, oy dirrupu, eceptu di lu introitu, dundi si salia a killu monti. Li inimichi auchidendu parti di li homini chi minavanu la preda, et illi prisiru tutta la preda. Lu Conti, chi vinia appressu in la sequera, audendu lu rimuri, cavalcau tostu et sappi lu casu chi chi era supravinutu. Et cum grandi indignationi et grandi vuchi gridava a li soy, chi eranu fuyuti a killu monti, chi divissiru dixindiri et diviniarisi di loru inimichi. $66$Killi non xindendu per soy gridati, et illu sì muntau a quillu monti et ad unu ad unu li chamau per nomu, et cussì xinderu cum illu. Et confortandu sua genti li dichia cussì: «O fortissimi cavaleri, comu haviti pirduta la forza et li virtuti vostri et non vi aricurdati di la laudi militari! Et aricurdativi di li vostri anticessuri et di la genti nostra et di vuy midemmi. Aricurdativi quanti di li inimichi, quandu fomu in Chirami, nuy pocu et illi multi millari, quanti di sconfissimu. Prinditi li vostri primi virtuti et haviriti vittoria, poy di la fuga, et recuperacioni di laudi». Et dichendu quisti paroli et altri simili, foru confortati et, cum grandi impetu currendu a li inimichi, sconfissiru li Arabi et li Africani et livaruchi la preda chi havianu prisa et appiru la spogla loru. Et cum grandi hunuri et gaudiu riturnaru in Trayna, ecceptu killi chi in killa battagla foru morti. Fu mortu unu grandi cavaleri loru chi havia nomu Gualteri di la Simula. %CAPITULU XV CAPITULU #XV@ Comu lu duca Rubertu vinni in ayutu di lu Conti per prindiri Palermu et comu poy appiru vittoria di Palermitani Essendu lu Duca in Pugla et audendu chi so frati, lu conti Rugeri, in Sichilia havia grandi affari, affanni et $67$periculu di l'osti, chi li supravinianu, volendu essiri partichipi di lu affannu et periculu di la conquesta, et illu si partiu di Pugla et vinni in Calabria, per viniri in Sichilia in ayutu di so frati. Et lu Conti, audendu chi so frati li vinia in ayutu, fu multu allegru et tostamenti si partiu di Sichilia et fu in Calabria et in Cusencza ascuntrau a so frati. Anno Domini #MLXIIII@ passaru lu Faru lu Duca et lu Conti, solamenti cum chincuchentu homini di cavalli, et, vinendu in Sichilia et discurrendu per tutti li terri di Sichilia, non trovaru nullu a scuntru, nè nisunu chi li ississi in la via contra. Illi finalimenti vinniru in Palermu et misirusi in unu monti, inpressu Palermu, lu quali poy appi nomu Munti Tarantinu. Chistu munti chi appi nomu Munti Tarantinu per li multi tarantuli, chi eranu in killu munti, chì lu loru exercitu si ndi fu gravissimamenti afflittu. Et la natura di chisti tarantuli si est: a cuy feri, oy muczica, di tanta vintusitati sì si impli la ventri sua, chi non fa si non, palisimenti, per li posteriora orribilimenti gettari ventu et trulli, chi è virgongna ad audiri et non tantu a ffari. Et chistu adveni a cuy $68$feri, oy sia masculu, oy sia fimmina, et may non cessa di fari tantu terribili ventu, per fina chi killa persuna non è misa intra unu furnu caldu, oy intra di unu caldu locu altru, et, si non si fa kistu rimediu, tostu porria muriri. Eu criyu beni chi unu chiraulu curaria sucandu killu tossicu fridu, vininosu et dotusu, sencza furnu. Di chista passioni foru afflitti multi Normandi, vinendu in chistu munti, et dishonestamenti, secundu la natura di lu tossicu, fachianu chista vintositati. Per la quali cosa foru stritti li Normandi di mutari locu et mittirisi ad unu altru locu pluy vicinu di la chitati di Palermu et illocu tindigaru loru tendi. Et standu in killu locu, assiyandu la chitati per tri misi, non chi pottiru fari nenti, chì si difindianu valentimenti quilli di la chitati. Et videndu li Normandi chi non chi potianu fari nenti, dimaiandu fichiru grandi guasti intornu la chitati et poy si partiru et vinnirusi ad una terra, chi appi nomu Bugamu, et assiiarula. Et non si vulendu arendiri killi a li Normandi, illi la prisiru per forcza et distruxerula per fina a li fundamenti et prisiru tutti li homini et li fimini, $69$cum tutti li loru figloli et cum tutti li loru cosi mobili, et prisuni et servi sì li minaru cum loru in Calabria. Ma vulendu andari in Calabria, illi sì fichiru la via per Girgenti, chì illa era via pluy dritta. Et li homini di Girgenti, yssendu ad illi cum grandi impetu et firendu, sì li fugiru a longa di la chitati. Ma poy, prindendu cori, li Normandi si giraru ad illi et secutaruli per fina a la porta di la chitati. Poy lu Duca cum sua genti, cum li Bugamisi prisuni chi minava, muntaru supra li navi in lu portu di Girgenti et andausindi in Calabria et distrussi Policastru. Lu Conti rimasi in Sichilia et may non pusava. Di iornu et di notti discurria et predava omni maynera di genti per putiri aquistari la provincia. Et anno Incarnationis Domini #MLXVI@ illu vinni in Petralia et guarniula beni di boni turri, muri et merguli, chì per lu situ di la terra sì cridia aquistari una grandi parti di Sichilia. Anno #MLXVIII@ lu Conti discurrendu per Sichilia, cum aminaczi et promissioni volendu conquistari la terra, non cessandu may ad omni hora, li Sichiliani appiru loru consiglu et, deliberandu ananti muriri chi cum tanti tribulationi viviri miserabilimenti, ordinaru di combattiri contra lu Conti. $70$Lu Conti andandu inver Palermu in preda, subitamenti li fu adossu innumerabili exercitu di Sichiliani, in unu locu chi havia nomu &[Mi&]selmir. Et lu Conti livandu li ochi et videndu tanta genti viniri contra di sì fu turbatu et congrigau la sua genti et ridendu dixi cussì: «Eya, nobilissimi cavaleri! Cum la vostra bona fortuna la preda, chi nuy chercavamu di longa cum nostru affannu, eccu chi l'avimu dananti li nostri ochi sencza nixuna fatiga nostra. Eccu la preda chi ni è concessa di Deu! Prenditila et usatila a vostra voluntati et partitila, chì illi su indigni di haviri killi cosi chi portanu. Et non hayati timuri, chi tanti fiati li havimu sconfittu et prisa signuria contra loru, chi illi non porrannu risistiri; chì, si illi mutaru duca et capu, non mutaru lu animu, nì la qualitati di la nacioni, nin la re&[li&]gioni. Et lu nostru Deu è immutabili. Si nuy non ni mutamu di Illu et avimu sperancza et fidi, et Illu non mutirà la sententia di darini aiutu et vittoria, comu sempri ha datu». Et ordinata la battagla di li soy cum grandi prudentia, intrau a combattiri cum loru inimichi. Et combattendu fortimenti, la genti inimica di Deu in tantu fu sconfitta et vinta, chi di tanta multitudini a pena di rumasi unu chi $71$putissi fugiri et nunciari in Palermu lu casu et la sconfìtta loru. Et li Normandi, havendu chista grandi vittoria, prisiru la spogla et foru grandimenti aricuti. Custuma est di li Sarrachini di nutricari palumbi cum furmentu adulcatu cum meli, a zo chi, quandu havinu ad andari ad alcuna parti, et illi portanu cum loru li palumbi masculi intra sportelli et, quandu chi intraveni alcuna nova, zo è alcuna chi volinu nunciari a la chitati, et illi scrivinu in cartuli et cartichelli et liganuli a lu collu, oy a li ali, di killi palumbi et lassanuli vulari. Li palumbi, in pirò chi su nutricati in la casa cum killu granu millitu, per la dulchicza di lu meli chi sentinu in killu granu, et illi volanu ad illa propria casa dundi su nutricati. Et li patruni di killi casi su experti, li prendinu et trovanusi li carti scripti ligati; si li leginu et sannu tutti li novi. Lu Conti intra li altri cosi chi trovau intru li spogli di chisti Sarrachini trova palumbi masculi in li loru sportelli et, comu expertu di chisti fatti, scrissi carti di sangui umanu $72$di lu casu di li Sichiliani et Sarrachini, comu tutti foru sconfitti et morti et non di rumasi nullu. Et ligauli a li ali di li palumbi et lassauli volari in Palermu. Li Palermitani audendu kistu casu, tutti li masculi, fimini et citelli incuminczaru ad alti vuchi a plangiri, fortimenti dulendusi di lu casu chi li era intravinutu et di la grandi loru sconfitta. Et li Normandi si allegravanu di la loru vittoria et di duluri di li inimichi. %CAPITULU XVI CAPITULU #XVI@ Comu Palermu fu prisu di lu Duca et di lu conti Rugeri, so frati L'annu di la Incarnationi di Cristu #MLXXI@, avendu multi vittorii lu duca Rubertu cum ayutu di so frati, lu conti Rugeri andava in Pugla, et poy insembuli, riturnandu in Sichilia, vinniru in Cathania. Lu Conti volia andari a Malta a conquistarila et munstrava di non si curari nenti di Palermu. Lu Duca constrinsi chi per mari et per terra divissiru andari in Palermu ad conquistarilu. Foru in concordia et vinniru in Palermu et assiiaru la chitati per mari et per terra et ordinaru chi lu Conti assigiassi la chitati cum sua genti di l'una banda, et lu Duca cum li Calabrisi et Puglisi di l'altra parti. Et mittendu lu seiu, et stettiru chinqui misi, chì non $73$pottiru fari nenti, chì li Panormitani si difindianu valentimenti. Ambiduy frati, di grandi arduri inflammati di prindiri la chitati, non cessanu di turniari la chitati, ordinari li battagli et aminaczari chilli di la terra et a li loru dari grandi doni, et promittenduli dari maiuri cosi. Appiru scali assay, fatti artificialimenti, per muntari supra li muri di la terra et prindirila. Et la Duca cum soy trichentu homini di cavallu, di la parti dundi eranu li navi, incominczaru ad assaltari la chitati, et lu frati fichi dari lu asaltu di l'altra parti, di longa di sì, dandusi l'unu a l'altru certu signu di succurriri l'una a l'altru. Et dandu lu assaltu di duy parti a la chitati, killi dintru foru a l'armi et a li muri di la terra et difindianusi valentimenti et, dundi non dubitavanu, non si difindianu et incautamenti lassaru chilla parti sencza difensioni, vacanti, sencza anima. Li Viscardi, oy Normandi, mittendu li scali per killa parti abandunata, et illi intraru dintra et geru et apersiru li porti di lu ferru cum loru compagnuni, chi combattianu di fora. Et lu Duca et lu Conti cum loru genti intraru dintra li mura di Palermu. Li Palermitani, ingannati, videndu li innimichi intra $74$la chitati, a li spalli loru, et illi fugiru tutti intra la chitati, chircandu dundi si putisiru amuchari. Et supravinendu la notti, cessau lu rumuri. Et la matina, per tempu, li primi et li mayuri di la chitati vinniru a ffidancza per parlari a lu Duca et a lu Conti et propossiru cussì: «Nuy per nullu modu lassiriamu la nostra ligi per prindiri altra nova ligi. Ma si vuy vuliti fari certi di lassarni cum la nostra ligi et fidi, poy chi la fortuna ni ha minatu a chistu puntu, nuy simu aparichati di darivi la chitati in vostra signuria et di essiri fideli et pagarivi lu tributu et iurarivi per la nostra ligi di observari chista cosa». Lu Duca et lu Conti foru multi allegri, [chì] spachatamenti obtinniru czo chi volsiru, et prisiru la chitati cum quilli patti, anno Domini #MLXXI@. Et li Normandi, fideli catholici, havendu in memoria quilla scriptura di lu Evangeliu di Cristu chi dichi: «Primum quaerite regnum Dei, et omnia adjicientur vobis», la Ecclesia di la Virgini Maria, chi fu anticamenti archipiscopatu intra la chitati, la quali per li perfidi Sarrachini era stata violata et guastata et fattundi lu templu loru secundu la loru ligi, cum grandi devotioni fu riconsiliata et dotata di ornamenti ecclesiastici. Et lu Archipiscopu, chi era statu cachatu di li impii di Sarrachini, lu quali era grecu di nationi et rimasi poviramenti in una povira Ecclesia di Sanctu $75$Ciriacu, fu revocatu et restitutu a la sua ecclesia a lu cultu di la re&[li&]gioni cristiana, comu fu innanti. Poi furniru lu castellu et la chitati secundu la loru voluntati cum bona genti. Lu Duca si la tinni per sua proprietati et per sua chitati et a lu conti Rugeri promisi la Valli de Dimoni cum tutta l'altra Sichilia, la quali promittia cum tuttu so ayutu di conquistarila. Illa sua promissioni et concessioni si fu chi aquistatu fussi cum so ayutu zo chi si aquistassi in futurum. Nota chi infallibiliter lu Duca proponia chi lu restu di Sichilia si aquistassi. %CAPITULU XVII CAPITULU #XVII@ Comu in una petra di Chirami fu sconfittu et auchisu Serloni, nepoti di lu conti Rugeri In killu tempu chi fu prisu Palermu, Serloni, nepoti di lu Duca et di lu conti Rugeri, figlu di loru frati, sì tinia casa in Chirami per difindìri lu paisi di li Sarrachini chi habitavanu in Castroiohanni et altri lochi. Kistu Serloni havia in parti di la mitati di conquesta di Sichilia, di voluntati di lu Duca et di lu conti Rugeri, im per zo chi era lor carni et sangui et era valentissimu cavaleri in fatti di armi. Et erachi in parti cum quistu Serloni a kista sua mitati Arisgotu $76$di Puczoli, lu quali divia haviri la mitati di la terra, zo è la quarta parti di Sichilia, chi era statu valirusu ad aquistari et fidili approbatu. Li Arabi, li quali eranu in Castroiohanni, sapendu la valenticza di Serloni, lu quali multi fiati li molestava et fichili grandi dampni, li portavanu grandi odiu et mala vogla et chercavanu via et modu, oy cum tradimentu, oy cum armi, di darili morti. Erachi in Castruiohanni unu grandi Sarrachinu, di li plui potenti chi fussiru, lu quali havia nomu Brachimi. Vulendu pluy leiamenti ingannari a Serloni, prisi cum ipsu grandi amistati, et parlaru a fidancza insembla et fichirusi frati adottivi, zo è frati di santi, li chamamu nuy. Et kistu fratiscu fu fattu secundu la costumancza di li Sarrachini, la quali era chi si prendianu per l'auricha l'unu a l'altru. Et tuttu kistu fu fattu per ingannarilu et tradirilu et darili morti. Et unu iornu, ordinatu lu tradimentu cum sua genti, chistu Brachimi sarrachinu sì mandau ad Serloni alcuni presentelli cum unu so missaiu et mandauli a diri alcuni $77$paroli amicabili. Intra li altri foru chisti: «Sacha la tua cara fraternitati chi tali iornu septi Arabi solamenti ànnu deliberatu viniri a predari la terra tua. Siati cauti». Et audendu zo, Serloni si ndi risi et fichindi gabbu et non curau fari chamari nullu di li soy, li quali eranu soy vichini, per so ayutu, ma killu propriu iornu andausindi a cacha cum pocu agenti. Et illi Arabi, secundu chi illi havianu ordinatu, yssiru cum settichentu homini a cavallu et duy milia piduni et misirusi ad unu inbuscamentu inpressu di Chirami et mandaru setti homini predandu inver Chirami, sicundu chi Brachimi sarrachinu havia mandatu a diri a Serloni, so frati adottivu, per farisi virtuusu in apparencia, chì in existentia era tradituri. Fu fatta preda per chilli septi et fu fatta grandi gridata per li agenti di Chirami, chi eranu predati. Vinni lu rimuri in audientia di Serloni, chi cachava et era sencza armi, et incontimenti mandau unu missu a la terra chi li portassi li armi et, spiandu a killi chi cridaru chi cosa era, et illi rispusiru chi septi cavaleri su vinuti di Castruiohanni et ànnu prisa grandi preda et vannusindi cum la preda. Et havendu l'armi, Serloni armausi, et, dandu fidi a lu sarrachinu so frati, Brachimi, aricordandusi di li paroli chi li havia mandatu a diri et non si adunandu di la traditioni et fraudi, la quali li era fatta, si misi a sicutari killi septi $78$cavaleri, incausanduli tantu chi passaru lu inbuscamentu. Et killi di lu inbuscamentu issiru et foruli a li spalli et misiru a gridari et a firiri. Et videndu Serloni chi non potia resistiri a tanta genti et non potia fugiri, et illu vidi una petra dundi fina a lu iornu di ogi si chama la Petra di Serloni, per lu casu chi lì intravinni. Muntandu kistu in kista petra, cum killa pocu genti chi eranu cum ipsu, kista petra si era per muru in sua defensioni, et dananti illi combattianu et difendianusi valentimenti. Et non havendu aiutu di nulla altra parti in livarsi di la difensa, illu finalimenti fu prisu et auchisu, illu cum li soy compagnuni, eccettu duy, li quali si ascusiru firuti intra li corpura di li morti. Mortu chistu Serloni si lu prisiru per lu ventri et livaruchi lu cori et cussì crudu si mangiaru. Et poy li livaru la testa ad illu et a li altri et mandaruli in Africa in signu di loru grandi vittoria. Et la testa di Serloni misiru supra una hasta et portarula per tutti li chitati di Africa et cridavanu : «Chista esti la testa di lu pluy grandi nostru inimicu chi havissimu in Sichilia et chi maiur dampnu ni havi fattu. Et, quandu chistu è mortu, in Sichilia non rimasi nullu so $79$simili chi ni pocza dari briga. Ora turnirà Sichilia a li soy primi patruni». Mortu chi fu Serloni, fu nunciata chista amara nova a lu Duca et a lu Conti, chi eranu in Palermu, et appirundi grandi duluri et plangiru. Lu Conti plangia fortimenti. Lu Duca volendu fari cessari, et illu li dissi: «A li fimini si parteni di plangiri. Livativi et andamu cum nostra genti et prindimu li armi et diviniamu la morti di lu nostru niputi». Et cussì cessau lu Conti di lu plantu. Poy chi lu Duca si prisi Palermu per sì, et illu si partiu di Sichilia et andausi in Calabria et poy in Pugla. Et parti di la genti sua lassava in Sichilia cum lu conti Rugeri per aquistari Sichilia. Rimanendu lu Conti et sapendu di certu ki zo ki illu aquistava ormay di Sichilia era so, et nullu altru chi avia parti, et illu fichi comu leoni afamatu et avidu di preda [et] non cessava may di scurriri per diversi parti di Sichilia per viniri supranu di la sua intentioni. Anno Incarnationis Verbi #MLXXII@, et lu Conti edificau duy castelli: l'unu fu Paternò, per infestari et terriri Cathania, a zo chi illu lu potissi prindiri pluy tostu; et lu altru fu in Mazara, per conquistari tuttu quillu paysi di la Valli di Mazara. Lu Conti, famusissimu combattituri, non inpachatu per nullu dilettu corporali, non cessava may di affannari et viglava per impliri lu so desideriu di haviri Sichilia. Et $80$anno Verbi Incarnationis #MLXXIIII@ in lu munti di Calasibetta firmau unu castellu et furniulu beni in tutti li cosi necessari, a zo chi sì infestassi et conbattissi cum Castruiohanni. Li Africani sarrachini, per cumandamentu di lu Re loru, armaru certi lingni in cursu in Africa et vinniru in Sichilia et in Calabria, guastandu et pridandu tutti li lochi chi eranu, inpressu mari, abitati. Et vinendu lu misi di iungnu, a la vigilia di Sanctu Petru apostulu, si foru a Nicotra. Et li chitatini, incauti per lu grandi gauiu chi fachianu per solempnitati di lu Apostulu, et la sira vivendu beni et gravati di somnu, non sintendu li inimichi, fu prisa la chitati di li preditti cursuri africani. Di illi di foru prisi alcuni et alcuni auchisi. Li fimmini et li loru citelli misiru a li loru lingni et [a] li navi et tutta la chitati arsiru di focu, et muntaru supra li navi et arrassarusi di lu portu et misirusi in lu altu mari. Lu iornu sequenti illi si mustraru inver la chitati et parlaru cum la genti, la quali era in terra, chi li havia campatu di la chitati, et fichiru ricattu di alcuni fimmini citelli chi li gravavanu. Et fattu lu ricattu, cum parti di genti chi illi si minaru, si parteru et gerusindi in Africa. %CAPITULU XVIII $81$CAPITULU #XVIII@ Comu Maczara fu difisa di li inimichi et comu li Normandi foru sconfitti in Cathania di li Sarachini et [li Sarachini] in Iudica per li Cristiani Anno Domini #MLXXV@, tinendusi Maczara per lu conti Rugeri, et li cursali di Africa, cridendusi chi, comu in lu annu precedenti, operandu la fortuna prospera, in Nicotra, cussì divianu in lu annu sequenti prosperari, et armaru di capu in cursu et vinnirusindi inver Sichilia, navigandu et turniandu Sichilia, per putiri guadagnari alcuni cosi. Finalimenti si ndi vinniru in Maczara et, xindendu in terra dananti Maczara, dediru battagla a la chitati et cussì fortimenti la combattianu, chi per forcza la prisiru. Lu castellu, lu quali era intra la chitati, si difisi fortimenti, et illi lu conbattiru per iorni ottu et non chi pottiru fari nenti. Quilli di lu castellu mandaru unu missu a lu Conti, significanduli comu eranu fortimenti constritti di li Sarrachini. Pirò chi lu Conti, audendu zo, cavalcau cum sua genti et di notti occultamenti intrau intru lu castellu. La matina lu Conti issiu cum sua genti cum grandi impetu, combattiu cum li Sarrachini et vinsili. Intra la chitati auchisindi assay, et li altri fugiru fora, incalczati fina a mari, et salvarusi in li navi. Et per chistu modu fu liberata la chitati di Maczara de li manu de li Sarrachini africani. $82$La nova di chista sconfitta fu portata in Africa de killi pocu chi si salvaru in li navi. Andaru in Africa et contaru la grandi sconfitta, la quali havianu havuta in Maczara. Di chi appiru grandi doluri. Fatta chista vittoria et cachati chisti soy innimichi di Sichilia, lu Conti per li grandi soy fachendi appi a ppassari in Calabria et chamau unu so genniru, lu quali era maritu di una sua figla di la sua prima mugleri, chi havia nomu Hugo di Gircea, grandi valenti cavaleri et di grandi lignaiu et era di la provincia di Chinomanisi, et dedili Cathania in guardia et tutta l'altra Sichilia, chi havia aquistata, et fichilu so vicariu generali et cumandauli chi, si per aventura Benaver, lu quali era sarrachinu et vicariu di la parti adversa, chi habitava in Saragusa, chi si li fachissi cursi adossu, oy armata, oy alcuni falsi promissioni, chi si guardassi per quantu havia cara la vita, et di la chitati di Cathania non divissi issiri, nè persicutari li innimichi, ma guardari beni et sollicitamenti la chitati. Partendusi lu Conti, et Hugo, rimasu in Sichilia vicariu, cogitau comu putissi fari alcunu attu di armi, comu iuveni, per aquistari fama di cavallaria. Non servandu lu comandamentu di lu Conti, cavalcau et andausindi in Trayna et $83$trovausi Iordanu, figlu di lu Conti, et pregaulu per tal modu chi lu minau cum sì in Cathania. Nota chi supra non fu dittu comu lu Conti aquistau Cathania. Pensu eu, frati Simoni, chi per sì midemmi si rindiu, poi chi fu fattu lu castellu di Paternò, per fari guerra et dannu omni iornu, comu fu dittu di supra. Benaver, lu Sarrachinu grandi chi era in Sarragusa, congrigatu cum multi cavaleri eletti, illu si ndi giu di notti inpressu di Cathania et misisi inbuscamentu et mandau trenta currituri et cumandauli chi andassiru fina inpressu li mura di la chitati et, si genti di cavallu ississiru ad incalczari, ki illi divissiru fugiri inver di lu inbuscamentu et chi li trayissiru dintra, quantu potissiru passari lu inbuscamentu. Chisti trenta cavaleri valentimenti si ndi vinniru inver Cathania. Et fatti rimuri per li Cathanisi, vinniru in audientia di Hugo, lu vicariu di lu Conti, et di Iordanu, so figlu. Et ipsi piglaru tutta loru genti di Cathania, comu valenti homini di armi chi illi eranu, et misirusi a secutari killi trenta Sarrachini. Et incalczanduli et illi fugendu $84$inver lu inbuscamentu, tantu li incalczaru chi passaru lu inbuscamentu. Et videndu Benaver chi tempu era di issiri et serrari a li spalli di li Normandi, exiu cum grandi audacia, feriu a li Cathanisi et misiruli in menczu. Hugo, combattendu fortimenti cum multi altri insembli cum illu, non potiu risistiri et fu mortu, et alcuni altri fugendu si ndi salvaru in Paternò. Iordanu, lu figlu di lu Conti, non potendu risistiri, cum alcuni pocu di genti si salvau in Cathania. Benaver, lu grandi Sarrachinu, allegru fu di chista sconfitta [et] cum la preda si ndi turnau in Saragusa. Passandu pocu iorni, et fu significatu per unu missu a lu Conti lu casu chi era intravenutu. Lu Conti spachau tostu li fatti in Calabria et vinnisindi in Sichilia, Et congregatu exercitu, contra di Benaver si mossi, et andandu, et illu trovau per la via unu castellu chi havia nomu Iudica. Et combattendu fortimenti, sì lu prisi et, prisu, lu distruxi per fina a li fundamenti, et li homini, zo è li masculi, tutti li auchisi et li fimini cum li citelli sì li mandau in Calabria, chi fussiru vinduti. Et chistu fattu fu in lu annu di la Incarnationi #MLXXVI@ chi Iudica fu distrutta. Et essendu lu animu di lu Conti fortimenti turbatu per la morti di killu Hugo, so genniru, non si potia placari, si non di fachissi maiuri vinditta. Et cavalcandu per fina a la provincia di Nothu, cussì omni cosa exterminava et guastava, chi etiamdeu mittia focu a li campi et ardiu omni cosa, $85$chì tandu era lu tempu de li missuni. Et ardendu et consumandu omni cosa, non potendu arricogliri in quillu annu nenti, sì chi fu in Sichilia grandi fami. Nota chi iczà a lu paysi di Notu si chama provincia, chì era killa Valli di Nothu grandi parti et populosa et ogi est la tercza, oy una di li tri, di Sichilia, famusa et nominata. Lu Conti non cessandu di scurriri la Val di Nothu, in brevi tempu et illu sinchi aquistau #XII@ castelli et dedili a li soy cavaleri cum tutti rasuni et li pertinentii loru, et illi foru fatti baruni et rifiriru gracia a lu Conti di lu benefitiu chi havianu richiputu et ripusarusi certu tempu. %CAPITULU XIX CAPITULU #XIX@ Comu fu prisu Castrunovu et lu Conti liberatu di unu grandi periculu In killu tempu era unu Sarrachinu, chi havia nomu Bethumi, si possidia Castrunovu et habitava in killu castellu. Kistu Sarrachinu era multu riccu et di li cosi havia assay, et era multu arroganti et leiu di sinnu et tantu ki li soy vasalli $86$per pichuli acasuni li iniurava et fachiali frustari; per li quali cosi li eranu infidili. Kistu, unu iornu, turbatu contra di unu so molineru, fichilu chamari dananti di sì et fichili dari di boni bastunati di boni chingni. Et chistu molineru, richipendu chista grandi iniuria, monstrau di fora comu non si ndi curava nenti, ma dintru l'animu so deliberau di killa iniuria diviniarisindi, beni si divissi perdiri la persuna et tutti li cosi soy. Et una sira illu cum alcuni amichi soy et altri, chi eranu stati offisi similimenti et battuti et frustati di killu Sarrachinu, andaru et prisiru una petra, la quali signuriava lu castellu di Castrunovu et misirusi a la difisa in killa petra per prindiri lu castellu. Et zo fachendu, et illi sì mandaru unu missu a lu conti Rugeri dichendu chisti paroli: «Eccu chi nuy per tua fidelitati ni havimu rebellati contra di lu nostru signuri et havimu prisu una petra, per la quali si pò prindiri Castrunovu. Si illu chi plachi, mandani tostu succursu et aiutu». Lu Conti, richipendu chistu missaiu, fu multu allegru et, cum quanti genti potti haviri, diliberau di succurriri a chisti. Infra kistu tempu et Bethumi sarrachinu mandau missu a killu mulineru, chi divissi cessari di zo chi havia incominczatu et cum multi promissioni et dulci paroli lu pregava chi illu retornassi a la casa sua et non fachissi tantu $87$mali. Et lu mulineru poy si intinnava, et tutti li promissioni et paroli foru pirduti. Lu Conti in persuna cum sua genti fu venutu, et, prisu lu mulineru in sua fidi, promisili grandi promissioni di farilu grandi homu. Et non potendu li Normandi muntari supra killa petra, chì non era nisunu introitu di potiri muntari, et killi di supra appiru una corda et cum killa corda alcuni di li Normandi achanaru susu. Lu Sarrachinu, videndu chi lu molineru havia fattu muntari susu alcuni di li Normandi supra la petra, dundi era spirancza di prindiri lu castellu, fu territu et, dubitandu di non essiri prisu di la persuna, prisi zo chi potti prindiri di li cosi soy, chi eranu intra lu castellu, et lassau la fortilicza. Fugiu lu Sarrachinu, [et] li chitatini fichiru pachi cum lu Conti et cum bona vogla lu rechippiru intra lu castellu. Et prendendu lu castellu, lu Conti sì lu forniu di cosi necessari et di genti, secundu lu so vuliri, et partiusi. A killu molineru sì rimunerau artimenti di omni cosa chi volzi, ad zo chi dunassi exemplu a li altri, chi fachissiru simili, et fussiru animati li altri, per via di beneficii, di fari comu fichi killu. Poy li conchessi plena libertati, chi stassi dundi li plachissi. $88$Poy lu Conti fichi fari duy castelli, et potia andari l'omu di l'unu a l'altru, ca illu chi avia fattu fari una via clausa di sipalli et grossi petri, chì l'omu chi andava covertamenti. Et unu iornu lu Conti vulendu vidiri chisti castelli et andandu per li dirrupi di castellu in castellu, una genti di soy inimichi, chi havianu nomu Schalluni, si ascusiru intra unu mortillitu, lu quali era intra li duy castelli. Et passandu lu Conti cum pocu genti, et killi Schalluni cum grandi impetu isseru di unu passu strittu, per auchidiri lu Conti. Unu cavaleri di lu Conti, lu quali havia nomu Eviscardus brittuni, chì era di nationi di Bretagna, sintendu lu rimuri di li armi et di lu strepitu di killi genti, chi vulianu auchidiri lu Conti, et illu si misi in menczu intra killa genti et valentimenti difisi a lu Conti, sì chi chistu Brittuni, chi cussì valentimenti combattia per lu Conti, chi fu auchisu et, per salvari so signuri, illu risistendu valirusamenti, volsi muriri. Et Deu non permisi chi lu Conti murissi, sicundu chi killi havianu ordinatu. #Quia scriptum est: «Non est@ $89$#sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum».@ Mortu Eviscardu brittuni, li Normandi misiru manu a la spata et firiru inver di l'osti, et killi fugendu si dirrupavanu per killi muntagni et salvarusi in parti. La morti adunca di killu cavaleri brittuni si fu liberationi et saluti di lu conti Rugeri. Et vulendu lu Conti la fidelitati di kistu cavaleri rimunirari honeste, fichi solempnimenti sepelliri lu corpu so et fichi dari grandi elimosini a li poviri et a li ecclesi per l'anima di killu cavaleri fidili, chì kistu, per salvari lu so signuri, si volczi muriri. Lu Conti poy, turniandu li montagni et li valli cum multi piduni, di Mungibellu per fina a Trayna, di killa genti Schalluni tutti li exterminau et auchisi. Nota chi Mungibellu si chiamava intandu Gibel, lu quali nuy ora per littra chamamu Ethna, quasi munti di focu, oy di lu Infernu, sive Gehenne. $90$In killi iorni lu Re di Africa, chi havia nomu re Thimini, fichi armari #XIIII@ navi, li quali chamanu li Sarrachini golafros, chi andassiru in cursu. Et andandu et navigandu per lu mari, et chilli vinniru a lu mari di Tavormina, et illà misiru li anchuri loru; et standu supra lu mari dinanti la terra di Tavormina, chi avia navi di li Normandi, [li Normandi] non si pottiru cussì tostu armari per difettu di li cosi necessari, chi li eranu bisognu et non potianu haviri. Lu Conti era in Tavormina et videndu chisti navi dixi: «Chisti navi su per certu larruni et non missagi di pachi». Et mandauli a diri kisti paroli: «Guardati, per quantu vi aviti cara la vita, non presumissivu fari nixunu dannu a la genti mia, nè a la mia terra, quantu la signuria mia si stendi; et si non, per certu eu mi divingirò cum vostru grandi dannu». Li Africani rispusiru, excusandusi humilimenti, dichendu chi nullu di la signuria sua divia dubitari chi lu nostru Re non ni mandau per chercari alcuni cursali, li quali fichiru alcunu dampnu in Africa. Et kistu vi iuramu per la nostra ligi. Ma si vuy vuliti nullu serviciu di nuy, nuy ni proferimu in omni vostru serviciu. $91$Per chi lu Conti li invitau per soy missi chi sicuramenti putissiru ascindiri ad acattari tutti cosi chi li fussiru bisongnu, in abundantia. Illi prisiru lu invitu et isseru in terra et accaptaru czo chi volciru et turnaru in li navi. Unu ventu si misi forti, [et] illi, dubitandu chi non rumpissiru in terra, fichiru vela et andarusindi, chì non parsiru may. %CAPITULU XX CAPITULU #XX@ Comu Iachi fu prisu et comu lu Conti piglau un'altra mugleri Anno Verbi Incarnati #MLXXVIIII@, li homini di Iachi, confidandusi di loru grandi multitudini, kì eranu di tridichimilia famiglii, oy masunati, in Iachi, et ancora per la forza di lu munti, undi illi habitavanu et stavanu forti, et non vulendu richipiri la signoria di li Normandi, nè signuriarsi ad illi, nì darili nisunu tributu, lu Conti sì li mandau unu so legatu, chi li induchissi cum dulchi paroli et promissioni et, si zo non iuvassi, cum aminaczi lor dichissi chi, si $92$illi prindissiru guerra cum illu, et richipirannu unu grossu dannu. Li homini di Iachi, essendu duri, et confidavanusi in unu monti undi tandu abitavanu, lu quali munti sì era turniatu di grandi dirrupi, ecceptu di una parti, dundi intravanu et dundi exianu. Nota chi [oy] Iachi non fu anticamenti dundi è ora, oy per lu focu di Mungibellu fu applanatu killu munti et distructu; kì Iachi in kistu modernu tempu non è sittatu in killa forma, comu narra kista istoria, ki dichi chi li loru peguri et armenti di bestiami sì li tenianu intra li caverni et li lochi occulti di killu munti et stavanu sicuri chi non potianu essiri dannificati di loru inimichi. Et lu Conti, quantu pluy li vidia attenti a loru difensioni, tantu pluy si inflamava di ira et di turbationi, comu li potissi humiglari et distrudiri. Lu Conti mandau per tutti li soy cavaleri sichiliani, a li quali avia partutu li $93$possessioni di l'isula di Sichilia chi havia aquistatu, li quali eranu dispartuti di Sichilia in diversi parti: in serviciu di lu Conti chi illi lassassiru omni cosa et venissiru a tempestari a Iachi. Et illu cum li Calabrisi andau assigiari unu altru castellu, chi havia nomu Cinisu, lu quali si havia ribellatu, et cussì, in unu tempu, havia misu dui sedii, unu a Iachi et l'altru a Cinisu. A li quali lu Conti spissi fiati andava et venia et fichi fari grandi insulti et battagli, currendu et prendendu et amminazandu cum terruri a li inimichi et promittendu grandi promissioni a cui conbattia valentimenti. Et ultimatamenti videndusi killi di Iachi distrudiri omni iornu, non potendu risistiri pluy, et illi si rendiru cum pachi et bona vogla et foru subietti a lu Conti. Lu simili fichini killi di l'altru castellu di Cinisu, chi eranu assigiati di li Calabrisi. Et prisi kisti duy castelli, li fortificau a so vidiri, et chascunu giu a la casa sua. Anno Domini #MLXXX@ Raymundu, famusissimu Conti di Provencza, audendu la fama grandi di lu conti Rugeri, Conti di Sichilia, chi era cussì valenti cavaleri et famusu in li soy operi, et illu sì mandau soy missagi, grandi et hunurati, secundu chi convenia a tantu princhipi, et mandauli a diri chi, si li plachissi di prindiri per mugleri una sua figla, la quali havia nomu Mathilda et era di la sua prima $94$mugleri, chi illu sì la dava vulinteri, kì illa era nobili et bella et honesta. Lu Conti richippi kistu missagiu cum grandi hunuri, et plachia multu la inbassata. Et convìnnisi in li doti et iurausi di parti in parti, et fu iuratu lu matrimoniu. Nota chi non si pò cridiri chi kistu Conti, fideli et catholicu cristianissimu, havissi diversi mugleri, im pirò chi non fu mentioni di la morti di la sua mugleri, im pirò chi chista istoria esti difettuosa in multi cosi et killu chi la compossi non scripsi si non li cosi notabili ki foru fatti in killu tempu, [et] li altri cosi communi non li scripsi. In perczo non fichi mentioni di la morti di la Contissa. Chisti missagi foru magnificamenti meritati di grandi doni, comu era costumatu di lu Conti. Turnati in Provencza, a lu Conti Raymundu nunciaru cum gaudiu chi lu matrimoniu era firmatu di la sua figla cum lu conti Rugeri. Lu conti Rugeri rimasi multu contentu et allegru per la grandi bellicza chi havia audutu di kista sua donna; in per czo dissiava breviari lu tempu di li noczi, chì illu amava chista $95$donna di ardentissimu amuri et vulia chi tostu fussi minata in Sichilia. Lu Conti di Provencza fu contentu di li pacti et di la dota, et foru misi in conczu di lu spusari. Lu Conti Rugeri andau in Provencza cum bella compagnia et fu richiputu multu hunuratamenti et invitau diversi prelati, piscopi et altri prelati religiusi, et foru celebrati li nozi multu sollepnimenti. Et essendu insembli la prima notti, tantu li plachia chi lu amuri crisia. Foru fatti multi conviti et grandi, cum multi instrumenti et grandi spisi. Et per plu ssiri et iorni tinni lu sogiru a lu genniru in Provincia a la sua consulationi. Finalimenti cum bona vogla et cum grandi magnificentii et doni dandu, tantu a lu conti Rugeri, quantu a quilli chi eranu vinuti cum sì, apparichati li navi, allegramenti li dedi la figla et lassanduli turnari. Et lu Conti cum sua mugleri et sua famigla si misiru in mari, cum prospiru ventu fichiru vila et sencza periculu si vinniru in Sichilia sani et salvi. %CAPITULU XXI $96$CAPITULU #XXI@ Comu Cathania per tradimentu fu pirduta et poy recuperata, ut Girachi in Calabria Essendu lu duca Rubertu occupatu in lu Imperiu di Rumania, et prendendu et aquistandu multi terri et castelli, lu conti Rugeri rimasi vicariu in Pugla et in Calabria di tuttu lu ducatu, per fina chi so frati tornassi, et gubernava omni cosa beni, comu fussiru cosi soy. Standu adunca lu Conti occupatu in Pugla, havia lassatu in Cathania so vicariu unu homu, chi havia nomu Bettumen, chi era statu sarrachinu et havia auchisu lu maritu di la sua soru et havia fugiutu a Rigiu, di lu quali fu fatta supra grandi mentioni. In Syragusa era unu grandi Sarrachinu, princhipi di Syragusa et di Nothu, lu quali havia nomu Benaver, di chi etiam di supra si fa mentioni. Et chistu era innimicu di li Cristiani et multu infestu; kì chistu si era multu calidu et maliciusu in lu fattu di la guerra et valenti et fraudulenti, chì una cosa havia in bucca et l'autra in cori et non servava $97$fidi. Tamen illu era di grandi consiglu et tutti li Sarrachini, chi eranu rimasi in Sichilia, si regianu per so consiglu. Chistu Benaver, princhipi di Syragusa, in killu tempu, comu calidu chi era et maliciosu, si mandau a fidancza unu so secretariu in Cathania a killu Bettumen, promittenduli grandi dinari et promissioni, chì illu vulissi dari Cathania. Chistu Bettumen, checatu di avaricia et obliatu di la fidi chi fichi a lu conti Rugeri di gubernari la chitati di Cathania fidelimenti, consentiu et ordinau unu certu iornu chi illu vinissi; chì illu era aparichatu di tradiri la chitati et mettirila in sua manu. Et una notti vinendu Benaver cum grandi genti di Syragusa, sicundu chi era ordinatu intra di lor, intrau intra la chitati di Cathania et prisila cum tradimentu di Bettumen. Chista cosa fu diversata per tutta Sichilia et li Cristiani si ndi avianu grandi virgongna chi intra di lor era truvatu tradituri; chì kistu Bettumen, per ben chi era statu paganu, era statu fattu cristianu. Nota illu proverbiu chi nullu Iudeu pò essiri bonu cristianu. Li Sarrachini si ndi allegravanu di tanta virgongna, chi si trovava intra li Cristiani, et fachendusindi gabbu. Audendu zo Iordanu, lu figlu di lu conti Rugeri, et $98$unu altru chi avia nomu Rubertu di Surdavalli et unu chi avia nomu Elyas Clothonensis - lu quali era statu sarrachinu et era battigatu, lu quali di sua genti fu auchisu in Castroiohanni, chì, prisu, non volsi renegari la fidi cristiana, innanti volczi richipiri lu martiriu per la fidi catholica -, chisti tri, congregati di genti, sì vinniru in Cathania contra di Benaver ad arricupirari la chitati. Benaver, sapendu per la sua guardia et asculti, chi havia per omni parti, chi kisti vinianu di contra di sì, et illu congregau genti di pedi viginti milia et misili a lu so latu drittu, et a l'altru latu sinistru giu una legioni di homini di cavallu, - zo è sey millia seychentu et sey et sisanta, chì tanta era legioni -, et misisi in campu, et illu in menczu. Et illoco aspittau li soy inimichi. Li Normandi, chi in numeru non eranu si nun chentu sissanta cavaleri, et non timendu di combattiri, havendu bona speranza in Deu, a lu quali illi si ricumandavanu, et vinendu cum audacia, primu firiru a li piduni et non li pottiru rumpiri; poy si giraru supra li cavaleri et, firendu fortimenti, ni auchisiru multi et li altri misiru in fuga et $99$secutaruli a ttutti fini a li porti di Cathania, ferenduli et auchidenduli a cuy iungianu. Et Benaver fugiu in Cathania et sapiu chi grandi auchisagla era stata fatta di li soy peduni. Li Normandi cum grandi audacia assigiaru Cathania et misiru loru pavigluni dananti la chitati. Benaver, lu grandi Sarrachinu, dubitandu di non incappari in li manu di li Normandi, di notti, cum killu tradituri Bettumen, fugiu di Cathania et vinnisindi in Syrragusa. Chistu Benaver sarrachinu, dubitandu di killu tradituri Bettumen, chi non tradissi cussì Sirragusa, comu fichi Cathania, demandanduli quillu la promisa, et illu li fichi taglari la testa. Fu unu cavaleri in killu tempu, lu quali havia fattu lu conti Rugeri, lu quali havia nomu Ingelmarus. Chistu havia servutu a lu Conti longu tempu, et, per ben chi illu fussi di bassu lingnaiu, tamen, per longu serviciu et bona cavallaria chi havia fattu, et provatusi valentimenti, lu Conti lu volsi ameritari magnificamenti et dedili per mugleri una donna, la quali era stata mugleri di Serloni, so niputi, lu quali Serloni fu mortu, comu è dittu di supra. Chista donna era vidua et era nobili, chì fu figla di lu conti Rudolfu. Data chi fu chista donna per mugleri a kistu cavaleri, cum tutti li soy cosi et doti, fu chistu cavaleri nobilitatu et arricutu per chista donna. Celebrati foru chisti $100$noczi cum grandi hunuri et habitaru in Girachi di Calabria. Chistu non si riduchia a la menti sua chi era statu homu di la bassa manu, ma si avantava di la sua mugleri, chi era cussì nobili et di cussì grandi lingnaiu chi era statu Serloni. Chistu Ingelmaru incumenczau a fari una turri inpressu una turri chi havia fattu lu Conti et dichia chi si fachia una casa per albergu et a pocu a pocu chi edificau una turri grandi et fortissima. Chistu, cum soy dulchi paroli avantandu a killi di Girachi, cum soy mini tutti li fichi amichi tirandusili ad sì, et iuraru l'unu a l'autru di occurririsi in kistu amuri firmamenti. Lu Conti audendu la presumptioni di kistu et la sua follia, chì havia fattu turri grandi intra la terra, dubitandu chi, per la sperancza di killa turri, chi non si movissi a fari alcuna pacia, et cumandau chi killa turri si guastassi et fachissi casa bassa et fichilu riprehendiri, chì presumiu sencza cumandamentu et licentia di lu Conti di fari cussì grandi turri. Chistu ingratu et scanuxenti appi so consiglu cum li Girachisi et, killi promitenduli di darili ayutu et consiglu, exlissi ananti calcitrari chi obidiri et, non si ricurdandu nì di lu amuri di lu Conti, nì di li beneficii, comu solinu fari $101$li villani et homini sublevati per saltu, non volsi obediri ad zo chi cumandau lu Conti. Audendu zo lu Conti et illu cumandandu a killi di Girachi chi divissiru dirrupari la turri et Ingelmaru lu divissiru prendiri di la persona et mandarisilu ataccatu, li Girachisi volendu mali a li Normandi et a tutti loru generationi, per mittiri discordia intra di loru, non di volcziru fari nenti, nè la turri volcziru dirupari, nè a kistu Ingelmaru per amuri prendiri, nè per fidi chi li portassiru, zo è a kistu Ingelmaru. Lu Conti sapendu zo, congregau genti et fichi exercitu et andau in Girachi et assiiaula. Chistu Ingelmaru pregau a li Girachisi chi stassiru forti et resistissiru valentimenti. Da poy, videndu chi lu Conti valentimenti li assiiava et dintru et di fora sinteru essiri agravati, incominczaru a viniri minu et non potianu risistiri. Et videndu zo, Ingelmaru fu tuttu territu et, dubitandu chi non fussi tradutu et datu in li manu di lu Conti, a zo chi li Girachisi fussiru riconsiliati, illu di notti fugiu et abandunau la terra. Lu Conti incontinenti appi la terra di li Grechi di Girachi et pacificamenti intrau in la terra. La mugleri di killu Ingelmaru vinni, et incontinenti gittandusi a li pedi di lu Conti et fu richiputa in gracia, ricurdandusi lu Conti a so niputi Serloni, di cuy fu mugleri. $102$Innanti fichi dari tutti li cosi soy et salva et secura la mandau di fora di la chitati a so maritu, chi insembli andassiru per lu mundu chercandu dundi putissiru viveri. %CAPITULU XXII CAPITULU #XXII@ Comu lu piscopatu di Missina fu subiettu a Trayna Anno Domini #MLXXXI@, lu conti Rugeri, poy chi illu turnau, in Calabria stabiluta chi appi la terra di Girachi, et illu appi diversi mastri artifichi, di diversi terri alogati, et vinni in Missina et incominczau a fundar lu castellu et multi altri turri a la chitati, et supra la maramma sì ordinau diversi mastri chi fussiru supra li operaturi et chi havissiru bona cura di la opera. Et illu spissi fiati vinni a vidiri la opera, a zo chi si fachissi bona opera. Et tostu in brevi tempu foru fatti li turri et lu castellu merguliatu, et fu complita la opera. Et im pirò chi Missina sì riputava in la chavi di Sichilia, et illu sì ordinau in guardia di la chitati li pluy fidili homini chi illu havissi et urdinausi chi fussiru fatti maiur guardii di notti et di iornu chi in nisuna altra terra di Sichilia. Poy edificau la ecclesia di Sanctu Nicola, in menczu la chitati, cum grandi hunuri, et multi turri adtornu et dotau $103$la ecclesia di diversi possessioni et di multi clerici, a serviri la ditta ecclesia. Et poy ordinau in killa ecclesia lu sediu episcopali et chi fussi episcopatu in la chitati. Ma illu ordinau ki illu piscupatu di Missina fussi subiectu a la Ecclesia di Trayna. Et nota chi per kisti paroli potemu comprindiri chi Trayna si era archiepiscopatu, dundi lu episcopatu fu subiettu, et di chi fussi mayuri terra intandu chi non ora; et chi Missina non era cussì grandi terra, nè cussì populata comu esti hora, lu tempu modernu. Ma poy crissendu Missina in mari et in terra, per loru industria et sapiri, et Trayna mancandu, et illi inpetraru per la Ecclesia chi Missina fussi archiepiscopatu, et fu translatata la Ecclesia di Trayna ad Missina. Pensu eu, frati Simuni, chi chista translationi non fuy fatta sencza grandi causa; oy alcunu grandi delittu fu commissu in la persuna di lu Pontifici per li Traynisi, undi per rasuni foru privati di la sedia catredali di in tuttu et per tuttu, chì non rimasi nì archiepiscopatu, nì episcopatu, si non archidiaconatu sulamenti. Criyu chi killi iniquamenti auchisiru loru prelatu, dundi ameritaru perdiri lu pontificali. Ma comu fu, eu non lu lessi in nulla parti. %CAPITULU XXIII $104$CAPITULU #XXIII@ Comu li Normandi liberaru lu Papa di prisuni a Roma Anno incarnati Salvatoris #MLXXXII@, Rubertu Biscardu, Duca di Pugla et di Calabria, prendendu unu paysi di una nationi chi si chamava Bulcari, et illu stava in killu paysi in quillu tempu. Mota una grandi questioni intra lu imperaturi Henricu et lu papa Gregoli, forusi multi contraversi chì lu Papa non volczi conchediri zo chi dimandava lu Imperaturi. Lu Imperaturi, turbatu contra lu Papa predittu, vinni. a Roma cum grandi exercitu et prisi lu Papa di la persuna et misilu in prisuni in una turri, chi si chama di Crissensiu, et incontinenti fichi fari unu altru papa, lu archiepiscopu di Ravenna, lu quali havia nomu Obertu. Contra li ordinationi di la Sancta Matri Ecclesia fu fattu papa, et lu veru Papa fu inprisunatu. Et essendu in tanta angustia et turbationi, mandau soy litteri lu Papa et missaiu a lu duca Rubertu, chi divissi veniri a liberarilu di killa captivitati. $105$Lu Duca audendu chi lu Papa et so benefattori era intratu in tanta tribulationi, lassau tutti li fatti soy et fichi so figlu, chi havia nomu Boamundu, vicariu di killu paysi di Bulcari, et illu si ndi vinni per mari ad Itrontu in Pugla, per congregari genti per andari et liberari lu Papa. Lu Duca tornandu, et illu invitau a lu conti Rugeri chi illi insembli andassiru per liberationi di lu Papa a Roma. Lu Duca com so frati, congrigati genti assay di cavalli et di pedi, cum tutti li necessari chi fachianu bisognu, andaru inver la chitati di Roma contra lu Imperaturi, per liberari lu papa Grigoriu et prindiri lu antipapa. Et vinendu comu leoni scatinati, foru a Roma cum milli cavaleri eletti, dananti li quali andavanu altri milli cavaleri cum milli banderi, et poy di chisti si vinniru tri millia piduni. Lu Duca audiu chi li cavaleri di lu Imperaturi li divianu viniri a scontru di killa parti dundi era lu conduttu di l'acqua, ma non fu veru. Lu Imperaturi fu a Ruma cum pocu agenti, chì li altri li havia mandati in diretru, et sentendu li soy inimichi viniri, et illu non si potia resistiri, chì non havia genti. Di zo appi grandi pagura, et cum grandi duluri di cori, di notti, si partia di Roma occultamenti. $106$Lu Duca di kista partenza non di sappi nenti per fina a li tri iorni. Poy intrandu cum grandi battagla a la chitati, per la porta chi si chama Tusculana, inpressu lu condutu di l'aqua, et illu stetti illocu tri iorni. Et poy cum #MCCC@ cavaleri vinni a la porta di Sanctu Laurenczu, inpressu lu Tibaru di Roma, dundi non si fachia si non una pocu di guardia. Et non suspettandu nullu chi per killu locu si dassi battagla, et illu cum silentiu fichi mittiri li scali a li mura. Susu muntati per li scali et aperti li porti di lu ferru di la chitati per forcza, fichi intrari tutta sua genti. Et cum li spati in manu currendu per Roma, tutti cridandu «Biscardu, Biscardu», li Rumani, audendu lu rimuri et li inimichi dintru et li porti aperti, foru territi et non sapianu chi fari. Lu Duca et lu Conti prisiru la via di la turri di Crisensiu, undi era lu Papa in prisuni. Intrandu dintru liberaru lu papa Grigoriu et cum grandi hunuri sì lu minaru a lu so palaciu di Sanctu Iohanni Lateranu et collocarulu a la sua sedia. Et tutti killi chi eranu cum li Normandi si vinniru humilimenti et gittarusi a li pedi di lu Papa et basaruli li soy pedi cum grandi oblationi et offerta di grandi thesauri. $107$Li Romani, poy di tri iorni, prisiru cori et fichiru una conspirationi contra li Normandi et fichiru grandi impetu cum grandi congregationi di genti, fachendusi contra. Li Normandi standu in tavula et maniandu, audendu lu rimuri, saltaru di la tavula et prisiru l'armi et ysseru adossu di Rumani. Rugeri, figlu di lu Conti, cum milli cavaleri, non sapendu nenti lu patri, cum grandi impetu va adossu di li Romani, li quali eranu vinuti di fora, et combattiru fortimenti. Lu Duca, zo videndu, cridau «focu, focu», mittendu focu a la chitati. Non potendu li Romani risistiri a la flamma, illi fugiru. Lu Duca sì li sequia firenduli et auchidenduli per fina a lu ponti. La chitati per lu focu et per lu ventu mistu si fu consumata in grandi parti. Li Normandi vitturiusi riturnaru in lu palaczu Lateranu, dundi era lu Papa. Li Romani, videndu li innimichi loru essiri intra la chitati et non putenduli pluy resistiri, appiru loru consiglu et elessiru plui tostu reconsiliarisi cum lu Papa, chi vuliri risistiri cum dannu loru. Et vinniru a lu Papa parlanduli, et illi si scusaru di la fraudi chi li fu fatta per lu Imperaturi et, $108$canusendu loru culpa, foru riconsiliati et iuraru a lloru Papa fidi, et chi illu fachissi di la chitati comu plachissi a sì et a lu Duca. Lu Papa, sapendu la perfidia di li Romani et dubitandu di non essiri di capu in prisuni, illu diliberau yssiri di Roma et habitari in altra parti et cussì fichi. Et partiusi di bona vogla et andausindi ad Beniventu et illocu habitau. Et lu Duca si ndi turnau in Pugla, et Roma rumasi arsa in memoria di li Normandi. Anno incarnati Salvatoris #MLXXXIIII@, die sexto mensis februarii, intra sexta et nona, lu soli fu obscuratu per spaciu di tri ori, in tantu chi li operaturi, chi laboravanu intra li casi loru, non potianu laborari si non cum li candeli, et di casa in casa non si potia andari, si non cum lanterni et cum blanduni. Et chistu fu signu di grandi terruri et di cosi novi chi divianu essiri. In killu annu lu papa Grigoriu supra dittu si fu mortu. In lu misi di iugnettu et lu duca Rubertu et lu Re di Ingliterra, lu duca Guillelmu, in lu misi di sittembru, si foru morti. La duchissa Gayta, mugleri di lu duca Rubertu, cum so figlu Rugeri fichiru li exsequii sollempnimenti di lu $109$Duca in quillu paysi di li Bulcari, dundi illi intandu eranu, et tutti li altri baruni soy, cum hunuri debitu, cum grandi duluri et tristicia portaru lu corpu so in una chitati, chi havi nomu Venusa, et illocu lu sepelliru cum grandi plantu. Et per la morti sua tutta Grecia cum Bulcaria si fu in pachi et fu liberata, et Pugla et Calabria foru turbati. %CAPITULU XXIV CAPITULU #XXIV@ Comu Iordanu, figlu di lu conti Rugeri si ribellau contra lu patri Quandu lu conti Rugeri fu invitatu di so frati per andari a Roma per liberari lu Papa, et illu sì lassau so vicariu in Sichilia a so figlu Iordanu, et cumandau chi non si fachissi contrariu di czo chi li cumandau et comittia. Chistu Iordanu era so figlu, chì l'avia fattu di una sua concubina et era bastardu; tamen havia grandi animu et grandi corpu et grandi appetitu di gloria et di signoriari. Chistu, poy chi si partiu lu patri, et illu appi unu pravu et $110$malu consiglu di iuveni, soi familiari, chi si divissi ribellari contra lu patri et prindiri la signoria per sì. Et fichi chamari multi homini ad sì et fichili iurari chi zo chi illu fachia, innanti chi illi yssissiru, lu tinissiru secretu. Chilli chi lu promisiru, per beni chi a multi displachissi, et iuraruli chi zo chi illu cumandassi eranu parichati di obidiri. Chistu Iordanu malingnu cavalcau cum sua genti et vasindi a San Marcu et a Mistretta et intrau intru li castelli et prisili per sì et andau in preda atornu. Tutta la preda portau a chisti castelli, chi havia prisu cum fraudi, et poy cavalcau a Trayna per prendiri lu thesauru di so patri, chi era riservatu in Trayna. Et fu canuxuta la sua iniquitati et non si fu lassatu intrari et vacanti si ndi turnau in daretu. Lu Conti audendu zo per unu so missu, chi li mandaru li soy fidili, et illu, comu saviu, tornandu incontinenti, non si munstrau turbatu contra lu figlu, ne per vintura lu figlu, territu et dubitandu di lu patri, si dassi a li Sarrachini, chi eranu in Sichilia, et pirdissi li castelli. Ma lu Conti, simulandu, dichia : «Illu fichi comu iuveni. Non mindi curu». $111$Fu dittu a Iordanu chi lu patri non era turbatu, et illu vinni a lu patri. Lu patri, occultandu in sì la turbationi chi havia in so animu, li fichi bellu vultu. Et di illà a pocu iorni lu Conti, dubitandu di lu tempu futuru, chi chilli, chi consiglaru a so figlu a fari kista paczia, non consiglassiru una altra fiata, et li altri non fachissiru lu simili, si kisti si ndi passassiru sì legirimenti, in absentia di so figlu fichi prendiri #XII@ homini, li meglu chi foru a lu consiglu di lu figlu et fichili cecari intrambi l'ochi. Et fattu zo, vulendu mittiri terrori a so figlu, fichilu chamari ad sì et munstrau chi volia fari ad illu lu simili. Ma illu havia ordinatu cum alcuni soy fidili amichi chi illi sì lu livassiru di mani, et cussì fu fattu; chì, lu patri vulendu fari iusticia di so figlu, comu di li altri, ad terrori, et privarilu di li ochi, fuli livatu di li mani, et fusi fatta grandi prigeria, chi illu li pirdunau, et scappau di la furia di so patri et fu liberatu. %CAPITULU XXV $112$CAPITULU #XXV@ Comu fu prisa Saragusa in Sichilia Poy chi fu mortu lu duca Rubertu, fu grandi altercacioni intra duy soy figloli, chi divissi subcediri in lu Ducatu di Calabria et in lu Princhipatu di Pugla, et finalmenti, aiutandu lu conti Rugeri, fu fattu duca Rugeri, figlu di lu Duca, et so frati Boamundu la perdia. Et standu lu conti Rugeri in Pugla per adriczari li fatti di li soy niputi, Benaver, killu grandi Sarrachinu lu quali era in Saragusa, fichi grandi armata per mari et vinnisindi a Nicotra in Calabria; et prendendu la terra sì la distrussi fina a li fundamenti et li homini et li fimini misi a li navi per prisuni cum tutti li cosi loru. Et vinnisindi innanti Rigiu et, illocu yssendendu in terra, arrobaru et distrussiru una ecclesia di Sanctu Nicola, chi era inpressu la chitati di Rigiu, et una altra di Sanctu Gregoriu, vituperandu li sancti imagini, et li vestimenti sacri di li ecclesii et li vasi soy prisi et applicauli a so usu. Poy si turnau ad una batia di monachi, et lu vocabulu era lu Monasteriu di Sancta Maria; et kistu fu in lu paysi di Skillachi, in unu locu chi si $113$chama la Rocca di l'Asinu, dundi eranu monachi sacrati, et prisili et diflorauli et vituperauli et lu monasteriu distrussi. Lu conti Rugeri, audendu kisti novelli, fu plenu di ira et di turbationi et cogitausi comu putissi diviniari la iniuria di Deu, chi havia fattu kistu cani sarrachinu. Et lu primu iornu di ottubru incominczandu a ffari reparari et cunczari lu so naviliu, a li #XX@ iorni di mayu tutti foru misi in conczu. Et ananti chi illu intrassi in mari, et illu fichi fari grandi et multi processioni di diversi ecclesii; et ipsu chi andava ad pedi scalzu, cum grandi devotioni, dandu multi elemosini a poviri, chi pregassiru Deu per sì. Nota chi quistu fachia comu fidili catholicu, ca da Deu ananti dimandava ayutu cum devotioni, dandu elemosini, fachendu processioni, affligendusi illu, andandu a pedi scalczu, et im pirò Deu era cum sì et sempri havia vittoria. Ma nuy non fachimu cussì, ca non simu boni cristiani, nè devoti a Deu, et in pirò nuy non vinchimu, ma pirdimu. Fatti quisti processioni, et illu mandau a diri a Iordanu, sou figlu, chi illu lu divissi ascontrari in via, cum tuttu lu sou exercitu, per terra. Et intrandu illu in mari per andari in Syrragusa, andandu et havendu ventu prosperu, la prima $114$notti si fu in Tavurmina, a la secunda vinni a Longnina, inpressu Cathania, a la tercia in Baselalip. Quistu locu undi sia, non so. In quistu locu vinni Iordanu et ascontrau sou patri cum la cavallaria. Et havendu consiglu intra di loru chi modu divianu tiniri per diviniarisi di quillu Sarrachinu, et illi deliberaru di mandari unu valenti homu, chi havia nomu Philippu, figlu de Giorgi patriciu, lu quali era homu multu sagachi, in Saragusa, per vidiri et sapiri chi si fachia in Saragusa. Quistu appi unu lignu beni armatu et di notti si partiu et vinnisindi a lu portu di Saragusa, Quistu et tutti li marinari sapianu beni la lingua greca et la lingua sarrachinisca, et mittendusi intru li navi di li Sarachini, di notti, et parlandu li loru lingui, non foru canoxuti. Et arritornandu a lu Conti, nunciaru comu illi havianu armata in mari: «Ma non su nenti, chì cum l'ayutu di Deu nuy simu vinchituri. Andamu ad illi securamenti et non dubitati». Quistu fu la notti di lu sabbatu, et la dominica matinu lu Conti fichi cantari la missa di matini et tutti confissandusi stettiru tuttu quillu iornu illocu, in quillu portu. Lu iornu sequenti, la notti di lu lunidì, livandu li ancuri cum silentiu, sencza gridati, ben matinu, a la aurora, foru in Saragusa, undi Benaver l'aspettava cum lu sou stolu. $115$Et cumbattendu insembli l'una parti et l'altra, Benaver, per instintu di lu dimoniu, kì ià divia muriri di mala morti, vinendu li navi, canuxiu quilla undi era lu Conti et, accustandu, combattia fortimenti cum quilla navi. Poy, comu animusu chi era, saltau di la sua navi a quilla di lu Conti. Et saltandu in la navi, unu valenti homu, chi havia nomu Luppinu, sì li dedi unu forti colpu di una sagitta. Et lu conti Rugeri, videndu chi quistu cani era supra la sua navi, animusamenti, cum grandi amminazi, cum la spata nuda li andau adossu. Quistu Benaver, persequitatu da lu Conti per la navi, volci saltari ad una di li soy navi per salvarisi; in pirò era fortimenti armatu, non chi potti saltari, cadiu in mari et fu annigatu et mortu in cussì vilimenti. Et di la iniuria, chi fichi a Deu et a li Sancti soy in Calabria, si ndi fu beni punitu in lu corpu et in la anima. Li autri agenti, chi eranu a li autri navi, comu sappiru chi loru signuri fuy annigatu, et illi volciru fugiri, et li Normandi li sicutaru et tutti li prisiru et multi indi auchisiru, per chi li Normandi foru victuriusi. Et si Iordanu, figlu di lu Conti, intra tantu, cum la cavallaria, per terra havissi combattuta la genti, de levi si haviria prisa. Ma lu patri chi l'avia interdittu, chi non si movissi a ffari nenti, per fini chi non fussiru certi chi divia essiri di la battagla di mari. $116$Poy ordinatamenti misiru lu seiu in terra et assigiaru la chitati. Et di mayu per fini ad ottubru li Saragusani si difisiru et recalcitraru valentimenti. Li Saragusani havianu multi Cristiani prixuni intra la chitati et per alligiarisi tutti li cacharu da fori. La mugleri di Benaver, chi era a la chitati, videndu lu maritu mortu et la chitati in tantu periculu, illa cum unu sou figlu et li meglu di Saragusa si misiru di notti in duy ligni armati et, velochimenti vocandu li rimi, passaru per menczu li navi di li Normandi et fugeru et salvarusi a Notu. Li autri homini, chi rumasiru a la chitati, non potendu pluy resistiri, et illi si arrenderu cum patti et boni conventioni. Et li Normandi cum pachi intraru a la chitati di Saragusa, et fuy di lu conti Rugeri. Et quistu fu di lu annu di la Incarnationi #MLXXXV@. %CAPITULU XXVI CAPITULU #XXVI@ Comu fu prisu Girgenti et Castroiohanni cum Chamutu sarrachinu et sua mugleri Chamatu, unu grandi Sarrachinu, possidendu et signuriandu in Girgenti et Castroiohanni, in quillu tempu tinia la mugleri cum soy figloli in Girgenti et illu stava a $117$Castroiohanni. Lu conti Rugeri, allegru chi tutti li potenti di Sichilia li havia ià sconfitti et distrutti, ecettu Chamutu, et illu deliberau di andarili adossu cum sua genti et fugigarilu, a zo chi tutta la terra di Sichilia liberamenti possidissi. Anno Incarnationis Salvatoris #MLXXXVI@, lu Conti congregata multa genti et andandu inver Girgenti, primo die aprilis, sì l'asigiau et, turniandu atornu, chircava via et modu di prindirila cum multi ingenii et battagli, et, tinendula assigiata di lu primu di aprili per fina a li vintichincu iorni di lu misi di iugnettu, la chitati non si potti pluy difendiri. Illa si arrindiu et fuy prisa, et lu Conti fichi prindiri la mugleri di Chamutu cum li soy figloli et fichila guardari et conservari honestamenti, chi non li fussi fatta nixuna iniuria, nè villania, ca per quista via cridia a ssì tirari a Chamutu, sintendu chi sua mugleri non havia avutu displachiri nixunu. Et poy chi lu Conti happi Girgenti a sua voluntati, et illu la ordinau et stabiliu, comu placi ad sì. Fichi fari unu forti castellu ad custodia di la chitati et tutta la valli turniau di turri et di boni merguli et boni defensioni, a zo ki si putissi defendiri di omni currituri chi venissi a preda. Poy prisi per fina a #XII@ fortilicii, fora, atornu la chitati. $118$Lu primu si havia nomu Platani; lu secundu Missar; lu terczu Guastanella; lu quartu Satiri; lu quintu Calatanuxetta, chi tantu voli diri in lingua latina quantu quasi Castellu di Fimini; lu sextu Rasel; lu septimu Molcuse; lu ottavu Garo; lu nonu et li altri non su nominati et, si fussiru, non li canuxiriamu, chì per la maiuri parti pirderu li propri nomi. Poy adunca chi lu Conti presi Girgenti, poy per la gratia di Deu, et illu si convirtiu et giu per haviri Castroiohanni, oy per bona vogla, oy per forcza. Et una matina vinendu illu in Castroiohanni cum chentu homini di cavallu, et illu mandau unu missu a Chamutu, ki li plachissi di parlari cum illu a ffidancza in lu locu undi vulissi, et Chamutu l'impromisi di viniri, et foru insembli ad unu locu fora di la terra et parlarusi assay. Lu Conti lu requersi di duy cosi: la prima fu chi illu sì arrindissi la terra et lu castellu; la secunda chi illu si convirtissi a la fidi catholica et richipissi lu battisimu. Chamutu, canuxendu per experientia di li autri chi lu Conti, zo ki si mittia in cori di fari, illu per bona fortuna si ndi era supranu $119$et chi ultimatamenti li haviria incappatu a li manu, di dari la terra di Castroiohanni a sì respusi chi lu vulia fari, ma di baptizarisi non chi respusi nenti et dissi cussì : «Eu turnirò a la terra et, unu iornu statutu et ordinatu, eu ixirò a tti cum tutti li cosi mey et tu mi prindirai salvu et sicuru cum li mey cosi; ca, si quista cosa vinissi in saputa, chi eu vulissi tradiri la terra, oy convertirimi a la vostra fidi, cu serria spiczatu pecii pecii di li mey et mortu». Lu Conti fuy letu di quista responsioni et promisili di aspittarilu, oy a Girgenti, oy ad unu certu locu ordinatu et nominatu, sì chi illi si convinniru chi lu Conti si mittissi in unu certu locu inbuscatu et, come Chamutu passassi, chi lu prindissi, a zo chi non parissi tradituri. Lu Conti si misi a li passi in lu inbuscamentu, et Chamutu, carricati tutti li soy muli et prisi li soy cosi et li cavalli, mustrava di andari a ffiriri in alcuna parti. Et ixeru di Castruiohanni, et illu prindi la via, per industria, dundi era lu inbuscamentu, et lu Conti nixiu et illu fui prisu in manu salva. Havendu a Chamutu, et lu Conti andau manu armata inver Castruiohanni a combattirila. Li Castruiohannisi, sapendu zo chi era intravenutu, pirderu li virtuti et tutti territi dimandaru a lu Conti ca volianu haviri loru consiglu et, raxunandu intru loru, deliberaru di arendirisi cum bona vogla et cum certi patti. Placi a lu Conti, et illi si arinderu et dediruchi la terra $120$et lu castellu et foru fatti vassalli di lu Conti. Lu Conti, havutu lu castellu, fu multu allegru et furniulu di bona genti, soy fidili, et fichi fari multi et forti turri in sua difensa. Poy Chamutu fattu fu cristianu, illu et sua mugleri et soy figloli, et di pattu dimandau quista cosa: chi per lu battisimu, chi illi prindianu, non pirdissi sua mugleri, chi li appartinia di la linea di consanguinitati, ca era sua coxina, oy stripta parenti, et fuili conchessu. Chamutu, poy, dubitandu di lu habitari intru li soy et a lu Conti non fussi deputatu suspettu et per falcìa non fussi incusatu, illu dimandau di gracia di andari et stari in Calabria, in lu paysi di Militu, et lu Conti chi lu conchessi graciusamenti et dedili tantu di terra chi li bastassi a la vita cum la casa sua. Chamutu, licentiatu, andau in Calabria et fu a Militu longu tempu, campandu sencza nulla fraudi, ma vippi sencza nixuna reprehensioni. %CAPITULU XXVII CAPITULU #XXVII@ Comu lu conti Rugeri quanti piscopati fichi in Sichilia et comu li dotau Lu conti Rugeri, videndu chi per la gracia di Deu illu havia aquistatu Sichilia, ecceptu Butera et Notu, a zo chi non fussi ingratu di tantu beneficiu datu da Deu, $121$incomenzau esseri pluy devotu chi non solia; fachendu iudicii iusti, amari iusticia et la veritati, frequentari li ecclesii et diri li laudi di Deu cum devocioni, dari la dechima di tutti li soy renditi a li ecclesii, essendu consolaturi di li viduy et di li orfani, et di li renditi fari ecclesii per tutta Sichilia, in diversi parti, di li soy dinari, a zo chi pluy tostu si fachissiru. Nota di Girgenti In la chitati di Girgenti fichi episcopatu et cathedra episcopali et dutaulu di terra et di dechimi et diversi cosi, cupiusamenti, in perpetuum per hereditati et fichindi boni privilegii et boni instrumenti et dedinchi boni et belli ornamenti di altari et vistimenti et paramenti et tutti li necessari chi fannu bisognu. Poy fichi fari unu episcopu chi havia nomu Gerlandu, lu quali era di nationi di li Allobrogi et fui homu di grandi caritati et di grandi litteratura, eruditu in li sciencii ecclesiastici. Nota quod iste, qui fuit primus, fuit sanctus. Nota di Mazara In la chitati di Mazara fichi lu simili, dandu a lu prelatu et a li clerichi ad plenum omni cosa chi fussi bisognu et fichinchi unu episcopu chi havia nomu Stefanu Rotomaiensi. Franchiscu era quistu et homu di honesta vita. $122$Nota di Saragusa In la chitati di Saragusa fichi lu simili, dandu a la Ecclesia, et fichi fari unu episcopu chi havia nomu Rugeri, decanu di la Ecclesia di Trayna. Et di zo si ndi dolciru li Traynisi, chi lu pirderu; chì illu era homu di grandi dottrina et di grandi consiglu et loquentia, dundi illi si ndi havianu grandi consolationi et plachiri et in li negocii seculari, in li fatti mundani, illi lu usavanu comu bastuni di substentationi: ca, quandu lu episcopu di Trayna non chi era, illu rumania vicariu et omni cosa di la Ecclesia fachia beni, cum grandi prudentia et moderatamenti. Nota di Cathania In Sancta Fimia di Calabria si era unu monacu, in una abatia, lu quali era in Britagna nativu, homu multu religiusu, lu quali, poy di lu abati, tuttu lu monasteriu cum grandi prudentia rigia. Lu conti Rugeri audendu la fama et la bontati di quistu monacu, illu sì lu volsi fari episcopu di Cathania, et, a zo chi quista cosa poza inpetrari, illu in persuna si ndi andau a Sancta Fimia a lu monasteriu di quistu monacu. Li monachi et lu abati non vulianu perdiri cussì bonu homu, et ipsu midemmi reluttau et contradichia et non vulia prindiri episcopatu. Finalimenti, lu Conti pregandu, et illu consentiu et prisi lu episcopatu di Cathania. $123$Et lu Conti fichi pluy chi non a nullu di li altri episcopi, chì illu inchi assignau et detti tutta la chitati di Cathania cum tutti li soy appendicii, zo è pertinencii, chi la possedissi per hereditati in perpetuum, et fichindi fari boni cauteli et privilegii cum multi testimonii. Quistu, episcopu fattu, prindendu la sua Ecclesia, la quali fu liberata da manu di genti increduli, vulendula beni gubernari, volci essiri sollicitu, comu Marta, di haviri cosi necessari per la vita, et poy in contemplacioni, comu Maria, fichi fari monachi assay et viviri in conventu subta la regula di Sanctu Benedittu distrittamenti, [chì] tantu lu pasturi, chi quilli soy picurelli in verbo bonu hedificassiru la genti ad omni bona virtuti. Et lu fidili pasturi costringia a li monachi di observari la loru regula. Nota chi eu, frati Simuni, trovay la donacioni chi fichi lu conti Rugeri a la Ecclesia di Cathania in una littera sparti di quista conquesta, per sì scripta, et la forma si esti quista, de verbo ad verbum, in quistu modu: «In lu nomu di la Sancta Trinitati. Sachanu tutti li mei subcessuri et tutti li autri fidili Cristiani, quandu vidirannu quistu nostru privilegiu, chi eu, Rugeri, Conti di Sichilia $124$et di Calabria, per la anima mia et per la anima di meu patri et di mia matri et per li animi di tutti li mey Cristiani, eu ordinay quista abatia, in li tempi mey, cum mia mugleri et cum mey figloli, Iofridu et Iordanu, in la chitati di Cathania, ad honuri di nostru Signuri Iesu Cristu et di Santa Maria, sua matri, et ad honuri di Santa Agatha, virgini et martira. Et in la chitati di Cathania, secundu la gracia di Deu, cum mia mugleri et cum mei figloli et cum altri mey fidili Cristiani [exlissi] abati chi havi nomu Angeri, et a quistu abati et a tutti li soy subcessuri dedimu eu et mia mugleri Adelaxa et li mey figloli Iofridu et Iordanu tutta la chitati di Cathania cum tutti li pertinentii soy et cum tutti li possessioni et cum tutti li hereditati, li quali la chitati preditta havia, oy havia havutu, secundu la sua nobilitati, in terra et in mari, et in li isuli et in li muntagni, et in lochi plani et in li aqui dulchi et in li lachi; videlicet lu abati et li monachi di quistu monasteriu cussì haianu la preditta chitati cum tutti li pertinencii soy, comu li Sarachini la possidianu cum tutti li soy pertinentii, et quandu li Normandi, in lu princhipiu, passaru in Sichilia. Ancora, lu simili, dedimu a lu dittu abbati et a tutti li soy subcessuri lu castellu di Iachi cum tutti li pertinentii soy: $125$et ancora conchessi eu, Rugeri conti, a lu abbati chi illu prinda tutti Sarachini, chi su in Sichilia, li quali eranu intandu in la chitati di Cathania, quandu li Normandi vinniru la prima fiata. Et ancora li dedi tutti quilli Sarachini a lu monasteriu, chi foru nati in Sichilia, in omni locu, di quilli Sarachini, chi eranu intandu in Cathania et in lu castellu di Iachi, quandu li Normandi vinniru in Sichilia, et per lu timuri di li Normandi fugeru et andaru in autri parti. Ancora sia manifestu a tutti li subcessuri mey: eu, Rugeri conti, cum mia mugleri et mey figloli, tali libertati dedi a lu dittu monasteriu, chi li monachi et lu abati di quistu monasteriu a nullu sianu tinuti di li cosi di lu monasteriu, oy di li possessioni, si non a Deu et a li Sancti soy. Et data tamen tanta libertati, lu abati et li monachi mi pregaru chi eu prindissi a meu opu alcunu serviciu, oy tinissi per mey necessitati et di li mey heredi; ma eu, consintendu a li soy peticioni, concessi et ordinay cum lu abati chi lu abati et li monachi unu pani et una iusta di vinu mi dassiru per consuetudini, et non pluy, quanti fiati eu vinissi a lu dittu monasteriu, et lu simili fachissiru a tutti li mey subcessuri, poy di la morti mia, et non pluy. Ancora eu, conti Rugeri, conchessi, cum mia mugleri et mei figloli, a lu abati di quistu monasteriu et a li soy subcessuri tutti li iudichii terreni in tutta la terra, li quali $126$solianu apartiniri a li regi et a li principi terreni, et tutti li consuetudini terreni li conchessi a lu abati et a li soy subcessuri in tutta la terra et in li porti di lu mari et in lu litu di lu mari. Et kistu conchessi eu, Rugeri conti, cum mia mugleri et cum mey figloli, a quistu monasteriu, chi illu haia in perpetuum tutti quilli possessioni in li villani, oy in li terreni hereditati. Quisti cosi ordinati per mi et per mia mugleri et per mei figloli, Iofridu et Iordanu, et pregay eu, Rugeri conti, humilimenti a lu signuri papa Urbanu secundu, lu quali regia intandu la Ecclesia Romana, chi illu, per la caritati di Deu, chi laudassi quista nostra constitutioni essiri ben fatta et ki la confirmassi per sempri. Lu sanctu Papa caritativamenti consentiu a li mey petitioni, laudau quista nostra donacioni et benedichendula la confirmau in perpetuum; et iscumunicau et maledissi a tutti quilli homini et ab omni sacru ordini li separau, chi quista nostra donationi, oy constitutioni, cussì ben fatta, alcunu tempu la violassi, oy la distrudissi, oy indi livassi alcuna cosa, oy li monachi, chi servinu a Deu $127$in castitati, li turbassi, exceptu chi per tali presumptioni illu rindissi a Deu fruttu dignu di penitentia et fachissi a lu abati et a li monachi di quistu monasteriu convenivili emenda. Et tutti li autri homini benedixi, et di tutti li oracioni soy volci chi fussiru partichipi, chì quista nostra elemosina guardassiru et conservassiru et a li monachi, chi servianu in quistu monasteriu, dunassiru di loru alcuna cosa, oy alcuni beneficii. Et cuy voli sapiri lu tempu di quista donationi et di quistu nostru privilegiu, sacha omni homu essiri scripta et facta #anno Dominicae Incarnationis MLXXXXII, quintae Indictionis, quinto decimo die Decembris, tempore domini Urbani Papae, domino Rogerio, Duce Apuliae Calabriae atque Siciliae, regnante, in Francia Philippo regnante, in Alamania Henrico, in Grecia Alexio». Testes non scripsi quia superfluum erat. Papa [Urbanus] secundus ista scripsit et confirmat: «Urbanus Episcopus Servus Servorum Dei dilecto@ $128$#Fratri Angerio Cathaniensi Episcopo et Abbati eiusque subcessoribus canonice substituendis in perpetuum. Sicut beatissimi Patris et Doctoris elegantissimi Gregorii primi scriptis veridicis edocemur, constat Cathaniensem civitatem, in qua Beata Agatha orta enim et passa, episcopalis dignitatis antiquitus gloria caruisse; capta autem a Saracenorum populis Siciliae Insula, [et illic] et per alias universae provinciae civitates episcopalis dignitas periit et Christianae fidei dignitas interit. Post annos vero fere quadringentos, divina populum suum inspiciente clementia, per serenissimum Comitem Rogerium Christianorum juri eadem est insula restituta. Et porro idem egregius Comes Romanae Ecclesiae devotissimus filius, ubique . . . . . . . .@ %CAPITULU XXVIII $129$CAPITULU #XXVIII@ Comu fu lu Papa in Sichila, et comu fu prisa Butera et Nothu, et comu prisi l'altra mugleri lu conti Rugeri Lu conti Rugeri, prindendu tutta Sichilia, ecceptu Butera et Notu, li quali ancora recalcitravanu, congregau lu so exercitu et andau assiyari Butera, anno Domini #MLXXXVIII@, in lu principiu di aprili. Et assigyata Butera, foru riclusi li agenti per certu tempu et la terra, cum multi miserii et calamitati. Et standu lu Conti in lu seiu di Butera, eccu chi vinni unu missaiu cum litteri papali a lu Conti: comu lu Papa era in Sichilia et vinia in Trayna per parlari cum sì; chi illu vinissi ad illu, ca lu Papa era fatigatu - chì vinia di Terracina - et pluy per li muntagni non putia andari. Lu Conti richipendu quisti littri fu perplexu, ca li paria forti di lassari lu seiu di Butera et pariali ancora forti di non andari ad ascuntrari lu Papa, chi era vinutu a ssì di longa via. Et havendu so consiglu, fu prudentimenti terminatu chi si putia fari l'unu et l'autru. A lu seiu lassau sua genti fidili cum unu capitaniu, chi divissi sempri fari molestari la terra, et illu cum alcuni pocu andausindi in Trayna ad ascuntrari lu Papa. Lu Conti andau et ascontrau lu apostolicu cum grandi $130$reverentia. Et lu Papa li dedi la sua benediccioni. Et illu, comu Marta sollicitu ad aparichari li cosi necessari per lu corpu, pusandusi la notti, et, lu sequenti iornu, et lu Papa li parlau per chi era vinutu in Sichilia, et dissi lu Papa cussì: «Eu sì manday a lu Imperaturi di Costantinopuli, chi havi nomu Alexu, duy mey missagi, Nicola, abbati di Gruttafirrata, et Rogeri dyaconu, chi per parti nostra divissiru amoniri et riprindiri a lu Inperaturi di zo chi havia cumandatu a li Cristiani latini, chi stavanu a lu sou Inperiu: chi non divissiru consecrari la hostia et lu corpu di Cristu in azimu, ma in formentatu, secundu li costuma di li Grechi, zo esti a diri in hostia impastata cum lu livatu; chì la nostra ordinationi et religioni lu interdichi, chì li Latini non dianu consecrari, si non in pani azimu. Et lu Imperaturi, chi beni richippi humilimenti la nostra reprehensioni, ma per li nostri legati ni scrivìu soy litteri: chi nuy andamu ad illu in Constantinopuli cum persuni litterati, latini et catholichi, et illu havi li soy grechi; et congregati tutti insembli, quista questioni serrà disputata intru li nostri latini et li soy grechi; et dundi tutti si convirtirannu et $131$concordirannu, tantu li Latini, quantu li Grechi, per difinicioni di sentencia difinita sia livatu di la Sancta Ecclesia quista xisima, oy quistu erruri; chi tutti, oy in azimu, comu li Latini, oy tutti in formentatu, comu li Grechi, dianu sacrificari et consegrari, et chi generalimenti sia quistu unu ritu et unu modu di consecrari in tutta la universali Ecclesia. Ca dichi lu Inperaturi ca esti apparichatu di tiniri et consentiri a la sentencia difinita di la Sancta et Catholica Ecclesia, presenti li Grechi cum li Latini. Et havimi datu tempu di fari zo per spaciu di unu annu et menczu». Lu conti Rugeri, a zo chi quista xisima cussì grandi si tolli et levasi di la Sancta Ecclesia, dedili consiglu chi divissi andari in Constantinopoli et fari zo ki scrivia lu Inperaturi, per mittiri tutta la Ecclesia in una unitati. Datu sou consiglu lu conti Rugeri, per chi lu Papa era vinutu a ssì, lu Papa non chi andau, ca fuy inpachatu per li inimichi di la Sancta Ecclesia, li quali a Ruma lu persequitavanu et impacharuchi lu caminu, et non chi potti andari. Et lu Conti dedili, oy carricaulu, di multi dinari et lassaulu andari a ssì. Et ipsu turnandu in Butera, fichi cussì grandi assalti a la terra chi quilli, non potendu risistiri pluy, et illi si arrenderu, et appi la terra et lu castellu in sua signuria. Et stabilutu chi fu lu castellu et la terra di sua genti, secundu li parsi a ssì lu meglu, et illu prisi li pluy potenti di Butera $132$et mandauli a stari in Calabria, dubitandu chi illi, rumanendu in Butera, purrianu trattari alcuna fraudi et malicia cum tradimentu et arrebellari la terra. Et cussì fuy fattu. Anno Domini #MLXXXVIIII@ fu morta la mugleri di lu conti Rugeri, Eremburga, figla chi fu di lu conti Guillelmu, et prisindi un'altra niputi di Bonifaciu, markisi di Italia, chi appi nomu Adelaide, oy Adelasia, la quali fu bella citella et multu honesta. Et duy soru di quista donna foru dati per mugleri a duy figloli de lu conti Rugeri. L'una prisi Iofridu, et l'autra Iordanu. Iofridu fu mortu ananti chi si spusassi la cita et non cognovit eam. Ma Iordanu prisi la sua sollemnimenti, comu li convinni. Li homini di Notu, videndu chi tutta Sichilia si havia subiugata a lu conti Rugeri et illi pluy resistiri non potianu, ca invanu risistianu et non indi putianu consequitari si non odiu et mala vogla, et ultimatamenti non putianu fugiri di li manu soy, illi appiru loru consiglu et deliberaru per loru utilitati di mandari missagi a lu Conti et arrendirisi ad illu cum pachi. Foru eletti certi legati et mandaruli a lu Conti, chi intandu stava a Militu. Anno Domini #MLXXXX@, li missagi, vinendu a lu Conti in lu misi di fribaru, fichiru pachi et dediru la terra a lu $133$Conti. Lu Conti fichi bellu dunu et presenti a li missagi di Notu et rimandauli a Notu cum sou figlu Iordanu, chi lu divissiru mittiri in possessioni di la terra, ca illu la havia data la terra ad Iordanu, sou figlu. Li Notisi si ndi dolciru chi la terra era data a Iordanu, et Iordanu fui edottu da lu patri chi, havuta la terra, chi fachissi unu bonu castellu per guardia di la terra. Et cussì fu fattu. La mugleri di Benaver, chi era fuiuta di Saragusa, anno Dominicae quandu fu mortu sou maritu in mari, in la battagla, audendu chi Notu si divia dari a lu conti Rugeri, cum sou figlu si ndi giu per mari in Africa. Lu conti Rugeri, havendu tutta Sichilia in pachi in sua signuria et non vulendu essiri ingratu di tanti benefitii rechiputi da Deu, incominczau di essiri pluy devotu et, quantu pluy era pluy honoratu di honuri terreni, tantu pluy si humiliava a Deu. Poy si chamava tutti li soy cavaleri, li quali foru cum sì ad aquistari quistu honuri, et referiuli a tutti gracia cum grandi mansuetudini. Et poy a tutti li primiau; ad alcuni dedi terri et largui possessioni, et a li autri diversi premii, secundu la loru fatiga et secundu lu suduri di li affanni chi spasiru. %CAPITULU XXIX $134$CAPITULU #XXIX@ Comu fu prisa la isula di Malta Prisa chi fu tutta Sichilia, et lu conti Rugeri, usatu in lu exercitiu di li armi, non potia cessari di non essìri in armi et, audendu chi Malta era vichina di Sichilia, et illu si misi in cori di aquistarila et mandau chi si aconczanu li navi et la armata per mari et chi li cavaleri soy sianu in conczu per passari in Malta. Et ordinandu la armata, et lu Conti invitau a Mayneriu di Gerentia, chi era in Calabria, chi vinissi in Sichilia a pparlari cum sì. Lu missaiu andandu a quistu per parti di lu Conti, et quistu Mayneri dissi: «Eu may non chi andirò a lu Conti, si non in sou dapnu, chì eu lu poza damaiari». Audendu lu Conti quista resposta, lassau unu sou vicariu in Sichilia, chi havia nomu Petru, chi divissi haviri cura di la armata et di mandari genti, poy di sì, in sou adiutu, et illu passau in Calabria. Quistu Petru vicariu, sollicitamenti spachandu, infra ottu iorni congregauli exercitu grandi in Sichilia et passau in Calabria a lu Conti, et foru a lu portu di Pratu Mayu. Et $135$lu Conti cum tutta quista agenti andaru et assiyaru lu castellu dundi era incastillatu quistu Mayneri, et danduchi terribili assaltu, et quillu Mayneri fuy territu et parlau a lu Conti et dixi chi stultamenti havia fattu et parlatu: «Eu vi pregu, chi vuy ayati misericordia di mi». Et vinni a lu Conti et minau cum sì li soy cavalli et li muli et li thesauri et omni cosa chi havia et misisi a sì et li cosi soy in manu di lu Conti. Lu Conti, videndu chi illu era pintutu di zo chi havia fattu, et happi misericordia di illu et rindiuli omni cosa, ecceptu chi per dixiplina, zo esti per castigamentu, sì li livau milli soldi di auru, a zo chi un'altra fiata non presuma di fari lu simili. Poy si partiu lu Conti et vinnisindi in Cusencza, ca li Cosintini si arribellavanu a lu duca Rugeri, sou niputi, et infra tri iorni tutti li vigni et tutti li aulivi li taglaru et misirunchi lu aratu et poy si parteru. Et poy cumandau chi omni homu andassi a la casa sua et aconzassi per andari a Malta in spaciu di quindichi iorni, et poy tutti vinissiru a lu portu di Resacramba, ca illì divianu viniri li soy navi. Et lu iornu determinatu vinendu la agenti di Sichilia et di Calabria, in lu misi di iungnettu, a quillu portu, lu Conti cumandau chi omni homu digia muntari a li navi. Iordanu, figlu di lu Conti, fachendu acunzari li navi et la armata, suspittava chi lu Conti non chi andassi in Malta, ma inchi mandassi ad illu. Et lu Conti, intrandu intru la $136$navi, lu fichi chamari et cumandauli chi prindissi genti, quantu plachissi a sì et havissi cura et in procura Sichilia et chi, per fina chi illu retornassi di Malta, non divissi intrari in nulla chitati, nè in nixunu castellu, ma divissi habitari in pavigluni, in campu, discorrendu per tutta Sichilia, succurrendu dundi fussi necessariu. Iordanu, prindendu li paroli di lu patri per autru modu chi lu patri li havia dittu, fuy maraviglatu et territu et plangendu cum lacrimi gridava et dichia a lu patri: «Patri meu, eu iuvini poczu fatigari, et tu si anticu. Ormai di pusariti lu corpu et recreariti eu ti pregu. Manda a mi a Malta, chì eu, iuvini et di minu preczu di ti, et poczu purtari lu affannu et lu periculu; et non sirrà tantu periculu, si eu peru, oy sia mortu, quantu da ti, chi si homu di tanta autoritati et di tantu consiglu». Et lu Conti fu forti indignatu da li paroli di lu figlu et dissili multi iniurii dananti omni homu et dissili chi nullu autru, nè figlu, nè autra persuna, vulia mandari dananti di sì; comu fu sempri primu in aquistari et conquistari li cosi et possidiri, cussì vulia essiri primu in destribuirili et darili. $137$Et plangendu multi, cum lacrimi, di quilli chi romanianu, lu Conti intrau a la navi, et cum sou comandamentu sunaru li trumbetti et multi altri strumenti. Livati li ancori et fatta vila, tutti li navi cum bonu ventu prosperu, lu secundu iornu, foru a Malta. La navi di lu Conti, andandu inanti, fuy la prima chi prisi terra, et ixindendu in terra, lu Conti cum tridichi cavaleri muntaru a cavallu, illi suli, et truvaru multa genti in terra di quilli di Malta, chi eranu vinuti per difendiri lu portu, chì non ixindissiru in terra. Illi fireru a li Maltisi, et multi si ndi gittaru in terra, multi indi auchisiru, et li autri foru misi in fuga, et persecutaruli per longa via. Et fattu vespiri, lu Conti turnau a lu litu di lu mari, et tutti ixisiru in terra et illocu si pusaru quilla notti. Lu iornu sequenti, ben matinu, lu Conti cum sua genti andau a la chitati et misi sou seiu, et mandandu sua genti intornu di la isula, comandau chi divissiru predari et arrobari omni maynera di agenti. Intru la chitati sinchi era unu princhipi, chi era signuri di la chitati et di la isula, lu quali havia nomu Gaytus. Videndu illu la presentia di lu hosti et tutti quilli di la chitati foru territi, ca non eranu homini exercitati in batagla, [et] mandaru a diri a lu Conti, ca li vulianu parlari, chi si acustassi in veri illi. Lu Conti li dissi chi, si illi li vulianu parlari, chi illi vinissiru a lloru pavigluni et parlassiru quantu li plachia. Illi vinniru a lu Conti per fari $138$pachi cum illu et, trattandu la pachi, dimandavanu certi duni et patti: intra li autri, chi illi rumanissiru a la ligi loru saracenisca. Lu Conti volci chi primu fussiru liberati tutti li Cristiani, chi eranu prisi, et fu fattu. Li poviri Cristiani, videndusi liberati, chì non chi era spirancza di loru liberationi, di lu gauyu et illi plangianu et, exendu fora la chitati et vinendu a lu Conti, prindianu lingna di terra, oy chimi di erbi, oy canni, et fachianu cruchi et portavanuli a li manu et tutti gridavanu kirieleyson, et gittavanusi in terra a li pedi di lu Conti. Et li Normandi cum altri agenti, videndu zo, moti ad pietati, et illi plangianu. Li Sarrachini, fachendu pachi cum lu Conti, et illi li apresentaru tutti li loru muli et li loru cavalli et omni cosa chi havianu et pecunia infinita. Et ki divissiru pagari omni annu certa munita, et iuraru in la fidi loru. Lu Conti prindendu la chitati cum quilli patti, li prixuni, chi minau cum sì, et fichili muntari in li navi, et tanti eranu chi per lu grandi pisu dubitavanu chi non si annigassiru tutti. Et fachendu vila per partiri, Deu fu cum illi, chì li salvau; ca lu mari pluy di unu gubutu si livava supra li navi, per lu grandi pisu et carricu. Et fachendu vila inver lu Gozu, la autra isula chi anticamenti si chamava Golsa, $139$ixinderu in terra, et vulendu fari lu guastu, et illi si arrinderu a lu Conti pachificamenti, senza dapnu. Et poy muntandu tutta agenti in li navi et fachendu vila, sani et salvi pervinniru in Sichilia, plini di preda, di la quali indi presentaru a li soy fidili. Et tutti quilli prixuni, chi liberau, tutti li chamau et liberauli, et poy li dissi: «Si vuy vuliti rumaniri cum mi in Sichilia, eu vi farrò una villa a mey spisi, undi vuy vurriti, et a mey dispisi vi darrò a guadagnari, et quilla villa farrò franca in perpetuum di omni angaria et servituti». Ma quilli miseri, disiandu di essiri in la terra loru et in li casi et campi loru et vidiri li loru parenti et amichi, non volciru stari in Sichilia. Et lu Conti li dedi libera licentia chi andassiru undi vulissiru et, andandu per la terra sua, passaiu havissiru sencza prezu, et sencza dinari tutti li loru necessari. Quilli rindendu gracia a Deu et a lu Conti di la loru liberacioni, chasquidunu si partiu et andausindi a la terra et a li soy beni, per diversi regni, ca eranu di diversi parti et reami, et andavanu magnificandu lu nomu di lu Conti per omni parti. %CAPITULU XXX $140$CAPITULU #XXX@ Comu lu Conti happi la mitati di Palermu et comu Iordanu, sou figlu, fu mortu, et comu dedi sua figla a lu Re Anno Domini #MLXXX[X]@ lu duca Rugeri, havendu quilli di Cusenza ribelli, volendu andari assigiarili, et illu pregau a sou ciu, a lu conti Rugeri, chi vinissi in sou ayutu. Lu conti Rugeri sì vinni di Sichilia in ayutu di sou niputi cum multi miglara di Sarachini et cum multi homini et grandi copia di vittuagli. Li Cosintini si misiru a difensa, [et] lu Duca et lu Conti sì assigiaru la terra fortimenti et davanuchi forti battagli. Et finalimenti videndu li Cosintini chi non potianu risistiri, appiru loru consiglu di arrendirisi cum pachi et fichiru chamari lu Conti, comu a pluy savi, et prigarulu chi illi si vulianu arrendiri. Vulintieri lu Conti, amaturi di pachi, ordinau chi lu Duca li richipissi in gracia, et lu Duca li richippi. Ma ananti chi lu seiu si partissi, lu Duca, di consiglu di lu Conti, fichi fari unu castellu, in la terra, forti, a zo chi non presumissiru a ffari lu simili. Quistu duca Rugeri, volendu recompensari et ammiritari a sou ciu di quistu affannu chi appi et di li spisi, et illu conchessi a sou ciu, lu conti Rugeri, la mitati di Palermu, in Sichilia. Ca sou patri, lu duca Robertu, quandu fu prisa, $141$si la reservau tutta per sì, et quistu, figlu so, di conchessi a sou ciu la mitati. Poy, comu fu dittu, lu conti Rugeri happi duy figloli, l'unu fu Iofridu, lu quali fu librusu et fu mortu, secundu chi fu dittu da supra; lu autru secundu si fu Iordanu, et quistu sulu era rumasu a lu conti Rugeri. Et standu Iordanu in Saragusa, sua chitati, la quali appi di lu patri, et illu fu infirmu di una febri sincopa. Fu significatu a lu patri, et vulendu lu patri viniri ananti chi murissi sou figlu, la febri fu cussì forti chi, ananti chi vinissi lu patri, lu figlu fu mortu. Lu Conti, intrandu intra Saragusa et videndu lu figlu mortu, appi grandi doluri; et tutti quilli chi vinniru cum sì happiru grandi doluri et plansiru fortimenti. Tutta la terra lu plangia, in tantu chi li Saragusani, non per amuri, ma per compassioni, chì vidianu li Normandi plangiri, et illi plangianu. Lu Conti ordinau chi in la pinnata di Sanctu Nicola fussi sepultu et dedi a quilla ecclesia multi beneficii per la anima di quillu sou figlu. Et quistu fu anno Domini #MLXXXXII@. Lu Re di Ungaria, audendu la fama di quistu gloriusu princhipi, di lu conti Rugeri, et illu li mandau soy missagi et mandauli a diri chi illu vulia prindiri per mugleri a sua figla vulinteri et apparintari cum ipsu. Lu Conti fu multu $142$contentu et richippi li missagi cum grandi honuri. Et, a zo chi non fussi ingannatu, per tolliri omni fallacia, li mandau a diri cum missagi, insembli cum li soy, chi mandassi persuni di autoritati et di grandi lignaiu et a cui si digia dari fidi per confirmari lu matrimoniu. Lu Re di Ungaria, chi era avidu di prindiri quista donna et di apparintari cum sì, li mandau lu Episcopu di Genua, Ardoynu, et lu conti Tumasi, li quali happiru plena autoritati di confirmari lu matrimoniu, comu chi fussi la sua propria persuna. Quisti missagi vinendu a lu Conti foru sollepnimenti ascuntrati. Et ritinenduli cum sì, lu Conti ni mandau autri, soy missagi, per fini a Scavunia, a li princhipi di quillu paysi, soy amichi: chi illi cum quisti soy missagi prindissiru lu sacramentu et iuramentu di quistu matrimoniu da parti di lu Re di Ungaria. Tuttu quistu fu fattu, et lu Re di Ungaria lu fichi vulinteri et mandauchi unu grandi sou duca, chi havia nomu Alivu, cum multi autri princhipi di non minuri dignitati. Et fu fattu lu iuramentu sollempnu, et rimandau li missagi di lu Conti beni primiati. Lu Conti, informatu beni di li soy, et illu amplamenti premiau a li missagi di lu Re di Ungaria et rimandauli arreri et mandauli a diri chi, quandu li plachissi, mandassi per la donna, sua cita. Et in lu annu di la Incarnacioni di Cristu, a li milli et #XCVII@, lu Conti happi apparichatu omni cosa. In lu misi $143$di mayu et per lu Episcopu di Leocastru, cum trichentu homini di cavallu et autri fidili amichi, fichi acumpagnari a quista Busilla per fina in Palermu. Et in Palermu foru apparichati navili assay, et fichiru mittiri la donna supra la navi, cum tutti li soy doti et cum tutta quista agenti. Et fichiru vila in mari et cum bonu et prosperu ventu navigandu, vinniru a lu portu di Alba, lu quali era di la iurisdicioni di lu Re di Ungaria. Et illocu ià era vinutu lu conti Mercuriu per parti di lu Re di Ungaria, cum milli homini di cavallu, per ascuntrari a la donna. Et richipendu la donna honoratamenti cum tutta quilla agenti, chi era in sua compagnia, sì la minau per fina a lu Re. Per tuttu lu regnu foru bandiati quisti noczi [di] lu Re, et omni homu curria. Et vinia cum grandi duni et presenti di omni parti una grandi multitudini di genti a li noczi di lu Re, per vidiri la cita. Et lu iornu ordinatu et terminatu, in presentia di multi episcopi et archiepiscopi et autri prelati, di diversi nattioni et ordini, li doti di la citella in plubicu foru assignati; lu Re et la Regina sollempnimenti foru spusati secundu la fidi catholica, in campu, in li pavigluni; ca tanta era la $144$multitudini di la genti, chi li casi non bastavanu intru di la terra, ma foru fatti di fora di la terra. Cum tuttu lu maniari grandi compliti chi foru li noczi, secundu la dignitati reali, et lu Re tinni alcuni iorni li missagi cum sì, cum lu Episcopu di Leocastru. Et poy chi a tutti happi amiritatu regalimenti et dati grandi duni et presenti, et illu li lecentiau chi si ndi andassiru. Quisti si parteru per viniri a lu portu et, intrandu in li navi per passari, di a longa vidianu li paysi et li montagni di Sichilia. La navichella, in la quali era lu Episcopu cum la sua compagna sencza armi, vidiru veniri duy galey di cursali contra di ipsi. Et unu balistreri di quilli di li galey gittau unu colpu di balestra et firiu lu nacheri, undi era lu Episcopu, et fui mortu incontinenti. La navi, non havendu nacheri, nè gubernaturi, nè rimi, ià gia in fundu et tutti si annigavanu. Lu Episcopu, non havendu rimediu nullu di armi et dubitandu di arrendirisi per servu in li manu di quilli cursali, et illu fichi quista prieria a Deu: «O Signuri, si per li mey peccati eu meritu non esseri exaudutu dananti lu to conspettu, ad minus exaudimi per la gracia chi concessisti et hay mantinutu a lu lingnaiu di Trankida Biscardu et normandu; ca eu su conclusu za a lu serviciu di so figlu». Dichendu quista oracioni, subitamenti si livau unu bonu ventu, et la navi, zo è la galia di li cursali, si longau di la navi undi era lu Episcopu. Quilla navi, cum la vila navigandu per lu mari, valentimenti acustava cum grandi $145$velochitati a la isula di Sichilia. Li galey di li cursali, videndu la navi di lu Episcopu chi andava tostu a terra, misiru a sicutarila et giamay non la pottiru iungiri; ca certamenti per la divina potencia cridimu chi illa era gubernata et minata senza periculu per fini a lu portu. Li galey, zo videndu, ca non putianu haviri la loru intentioni, si parteru et andarusindi per li fatti loru. Lu Episcopu, videndu a lu Conti, narrau tuttu lu ordini chi era statu in tutti li noczi tinutu et in lu andari et tornari loru. Et lu Conti zo audendu fu multu allegru. %CAPITULU XXXI CAPITULU #XXXI@ Comu lu Papa vinni in Salernu et parlau cum lu Conti et conchessili multi gracii Lu papa Urbanu, audendu chi Capua si havia arrindutu et fatta la pachi, operandu lu Conti di Sichilia, fu multu allegru et, sapendu chi lu conti Rugeri era in Salernu, per andari in Sichilia, lu Papa predittu li mandau a diri chi lu aspittassi illocu, chì li vulia parlari, ananti chi si partissi. Lu Conti audendu chi lu Papa vulia viniri a ssì, et illu ordinau chi multi prelati, archiepiscopi et episcopi et autra genti lu ascontrassiru honoratamenti, comu si divia, Et andaru a Sanctu Matheu et illocu aspittavanu. $146$Lu Papa, per lu grandi amuri chi portava a lu Conti, ananti volci giri a la pusata di lu Conti, per vidirilu et parlari cum ipsu, ca essiri richiputu cum la processioni undi la genti lu aspittavanu. Poy chi appiru parlatu assai, et illu fu ascontratu di li clerichi cum processioni honoratamenti. Et lu iornu sequenti, et illi foru insembli et cum grandi delettationi si parlaru. Lu Papa havia mandatu a lu episcopu Robertu, Episcopu di Trayna, sou ligatu in Sichilia, sencza saputa di lu Conti, et parsili chi lu Conti lu appi per mali, quasi lu havia minispreczatu; et paria beni a lu Papa chi li soy fatti non si putianu fari beni in Sichilia sencza la voluntati di lu Conti. Et illu cassau a lu Episcopu di Trayna et fichi sou generali legatu in Sichilia et in Calabria a lu conti Rugeri in tutti li negocii eclesiastichi, per lu grandi amuri chi portava ferventimenti a la Ecclesia. Et non sulamenti fu fattu illu in vita sua, ma ancora sua hereda divissi essiri vicariu in Sichilia et in Calabria. Et conchessi lu Papa chi, si altru vicariu chi fussi mandatu contra loru voluntati, non fussi supra di sì, ma subiettu loru. Et si carti, oy litteri papali, fussiru mandati in Sichilia et in Calabria, inpetrati di la Ecclesia di Ruma, chi si divissi difiniri per loru et per li episcopi di li provincii zo ki continissiru li ditti littri. Et si per vintura li prelati di Sichilia et di Calabria, episcopi et archiepiscopi, oy altri fussiru chamati per lu $147$Papa a lu Sinodu, oy a consiglu, chi non fussiru tinuti di andarichi si non cuy et quanti parissi a lu Conti di mandarichi, exceptu chi non si divissi procederi contra di alcunu prelatu in spiritualia, chi fussi chamatu oy di Sichilia, oy di Calabria. Et in quistu casu volci lu Papa ki non sia impachatu, nè la causa sua la potissi illu canuxiri in Sichilia, nè in Calabria, ma divissi mandari undi lu Papa lu fachissi chamari. Et a zo chi quistu privilegiu sia [in] perpetuum confirmatu, chi lu mandau bullatu et authentice scriptu; #cuius sentencia talis est,@ zo chi sequita si esti la sentencia, #de verbo ad verbum. In primis quod ita [est], sic incipit: «Urbanus Episcopus, servus servorum Dei, carissimo filio Rogerio, comiti Calabriae et Siciliae, salutem et apostolicam benedictionem. Quia propter prudentiam tuam, Supernae Majestatis dignatio te multis triumphis et honoribus exaltavit [et] probitas tua in Saracenorum finibus Ecclesiam Dei plurimum dilatavit, sanctaeque Dei Sedi Apostolicae devotam se multis modis semper exhibuit, nos in specialem atque carissimum filium eiusdem universalis Matris [Ecclesiae] assumpsimus, idcirco de tuae probitatis sinceritate plurimum confidentes, sicut verbis promisimus, ita etiam@ $148$#litterarum per auctoritatem firmamus: quod omni vitae tuae tempore, vel filii tui Simonis, vel alterius, qui legitimus tuus haeres exstiterit, nullum in terra potestatis vestrae, praeter voluntatem vestram aut consilium vestrum, legatum Romanae Ecclesiae statuemus; quin immo, quae per legatum acturi sumus, per vestram industriam legati vice exhiberi volumus, quando ad vos ex latere nostro miserimus, ad salutem videlicet Ecclesiarum, quae sub vestra potestate consistant, ad honorem beati Petri sanctaeque eius Sedis Apostolicae, cui devote hactenus oboedisti, quamque in opportunitatibus suis strenue ac fideliter adjuvisti. Si vero celebrabitur concilium et tibi mandavero quatenus Episcopos et Abbates tuae terrae mihi mittas, quot et quos volueris mihi mittas, alios ad servitium Ecclesiarum et tutelam retinens. Omnipotens Dominus actus tuos in beneplacitu suo dirigat et te, a peccatis absolutum, in vitam aeternam perducat. Datum Salerni per manus Iohannis, sanctae Romanae Ecclesiae Diaconi, tertio nonas Julii, indictione septima, anno Pontificatus Domini Papae Urbani secundi undecimo. Explicit hoc opus Conquestae Siciliae compilatum et vulgarizatum per Fratrem Simonem de Leontino, incoeptum@ $149$#in medio Quatragesimae, perfectum die Martii XXI. Itaque infra vicesimum primum diem fuit hoc opus incoeptum et perfectum, qualiter in exemplari erat. Et qui de hoc opere capiet fructum, Deum laudet et per compilationem oret ut orantem et oratum salvos Deus perducat ad Regnum beatum. Amen.@ NOTA LA GENOLOGIA DI QUISTU CONTI RUGERI Secundu chi eu, frati Simuni, audivi da fidedigna persuna, di quistu conti Rugeri si foru nati tri soy figloli, zo è foru Iordanu, Simuni et lu re Rugeri, Re di Sichilia. Da quistu re Rugeri naxiu lu re Guillelmu et la inperatrichi Custanza. Da quistu re Guillelmu naxiu unu autru re Guillelmu et in quistu vinni minu la linea masculina. Quista Custanza, figla di lu re Rugeri, ditta ià di supra, chi fui fatta monaca in Calabria in lu Monasteriu di Sanctu Benedittu, et essendu monaca et ià donna di chinquanta anni, lu Papa dispensau cum sì, per non viniri minu la subcessioni di lu regnu, et fu data per mugleri a lu inperaturi Henrigu et intandu si chamau Custanza inperatrichi. Et di quisti duy, zo è lu imperaturi Henrigu et di quista imperatrichi Custanza, chi fu monaca, si ndi fu natu Fidiricu primu, Re di Sichilia, et a li #XXV@ anni illu fu elettu di lu sou regnu Imperaturi di Ruma. $150$Et di quistu Fidericu imperaturi si ndi foru nati Corrau, Henrigu et Manfrè, et di Corrau fu natu Corradinu, lu quali fu sconfittu per lu re Carlu. Di Manfrè non di fu nata si non Custanza, la quali fu regina di Aragona, ca li autri soy frati foru tutti morti et fu mugleri di lu re Petru di Aragona. Et di quista donna et di lu re Petru di Aragona si ndi foru nati quatru figloli masculi, zo è Petru, Alfonsu, Iacobu et Fidericu, li quali foru tutti re. Di li quali lu regnu di Sichilia remasi a Fidericu, ultimugenitu, lu quali indi fuy signuri a la sua vita. Di lu quali re Fidericu fu natu lu re Petru et lu duca Guillelmu et lu duca Iohanni. Di lu re Petru foru nati tri figloli masculi: lu primu fu lu re Aloysi, lu quali infra li dichidottu anni fu mortu in Iachi et sepultu in Cathania; lu secundu fu don Iohanni, lu quali fu mortu infra li #XV@ anni in Tavurmina et sepultu a Missina; lu terczu si esti Fidiricu, lu quali ora regna re in lu sextudecimu annu di la sua nativitati, anno Domini millesimo trecentesimo #LVIII@. Amen. Amen.